Liturgia i katecheza to dwie różne lecz nierozdzielne rzeczywistości, w których nawiązuje się pełniejsza relacja między Bogiem i człowiekiem.
Historia wskazuje na zróżnicowane stopnie i sposoby relacji liturgii i katechezy. Głęboki związek w okresie katechumenatu z czasem przekształcił się w rozdział między nimi, czego przejawem był zanik funkcji katechizacyjnej liturgii. To doprowadziło do instrumentalnego traktowania liturgii, polegającego m. in. na potwierdzaniu formuł katechizmowych oraz nieobecności liturgii w zakresie katechezy. Liturgia stała się pomocą katechetyczną, w której eksponowano czyn liturgiczny, a następnie podkreślano ją jako źródło przeżyć religijnych.
Podejmowano jednak próby zbliżenia liturgii i katechezy. Okazją do spostrzeżenia relacji zachodzącej między katechezą i liturgią był ruch liturgiczny, który rozwinął się pod koniec XIX w.
Jednak pogłębioną i na nowo odczytaną interpretację współzależności liturgii i katechezy oraz wypływających stąd konsekwencji przekazują dokumenty Soboru Watykańskiego II. Od ich wydania minęło już wiele lat. Należy jednak stwierdzić, że w praktyce nie zawsze liturgia i katecheza przenikają się wzajemnie, a liturgia wciąż nie jest w pełni włączona w kształcenie i wychowanie religijne. Ponadto istnieje dość duża dysproporcja między biorącymi udział w katechezie a uczestniczącymi w liturgii. Zastanawia też fakt, na ile udział w liturgii jest właściwy.
Przedmiotem tego rozważania będzie szukanie związków między katechezą a liturgią. Jako źródło posłużą dokumenty Kościoła, zarówno liturgiczne, jak i katechetyczne. Zostaną wykorzystane wypowiedzi wybranych katechetyków, którzy analizując postulaty zawarte w oficjalnych dokumentach Kościoła, opisują relacje zachodzące pomiędzy katechezą i liturgią.
Konstytucja o liturgii stwierdza: "Liturgia jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła i jednocześnie jest źródłem, z którego wypływa cała jego zbawcza moc". (KL 10). Dlatego Dyrektorium ogólne o katechizacji już we wprowadzeniu przypomina, że po Soborze Watykańskim II "życie liturgiczne jest rozumiane głębiej jako źródło i szczyt życia eklezjalnego" (DOK 27). Jednym z przejawów życia eklezjalnego jest działalność katechetyczna, dlatego - według powyższych wskazań - liturgia powinna stanowić źródło i cel dzieła katechetycznego. Na realizację tych treści wskazuje dotychczasowy Ramowy program katechetyczny (1971 r.), który eksponuje liturgię jako cel, a zarazem źródło katechezy.
LITURGIA ŹRÓDŁEM KATECHEZY
Liturgia staje się najważniejszym - po Piśmie św. - źródłem wiary i przekazu katechetycznego, a tym samym uwarunkowaniem katechezy. "Określając liturgię jako źródło katechezy, mamy na myśli zarówno rok kościelny, jak i obrzędy poszczególnych sakramentów oraz ich znaczenie w doborze materiału katechetycznego" (ks. Jan Charytański, W kręgu zadań i treści katechezy, Kraków 1992, s. 82).
Źródło orędzia katechetycznego jest celebrowane w liturgii. Tu jest głoszone, słuchane, przeżywane, komentowane.
1. LITURGIA JEST ŹRÓDŁEM KATECHEZY BIBLIJNEJ
Liturgia aktualizuje to, co Biblia ogłasza, pozwala przejść od objawienia do wtajemniczenia jako wprowadzenia w żywą rzeczywistość objawioną w Biblii, głoszoną w Kościele, a dokonującą się w ciągu roku liturgicznego. O doborze materiału biblijnego dla poszczególnych klas i grup tematycznych decyduje treść biblijna głoszona w liturgii roku kościelnego i celebrowana w poszczególnych sakramentach. W ten sposób przygotowujemy uczniów do rozumienia i przyjęcia tekstów biblijnych, z którymi spotykają się w liturgii.
2. LITURGIA JEST ŹRÓDŁEM KATECHEZY EKLEZJALNEJ
Wykorzystując teksty liturgiczne i teologię poszczególnych okresów, świąt i sakramentów, przybliżamy uczniom prawdę, czym jest Kościół i tak wprowadzamy w świadomość przynależności i odpowiedzialności za wspólnotę Ludu Bożego. Najowocniej możemy uczynić to w oparciu o treści liturgiczne, np. na podstawie obrzędów i tekstów liturgicznych chrztu świętego. Ukazujemy wówczas wspomniany sakrament jako wprowadzający i tworzący Kościół. Natomiast Eucharystię ukazujemy jako sakrament prowadzący do komunii w Kościele, zaś w oparciu o obrzędy sakramentu pokuty uwrażliwiamy na społeczny charakter grzechu i pokuty w Kościele itd.
3. LITURGIA JEST ŹRÓDŁEM KATECHEZY SAKRAMENTALNEJ
Wprowadzając w istotę poszczególnych sakramentów, czynimy to w oparciu o same obrzędy, ich teologię, z uwzględnieniem autentycznych tekstów danego sakramentu. To stanie się pomocą w zrozumieniu obdarowania i podjęcia stosownego zobowiązania płynącego z przyjęcia sakramentów.
4. LITURGIA JEST ŹRÓDŁEM KATECHEZY MORALNEJ
To zrozumienie stwarza szansę dostrzegania wartości, umożliwia doświadczenie i zarazem pomaga w realizowaniu odpowiedzialnej wolności. Kształtując poszczególne postawy moralne, wykorzystujemy teksty celebracji poszczególnych sakramentów oraz ich teologię np. w oparciu o teologię Wielkiego Postu korzystamy z formularzy czytań mówiących o nawróceniu i pokucie. W oparciu o obrzęd wyrzeczenia się złego ducha w sakramentach inicjacji chrześcijańskiej, kształtujemy postawę moralną ciągłego wysiłku walki z grzechem.
5. LITURGIA JEST RÓWNIEŻ ŹRÓDŁEM KATECHEZY DOGMATYCZNEJ
Im młodsze dziecko, tym katecheza dogmatyczna powinna być bardziej związana z liturgią. Najlepiej, gdy w oparciu o treści liturgiczne, w aktualnie przeżywanym okresie liturgicznym, przypominamy prawdy, które są głoszone, celebrowane w liturgii. Przykładowo, na podstawie czytań mszalnych oraz innych formularzy z uroczystości Bożego Narodzenia przybliżamy katechizowanym tajemnicę wcielenia Syna Bożego, biorąc pod uwagę wszystkie trzy Msze święte celebrowane w tym dniu. Zatem liturgia Bożego Narodzenia jest źródłem nauczania o dogmacie wcielenia Syna Bożego. Liturgia zaś wigilii Paschalnej jest źródłem prawdy o zmartwychwstaniu Jezusa i naszym.
6. LITURGIA WIĘC JEST ŹRÓDŁEM WSZELKIEJ KATECHEZY.
W roku kościelnym, jak również w obrzędach sakramentalnych, można i należy szukać tego, co powinniśmy przekazać oraz sposobu przekazywania. Stąd w katechezie klas od pierwszej do czwartej szkoły podstawowej rok liturgiczny stanowi podstawę układu materiału, co daje szansę wprowadzenia dzieci w konkretne życie liturgiczne. Natomiast w katechezie klas od piątej do ósmej tego samego zakresu, podkreśla się konieczność uwzględniania centralnych uroczystości chrześcijańskich. Jest to kolejna szansa wiązania katechezy z liturgią w oparciu o rok liturgiczny.
LITURGIA CELEM KATECHEZY
Cała katecheza powinna wypływać ze źródła liturgii, gdyż tylko katecheza zanurzona w liturgii będzie prowadziła do osiągnięcia celu, na który wskazuje Konstytucja o liturgii: "Matka Kościół bardzo pragnie, aby wszystkich wiernych prowadzić do pełnego, świadomego i czynnego udziału w obrzędach liturgicznych, którego domaga się sama natura liturgii" (KL 19). Stąd Dyrektorium ogólne o katechizacji w podstawowych zadaniach katechezy przypomina, "by wszyscy wierni byli przygotowani do pełnego, świadomego i czynnego uczestnictwa w liturgii" (DOK 85).
Liturgia staje się więc celem wysiłków wychowawczych. Na pierwsze miejsce wysuwa się zagadnienie ukształtowania świadomości liturgii jako dzieła całej Trójcy Świętej (KKK 1077-1112).
Należy podkreślić znaczenie ofiary eucharystycznej i sakramentów jako centrum życia liturgicznego Kościoła (KL 6, KKK 1113).
Przygotowanie do czynnego udziału w liturgii to wychowanie do aktywnego, odpowiedzialnego udziału w czynnościach sprawowanych we wspólnocie Kościoła oraz konkretne zaangażowanie się w możliwe funkcje np. katolickie grupy młodzieżowe, dzieła charytatywne, lektorzy, ministranci itp. Należy przy tym podkreślić konieczność kształtowania duchowych postaw warunkujących owocne uczestnictwo. Kształtowanie pełnego uczestnictwa w liturgii to wprowadzanie katechizowanych w osobowy związek z Jezusem Chrystusem.
Osiągnięcie celu katechezy to także rozpoznanie i realizacja różnych form katechezy liturgicznej.
ZADANIA KATECHEZY WOBEC LITURGII
"Zadaniem katechezy jest wtajemniczanie w misterium Chrystusa, przechodząc od tego, co widzialne do tego, co niewidzialne, od znaku do tego, co oznacza, od sakramentów do misteriów" (KKK 1075). Zatem kompletna, całościowa katecheza zarówno rodzinna, jak i parafialna czy szkolna, stanowiąca integralną inicjację życia chrześcijańskiego, może właściwie przygotować do udziału w liturgii. Tak ujęte kształcenie liturgiczne w przygotowaniu pośrednim uwzględnia:
-
nabywanie umiejętności symbolizowania,
-
pomoże w otwarciu na zagadnienie tajemnicy,
-
poprowadzi ćwiczenie wrażliwości zmysłów,
-
umożliwi kształcenie umiejętności i postaw charakterystycznych dla liturgii itp.
Niezwykle ważne w kształceniu liturgicznym jest przygotowanie bezpośrednie, które polega na:
-
zapoznaniu z rokiem liturgicznym,
-
wprowadzeniu w liturgię sakramentów,
-
przybliżeniu treści liturgii Mszy św. itd.
Jak wskazuje Konstytucja o liturgii, należy kłaść nacisk na katechezę ściśle liturgiczną (KL 35). Należy więc wprowadzać katechizowanych w prawdziwą celebrację i świętowanie liturgii sakramentów. W kształtowaniu właściwych postaw trzeba uwzględnić przesłania zawarte w czytaniach liturgicznych, a także w treściach innych formularzy zmiennych.
Liturgia powinna odgrywać doniosłą rolę w życiu wierzących. Stąd też wynikają zadania w zakresie katechezy, tzn. prowadzenie do rozumienia liturgii i pomoc w otwarciu się na dostępną w niej rzeczywistość, a w konsekwencji kształtowanie duchowych postaw. Należy zatem tłumaczyć znaki, czynności, symbole, język liturgiczny, uczyć stosownych postaw oraz pomagać we właściwym przeżywaniu poszczególnych okresów roku liturgicznego. To z kolei powinno prowadzić do "modlitwy, dziękczynienia, czynienia pokuty, odmawiania modlitw z ufnością, do ducha wspólnoty, właściwego zrozumienia symboliki" (DCG 25).
Aby doprowadzić z pomocą Bożą do dojrzałości liturgicznej, należy więc zastosować właściwą metodę formacyjną.
Wychowanie liturgiczne to ciągły proces formowania postaw, na które składają się wysiłki wychowawcze w toku wszystkich lat katechezy zarówno w rodzinie, parafii, jak i w szkole.
Reasumując, należy wskazać, że liturgia domaga się katechezy, a katecheza domaga się liturgii. Liturgia jest aktywną katechezą i jej wypełnieniem. Wzajemnie więc od siebie zależą, uzupełniają się, wyjaśniają i warunkują. Ponadto liturgia i katecheza czerpią z jednego źródła: z Tradycji Biblijnej i z Tradycji Kościoła oraz wyrażają się we wspólnocie Kościoła. Obie dziedziny dotyczą samej istoty chrześcijaństwa jako trwającego wydarzenia paschalnego. Jeżeli zabraknie liturgii, wówczas katecheza stanie się indoktrynacją, lekcją abstrakcyjną, intelektualizowaniem. Jeżeli zabraknie katechezy, liturgia będzie magią, formalizmem, rytualizmem (CT 23).
Kongregacja do Spraw Duchowieństwa, po zapoznaniu się z aktualna rzeczywistością, stwierdza: "Praktyka katechetyczna często jednak poświadcza słaby i fragmentaryczny związek z liturgią. Wyraża się to w przywiązywaniu małej wagi do znaków i obrzędów liturgicznych, niewielkim dowartościowaniu źródeł liturgicznych, działaniach katechetycznych mało związanych lub wcale nie związanych z rokiem liturgicznym, marginesowej obecności celebracji w ramach procesów katechetycznych" (DOK 30).
Taki stan rzeczywistości jest szczególnym wyzwaniem, by na nowo odkryć liturgię jako źródło i cel życia chrześcijańskiego. Nie zastąpiona w tej kwestii jest wszelka działalność katechetyczna w pełni powiązana z liturgią.
Szczególne znaczenie w formacji liturgicznej posiada rodzina. Stąd wszelkie wysiłki parafii i szkoły zarówno teoretyczne, jak i praktyczne, powinny być pomocne rodzinie w kształtowaniu właściwych postaw liturgicznych, ponieważ liturgia i katecheza to dwie nierozdzielne rzeczywistości a właściwy udział katechizowanych w liturgii to podstawowe zadanie katechezy. Cel ten można osiągnąć poprzez zintegrowaną działalność katechetyczną wszystkich odpowiedzialnych środowisk.
Barbara Wysokińska
LITERATURA:
1. Ramowy program katechizacji, Warszawa 1971.
2. Ogólna Instrukcja Katechetyczna, Warszawa 1971.
3. Jan Paweł II, O katechizacji w naszych czasach, Warszawa 1979.
4. Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1986.
5. Władysław Kubik, Zarys dydaktyki katechetycznej, Kraków 1990.
6. H. Iwaniuk, Rok liturgiczny w polskiej katechezie, Praca doktorska napisana pod kierunkiem ks. prof. dr hab. Jana Charytańskiego TJ, ATK Warszawa 1990.
7. Jan Charytański, Z Dobrą Nowiną w szkole, Warszawa 1991.
8. Jan Charytański, W kręgu zadań i treści katechezy, Kraków 1992.
9. Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994.
10. Jan Szpet, Danuta Jackowiak, Lekcje religii szkołą wiary, Poznań 1996.
11. Mieczysław Majewski, Aktualne wyzwania katechetyczne, Kraków 1997.
12. Dyrektorium ogólne o katechizacji, Pallottinum 1998.