Katecheta 10/2001

  ^[ 1 ] Tradycja judeochrześcijańska zawsze uznawała ogromną wartość rodziny jako środowiska wychowawczego, zapewniającego inicjację nowych pokoleń w ryty, obrzędy i praktyki religijne, przekazującego podstawy wiary i kształtującego styl życia Ludu Bożego. Przez wieki rodzina z powodzeniem pełniła funkcję katechetyczną. Współcześnie jednak socjologowie coraz częściej zwracają uwagę, że proces przemian społeczno-kulturowych dotyka rodziny jako podmiotu socjalizacji religijnej.
    W Polsce, podobnie jak w większości krajów europejskich, następują istotne zmiany struktury i funkcji rodziny, wyrażające się przede wszystkim we wzorcach tworzenia rodzin, wielkości rodziny, sposobach realizowania podstawowych zadań, zagrożeniach dla prawidłowego funkcjonowania rodziny. Wraz z początkiem przemian ustrojowych obserwuje się wyraźny spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost rozwodów, zmianę postaw prokreacyjnych w kierunku ograniczania dzietności. Pomimo to nieustannie wskazuje się na rodzinę jako podstawowe środowisko wychowawcze, dodając nowe zadania do wypełnienia i obciążając odpowiedzialnością za proces wychowania. Czy jest to uzasadnione? Czy rodzice są katechetami swoich dzieci i w jakim stopniu? Czy rodzina nadal pozostaje i będzie w przyszłości pierwszym (nie tylko w porządku chronologicznym, ale także w porządku wartości) środowiskiem katechetycznym?

I.  PREZENTACJA  BADANEJ  GRUPY

    Niniejszy artykuł - sięgając do badań empirycznych prowadzonych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie - spróbuje ukazać funkcjonowanie katechezy rodzinnej w środowisku polskim. Badania ankietowe z wykorzystaniem tej samej ankiety, opracowanej w Instytucie Teologii Pastoralnej KUL, mimo trudności finansowych i organizacyjnych, zostały przeprowadzone dwukrotnie w wiejskiej parafii na terenie Polski północno-wschodniej. ^[ 2 ] Pierwszy raz zostały wykonane w kwietniu i sierpniu 1986 roku i objęły 140 rodziców (103 matki, 37 ojców) posiadających dzieci w różnym wieku, przy czym przynajmniej jedno dziecko do szóstego roku życia. Ponownie badania przeprowadzono w okresie od stycznia do marca 1999 roku (100 rodziców, w tym 82 kobiety i 18 mężczyzn). Badania realizowano na drodze osobistego kontaktu z respondentami. W pierwszej badanej grupie najwyższy odsetek rodziców posiadał wykształcenie podstawowe (44,3%) i średnie zawodowe (40,0%), natomiast w grupie z roku 1999 - zasadnicze zawodowe (47%) i średnie zawodowe (33%). Najniższy odsetek badanych miał ukończone studia wyższe magisterskie, odpowiednio 3,6% i 3%.
    W ciągu trzynastu lat zmieniła się struktura rodziny w badanej parafii. W roku 1986 najliczniejszą grupę stanowiły rodziny wielodzietne (39%), w których wychowywało się czworo i więcej dzieci, 32,2% rodziców posiadało troje dzieci, nieco mniej bo 25,7% - dwoje. Jedynacy stanowili tylko 7,1%. W styczniu 1999 roku, największą grupę tworzyli rodzice z trójką dzieci - 35%, następnie z dwójką - 27%, zaś 28% stanowiły rodziny z czwórką i większą liczbą dzieci. 10% dzieci było wychowywanych bez rodzeństwa.
    Okres przemian w Polsce wpłynął wyraźnie na religijność badanych rodziców; o ile przed rokiem 1989 wśród badanych nie było osób niepraktykujących, to w 1999 roku 5% rodziców zaliczyło siebie do tej kategorii. Otrzymane wyniki wskazują, że wzrosła także liczba matek i ojców wierzących i praktykujących nieregularnie - 26,4% w 1986 roku, natomiast 38% w 1999 roku.
    Badani rodzice określili, w jaki sposób pogłębiają życie religijne, a ich wypowiedzi są zawarte w tabeli nr 1. (N - oznacza liczbę udzielonych odpowiedzi).
Tabela 1.: Pogłębianie życia religijnego przez rodziców

 

Sposób pogłębiania życia religijnego przez rodziców	Rok 1986 N=152	Rok 1999 N=115
Uczestnictwo w grupie religijnej	34,2	40,9
Spotkania katechetyczne	13,2	13,1
Czytanie książek i czasopism religijnych	24,3	14,8
Brak pogłębiania	28,3	31,2
Razem	100,0	100,0

    Z powyższego zestawienia wynika, iż najbardziej popularną formą pogłębiania życia religijnego badanych rodzin jest udział w grupie religijnej. Taką odpowiedź podało 34,2% respondentów w roku 1986 i 40,9% w 1999, co wskazuje na wzrost zainteresowania działającymi na terenie parafii grupami i stowarzyszeniami religijnymi. Podobnie układa się zainteresowanie spotkaniami katechetycznymi, odpowiednio 13,2% i 13,1%. Nastąpił natomiast wyraźny spadek czytelnictwa prasy katolickiej i książek o tematyce religijnej. Pomimo znacznie większych możliwości prenumeraty i zakupu gazet, miesięczników, kwartalników katolickich oraz większej dostępności książek, badani rodzice stwierdzają, iż brakuje im czasu na regularne czytanie. Znaczącą formą doskonalenia w dziedzinie własnej religijności jest korzystanie z audycji radiowych (katolickie "Radio Maryja") i telewizyjnych. Ankietowani, którzy nie pogłębiają życia religijnego, tłumaczą się najczęściej brakiem czasu i niewielką ofertą parafialną.
    Głęboka wiara w rodzinie chrześcijańskiej kształtuje się poprzez aktywne uczestnictwo w życiu Kościoła. Szczególną rolę w tej dziedzinie pełni katecheza dorosłych. Następna tabela ukazuje, w jaki sposób kształtuje się świadomość potrzeby katechezy rodziców w badanej parafii.
Tabela 2.: Oczekiwane formy katechezy dorosłych

 

Forma katechezy dorosłych	Rok 1986 N=140	Rok 1999 N= 100
Wykład	7,2	5,0
Dyskusja, rozmowa	45	31,0
brak określenia formy	31,4	53,0
Brak potrzeby katechezy dorosłych	16,4	11,0
Razem	100,0	100,0

    Tabela nr 2 wskazuje, iż dość duży odsetek badanych rodziców (83,6% w 1986 r. i 89% w 1999 r.) uznaje potrzebę katechizacji dorosłych. Z wypowiedzi badanych matek i ojców wynika, że ankietowani mają trudności z określeniem sposobów prowadzenia katechezy wśród dorosłych. Najczęściej wymienianą formą jest dyskusja i wspólne spotkania przed lub po Mszy św., na których zebrani rodzice mogą wspólnie rozwiązywać problemy związane z wychowaniem dzieci. Następujące wypowiedzi są przykładem takiego stanowiska: Tak, katechezy przed Mszą świętą, spotkania małych grup modlitewnych pod opieką kapłana; Kluby dyskusyjne młodych małżeństw w celu wymiany doświadczeń w sprawie wychowania religijnego maluchów; Uważam, że dorośli powinni pogłębiać swoją wiedzę na tematy swojej wiary i częściej bywać w kościele, czytać prasę, organizować spotkania, coś w rodzaju młodzieżowych oaz.
    Duży odsetek ankietowanych nie potrafi określić sposobu prowadzenia katechez, chociaż dostrzega ich konieczność. Biorąc pod uwagę postawę religijną, znaczna część wierzących i praktykujących nieregularnie stwierdza zbędność dodatkowych form katechizacji dorosłych. W uzasadnieniu podaje, iż wystarczy systematyczne uczestnictwo w powszechnie stosowanych formach pogłębiania życia religijnego. Przykładem są wypowiedzi: Uważam, że wystarczy czynne uczestnictwo we wspólnocie parafialnej; Katecheza powinna obejmować młodzież i dzieci uczące się; Każdy dorosły może sam pogłębiać swoją wiedzę, Człowiek dorosły, który uważnie słucha Słowa Bożego i kazania na Mszy św. powinien je rozumieć bez jakichkolwiek dodatkowych wyjaśnień. Wypełniać przykazania Boże i kierować się głosem serca i sumienia.
    Katecheza rodzinna do swego prawidłowego funkcjonowania potrzebuje ustawicznej katechezy rodziców. Zatem Kościół, proponując rodzicom podejmowanie funkcji katechetycznej, musi nieustannie wypracowywać nowe modele katechezy dorosłych, odpowiadające potrzebom i oczekiwaniom współczesnych rodziców.
    Katecheza w rodzinie nie może być sprowadzona do współpracy rodziny z katechezą instytucjonalną czy przygotowania pierwszokomunijnego, wyrasta bowiem z całokształtu życia rodzinnego i winna się na nim opierać, ubogacając jego treść. Do istotnych zadań katechezy w rodzinie należy: troska o właściwy wpływ środowiska rodzinnego na rozwój religijny dziecka, przekaz pierwszych informacji o Bogu, kształtowanie i rozwój modlitwy dziecka oraz wychowanie liturgiczne. Każde zagadnienie zostanie omówione w oddzielnym paragrafie.

II.  UWARUNKOWANIA  KATECHEZY  W  RODZINIE

    Rodzice, jako pierwsi wychowawcy i katecheci swoich dzieci, muszą być świadomi posiadanej wiedzy religijnej, umiejętności wychowawczych, odpowiedzialności za dziecko i jego wychowanie religijne. Winni rozumieć potrzebę tworzenia klimatu chrześcijańskiego w swojej rodzinie, jak również ogromną rolę łączności rodziny chrześcijańskiej z Kościołem lokalnym.
    Niniejszy rozdział zaprezentuje opinie rodziców na temat wychowania religijnego małego dziecka w rodzinie, zwracając szczególną uwagę na czas jego zainicjowania.
Tabela 3.: Czas rozpoczęcia wychowania religijnego dzieci w opinii rodziców

 

Od kiedy należy rozpocząć wychowanie religijne dziecka	Rok 1986 N= 140	Rok 1999 N=100
Od urodzenia	44,3	14,0
Od czasu, kiedy będzie coś rozumiało	45,0	48,0
Od kiedy zacznie mówić	-	26.0
Od przedszkola	10,0	8,0
Później	0,7	4,0
Razem	100,0	100,0

    W świetle danych zaprezentowanych w tabeli nr 3, dotyczących początków wychowania religijnego dzieci, wydaje się, iż znaczna część rodziców (45,0% w 1986 i 48,0% w 1999) za najbardziej odpowiedni moment rozpoczęcia wychowania religijnego ich dziecka uważa czas, kiedy "maluch będzie już coś rozumiał". Dorośli zapominają, że dziecko znacznie wcześniej rozumie zachowanie osób ze swego otoczenia, aniżeli potrafi to oznajmić słowami. Zatem, zanim dziecko zacznie mówić, już wyczuwa intuicyjnie przejawy życia religijnego wokół siebie i chętnie się w nie włącza, co rozumiało 44,3% matek i ojców uczestniczących w badaniach przed okresem przemian ustrojowych w Polsce. Obecnie zaledwie 14% rodziców wskazuje czas narodzin jako właściwy moment do rozpoczęcia wychowania religijnego dziecka.
    Część badanych (26%) za najlepszy czas do wychowania religijnego uważa 2 rok życia, gdy dziecko zaczyna mówić. Swą wypowiedź badani tłumaczą faktem, iż są możliwości prowadzenia z dzieckiem rozmowy o Bogu, uczenia modlitwy, określenia Boga różnymi słowami. Powyższy sposób myślenia wykazują głównie rodzice starsi. Znacznie mniej ankietowanych uważa, że należy rozpocząć wychowanie religijne dziecka od przedszkola, gdy dziecko osiągnęło już pewien etap poznawczy, uczuciowy i jest zdolne do przyjmowania trudnych prawd o Bogu. Tak myślą głównie rodzice wierzący, lecz praktykujący nieregularnie, którzy proces wychowania religijnego dzieci przypisują głównie katechetom i kapłanom.
    Podsumowując ustosunkowanie się rodziców do czasu rozpoczęcia wychowania religijnego dzieci w badanej parafii, należy stwierdzić, iż część rodziców właściwie rozumie problem i opowiada się za jak najwcześniejszym rozpoczęciem wychowania religijnego dziecka w łączności z zaspokajaniem jego potrzeb psychicznych. Część badanych, która niewłaściwie rozumie pojęcie wychowania religijnego małego dziecka, traktując je jedynie jako przekaz prawd chrześcijańskich, opowiada się za znacznie późniejszym okresem rozpoczynania wychowania, gdy dziecko będzie w stanie te prawdy przyjąć, zapamiętać i stosować.
    Katecheza w rodzinie jest włączona w całość wychowania ogólnego, co sprzyja utrwalaniu się wpływów wychowawczych. Wszystko, co dokonuje się w rodzinie, ma wartość wychowawczą lub staje się wpływem antywychowawczym, zarówno działania zamierzone, jak i nieplanowane, nieprzewidziane przez rodziców. Całe środowisko domowe: osoby, ich zachowanie, wzajemne odniesienia, kultura życia, otaczające przedmioty mają intensywny wpływ na członków rodziny, dlatego zapytano rodziców o znaki religijne znajdujące się w domu.
    Najczęściej wymienianym symbolem religijnym jest krzyż, następnie obrazy święte i różaniec. Około 15% badanych w roku 1986 i 8,5% w 1999 stwierdziło obecność w ich domu Pisma Świętego. Niewielka część ankietowanych wymieniła modlitewnik, co pozwala wnioskować, iż niewiele osób w dzisiejszych czasach korzysta z modlitewników, zarówno w domu, jak i w kościele. Innymi wymienianymi symbolami religijnymi są: figury święte, obrazki. medaliki, świece, książki religijne. Rodzice wskazują także na stałe, wydzielone miejsce w domu, gdzie gromadzą się na modlitwie.
    Z powyższych badań wynika, iż większość rodzin stara się, by ich mieszkanie miało charakter religijny; aby w widocznym miejscu znalazł się krzyż, obrazy religijne, a nawet ołtarzyk domowy, co tworzy właściwy klimat do wychowania religijnego małego dziecka.

III.  PIERWSZE  INFORMACJE  O  BOGU

    Tworzenie pojęć o Bogu uzależnione jest od religijności rodziny, w jakiej dziecko się wychowuje. Jeżeli maluch widzi wokół siebie różne znaki religijne, bierze udział w praktykach religijnych rodziny, a przy tym doświadcza miłości i bezpieczeństwa ze strony rodziców, rodzeństwa i innych znaczących osób, to kształtuje stopniowo pozytywny obraz Boga. Początkowo pojęcie Boga związane jest z osobą dobrego, kochanego ojca, do którego odnosi się z szacunkiem. Dziecięce wyobrażenie Boga jest jeszcze niepełne, dlatego wymaga nieustannej czujności rodziców, by rozwijało się we właściwym kierunku. W procesie kształtowania się obrazu Boga ogromną rolę odgrywa pełna miłości obecność rodziców, ich świadectwo wyznawanej wiary oraz proste rozmowy na tematy religijne, wyjaśniające wątpliwości dzieci.
Tabela 4.: Pytania o treści religijnej, stawiane rodzicom przez dzieci

 

Tematyka pytań	Rok 1986 N=158	Rok 1999 N=149
Bóg Ojciec	19,6	47,7
Życie Jezusa	18,9	17,4
Matka Boża i święci	11,4	6,7
Kościół	15,8	2,1
Stworzenie świata	4,5	3,3
Życie po śmierci	9,5	5,4
Inne	5,7	7,3
Brak pytań	14,6	10,1
Razem	100,0	100,0

    Otrzymane wypowiedzi potwierdzają przypuszczenia, iż pytania dzieci do 6. roku życia charakteryzują się ogromną różnorodnością. Najwięcej pytań dotyczy Boga, Jego miejsca przebywania i istoty, następnie życia Jezusa, w dalszej kolejności pojawiają się pytania związane z symbolami religijnymi, Kościołem. Dość znaczny odsetek respondentów pisze, iż ich kilkulatek stawia mnóstwo pytań, lecz nie można ich zaliczyć do tematyki religijnej.
    Poprzez pytania dziecko stara się przybliżyć nieznaną rzeczywistość. Zadając pytania rodzicom lub osobom starszym, chce poznać bliżej Boga, na którego wskazują obecne w domu znaki religijne. Oto wybrane przykłady pytań dotyczących Boga: Gdzie mieszka Bóg? Gdzie jest Bóg, czy On widzi, jak coś robię dobrze lub źle? Dlaczego Bóg jest niewidzialny? Czy Bóg wszystko może? Co stworzył Bóg? Czy Bóg kocha wszystkich ludzi?
    Znaczna część dzieci zadaje także pytania dotyczące życia Pana Jezusa. Ich treść i problematyka zależą od wieku pytających. Młodsze dzieci chcą się dowiedzieć, np.: Dlaczego Jezusek urodził się w stajence? Dlaczego Mamusia nie miała w co ubrać Jezuska? "Mamusiu, czy Pan Jezusek nas naprawdę słucha, kiedy się modlimy? Czy Pan Jezus widzi, co ja robię? Dlaczego nie można zobaczyć Pana Jezusa? Czy Jezus jest w niebie?
    Pytania starszych dzieci, 5-6-letnich wiążą się najczęściej z męką i zmartwychwstaniem Jezusa: Dlaczego Jezus został ukrzyżowany? Czy bolało Pana Jezusa, gdy Go męczyli? Dlaczego zabito Jezusa? Dlaczego Jezus zmartwychwstał? Dlaczego Jezus wrócił do nieba? Dlaczego Pan Jezus wisi na krzyżu?
    Kiedy rodzice zabierają dziecko do kościoła, pojawiają się nowe pytania: Po co chodzimy do kościoła? Kto mieszka w kościele? Dlaczego trzeba się modlić i chodzić do kościoła? Czy w kościele mieszka Bóg? Dlaczego ksiądz chodzi w sutannie? Dlaczego ksiądz udziela Komunii? Dlaczego ludzie idą się spowiadać? Czy ksiądz polewał mnie wodą na chrzcie? Dlaczego nie mogę przyjąć Komunii św.?
    Dzieci w wieku przedszkolnym mogą zadawać bardzo zróżnicowane pytania, np.: Czy aniołki płaczą? Gdzie mieszkają aniołowie? Czy mój anioł stróż też ze mną jedzie samochodem? Kim był diabeł? Co to jest niebo a co piekło? Gdzie jest niebo? Gdzie jest dziadek po śmierci? Czy po śmierci pójdę do nieba? Gdzie mieszkają grzesznicy?
    Dzieci w stawianych pytaniach zawierają swoje pragnienia, dążenia i niepokoje, pytają często i w różnych sytuacjach. Jak rodzice odnoszą się do pytań swych pociech, czy traktują je poważnie, czy starają się cierpliwie wysłuchać i udzielić odpowiedzi? Dane na ten temat zawiera tabela nr 5.
Tabela 5. Odpowiedzi rodziców na pytania religijne dzieci

 

Odpowiedzi rodziców	Rok 1986 N=140	Rok 1999 N=100
Tłumaczy w sposób zrozumiały dla dziecka	79,5	81,0
Nie udziela odpowiedzi	20,5	19,0
Razem	100,0	100,0

    Analizując wyniki powyższej tabeli, można z łatwością zauważyć, iż znaczna część rodziców odpowiada na pytania stawiane przez dzieci, przy czym nie dostrzega się znaczących statystycznie różnic między odpowiedziami z roku 1986 i 1999. Ankietowani podają, iż udzielając odpowiedzi, starają się tłumaczyć w sposób zrozumiały dla dziecka, np.: Staram się odpowiadać na wszystkie zadawane pytania; Tak, w sposób dostosowany do jego możliwości pojmowania, choć bywa to często bardzo trudne; Opowiadam w taki sposób, aby dziecko zrozumiało, tłumacząc w prosty sposób; Staram się wytłumaczyć jak najprościej, przekonująco.
    Część rodziców - chcąc udzielać prawidłowych odpowiedzi - wykorzystuje Pismo św., ilustracje z Biblii dla dzieci, obrazki lub obrazy, wybrane fragmenty tekstów z książek czy prasy katolickiej. Potwierdzają to wybrane wypowiedzi ankietowanych, np.: Posługuję się modlitwą i opowiadaniami biblijnymi; Pokazuję obraz matki Bożej i uczę miłości do Matki Bożej; Pokazuję dzieciom obrazki i czytam Biblię; Tak, opowiadam mu o tym, co wiem z Pisma św. i przypominam opowiadania z dzieciństwa.
    Analizując wypowiedzi matek i ojców, można wnioskować, że rodzice mają poważne trudności z właściwym przybliżaniem Boga swoim dzieciom. Brak im pełnej wiedzy religijnej, nie są pewni, jak to robić, nie mają też książek religijnych dostosowanych do wieku małego dziecka. Nieodzowna jest zatem właściwie prowadzona katecheza dorosłych, przygotowująca rodziców do pełnienia funkcji katechetycznej.
    Troska o rozwój wiary dziecka wymaga od rodziców podejmowania kolejnych działań prowadzących do stopniowego poznania osoby Jezusa Chrystusa. W rzeczywistości chrześcijańskiej nie wyznajemy bowiem jakiegoś nieznanego Boga, ale Tego, który dał się poznać przez Swego Syna Jezusa Chrystusa. Ogromne znaczenie mają zatem pierwsze rozmowy, umożliwiające dziecku poznanie Jezusa. Ponieważ niektórzy rodzice podali kilka tematów rozmów o Jezusie, liczba odpowiedzi wzrosła. W 1986 roku 140 rodziców udzieliło 170 odpowiedzi, a w 1999 roku 100 matek i ojców podało 147 odpowiedzi.
Tabela 6. Wypowiedzi rodziców o Jezusie Chrystusie

 

Tematyka wypowiedzi	Rok 1986 N=170	Rok 1999 N=147
Narodzenie Jezusa	26,5	36,7
Życie i nauczanie	12,9	21,7
Męka, śmierć i zmartwychwstanie	27,7	19,1
Inne	20,0	13,6
Brak rozmów	12,9	8,9
Razem	100,0	100,0

    Wyniki uzyskane w tabeli nr 6 potwierdzają przypuszczenia, iż znaczny odsetek rodziców opowiada dzieciom o Jezusie. Najwięcej wypowiedzi dotyczy narodzin Pana Jezusa w Betlejem, wydarzeń paschalnych i Jego ziemskiego życia. W dalszej kolejności należy wymienić wypowiedzi o Jezusie jako Synu Bożym. Respondenci piszą: Mówimy o narodzeniu Pana Jezusa w Betlejem, w jakich warunkach Pan Jezus urodził się; O małym Dzieciątku, szczególnie w okresie Bożego Narodzenia; Staramy się opowiadać o tym, jak cierpiał za nas.
    Niektórzy rodzice starają się ukazać całą prawdę o Jezusie Chrystusie: Mówię o Jego życiu od narodzin do śmierci na krzyżu, mówię też o tym, jaki jest dobry, ile rzeczy zrobił dla ludzi. Także mówię o tym, że Pan Jezus cierpiał za nasze grzechy, Przede wszystkim o tym, że jest Synem Boga, o tym, jaki jest dobry, opowiadam przykłady cudów jakich dokonał i podkreślam, że Jezus bardzo kocha dzieci; Że też był dzieckiem, że kocha bardzo ludzi, że patrzy z nieba na każdego człowieka, że jest Bogiem; Mówię słowa Pana Jezusa, Jego Dobrą Nowinę, Jego czyny, naukę i przykład, jaki nam daje.
    Porównując wypowiedzi ankietowanych dotyczące osoby Boga i Jezusa Chrystusa, dostrzega się, iż rodzice chętniej opowiadają swym dzieciom o Jezusie niż o Bogu Ojcu. Uważają, że łatwiej jest mówić o Jezusie, gdyż w opowiadaniu można wykorzystać obrazy, obrazki, ilustracje przedstawiające wydarzenia z życia Pana Jezusa. Niestety, zarówno trzynaście lat temu, jak i obecnie, rodzice i dziadkowie bardziej odwołują się do wydarzeń historycznych, natomiast w niewielkim stopniu ukazują Jezusa jako zmartwychwstałego, żyjącego, obecnego tu i teraz.

IV.  KSZTAŁTOWANIE  I  ROZWÓJ  MODLITWY  DZIECKA

    Podstawowym warunkiem wychowania dziecka do modlitwy jest wiara i modlitwa rodziców. Rodzice winni być w pełni świadomi, że ich modlitewna postawa jest fundamentem, na którym kształtuje się wiara dziecka. Ogromną rolę ma tu do spełnienia modlitwa rodzinna, kiedy wszyscy domownicy w wybranym miejscu modlą się wspólnie, głośno. Małe dziecko słyszy głos, wypowiadane słowa, wyczuwa nastrój. Z czasem zacznie naśladować ruchy i słowa modlących się osób, wymawiać pojedyncze słowa, rozumieć ich treść, wkrótce samo zacznie rozmawiać z Bogiem.
Tabela 7. Wspólna modlitwa rodzinna

 

Częstotliwość modlitwy	Rok 1986 N=140	Rok 1999 N=100
Codziennie	23,5	27,0
W niedziele i święta	19,3	24,0
Nieregularnie	30,0	44,0
Nigdy	27,2	5,0
Razem	100,0	100,0

    Zestawione wyniki pozwalają stwierdzić, iż badani rodzice (odpowiednio 72,8% w 1986 i 95% w 1999 roku) modlą się ze swymi dziećmi. Z badań wynika, że wzrasta zainteresowanie wspólną modlitwą rodzinną, przy czym obecnie częściej niż przed okresem przemian ustrojowych w Polsce, rodzice potwierdzają jej nieregularność.
    Rodzice, którzy nie modlą się z dziećmi starają się wytłumaczyć swoje postępowanie: Nie ma takiego zwyczaju; Każdy oddzielnie mówi pacierz, Modlę się rzadko, ponieważ pracuję na zmiany, ale jeżeli jestem w domu, to tak; Mamy różne obowiązki. Niektórzy rodzice piszą, iż ich dzieci są jeszcze małe, np.: Uważam, że jeszcze na to za wcześnie, zależy mi na tym, żeby dziecko najpierw zrozumiało, po co trzeba się modlić.
    Zebrane odpowiedzi pozwalają wnioskować, iż badani rodzice rozumieją znaczenie wspólnej modlitwy rodzinnej. W roku 1999 tylko 5% rodziców stwierdziło, że nigdy nie modli się ze swymi dziećmi, w zestawieniu z rokiem 1986 (27,2%) jest to duża różnica. Docenianie wartości modlitwy nie niweluje jednak trudności związanych z doborem formy modlitwy odpowiadającej rodzicom i dzieciom; znaczącą pomocą w tej kwestii mogłyby być spotkania rodziców z katechetami, pedagogami, prezentujące zagadnienia związane z wychowaniem modlitewnym młodego człowieka.

V.  WYCHOWANIE  LITURGICZNE

    Rozwijające się w klimacie modlitwy dziecko oczekuje od rodziców pomocy w nawiązywaniu modlitewnego kontaktu z Bogiem. Na rodzicach spoczywa obowiązek nauczenia dziecka pierwszych modlitw Kościoła i przygotowania do modlitwy spontanicznej. Poza inicjacją modlitewną, podstawowym zadaniem rodziców jako pierwszych katechetów jest wprowadzenie w rzeczywistość liturgiczną.
    Małe dziecko chętnie włącza się w życie liturgiczne Kościoła domowego, a poprzez praktyki religijne spełniane w domu przygotowuje się do wprowadzenia w liturgię Kościoła powszechnego. Rodzina jako "domowy Kościół" wprowadza dziecko we właściwy sobie sposób w liturgię roku kościelnego. Istotnym aspektem życia liturgicznego rodziny jest wspólne przeżywanie niedziel i dni świątecznych, jako czasu szczególnie poświęconego Bogu. Wypowiedzi rodziców na ten temat zostały zebrane w tabeli nr 8.
Tabela 8. Wspólne przeżywanie niedzieli i dni świątecznych

 

Elementy dnia świątecznego w rodzinie	Rok 1986 N=178	Rok 1999 N=132
Praktyki religijne	57,9	43,9
Wspólne posiłki	15,8	18,9
Wypoczynek	14,6	25,8
Wyjazdy do rodziny	-	4,6
Inne	5,6	6,8
Brak wspólnego przeżywania	6,1	-
Razem	100,0	100,0

    Zebrane wyniki wskazują, iż wszyscy ankietowani w 1999 roku, a 99,3% w roku 1986, wypowiedzieli się pozytywnie na temat wspólnego przeżywania niedziel i świąt religijnych. Najczęściej wymienianym elementem dnia świątecznego w rodzinie są praktyki religijne (uczestnictwo we Mszy św., modlitwa); taką odpowiedź podają rodzice niezależnie od wieku i regularności spełnianych praktyk religijnych. Można jednak dostrzec istotny statystycznie spadek (14%) deklaracji uczestnictwa w praktykach religijnych w niedziele i święta. Współcześni rodzice najczęściej podają kilka elementów dnia świątecznego, przy czym zwracają znacznie większą uwagę na wypoczynek, wyjazdy rodzinne, spacery, zajęcia sportowe i rekreacyjne, np.: Wspólna Eucharystia, czytanie Pisma św., odwiedzanie rodziny, znajomych, spacery z dziećmi; Wspólne uczestnictwo we Mszy św., odwiedzanie dziadków i znajomych; Obecność na Mszy świętej w kościele; oglądanie telewizji, słuchanie radia.
    Powyższe dane wskazują, że rodzice dostrzegają odmienny charakter niedziel i świąt wśród innych, powszednich dni. Starają się, by dni świąteczne zachowały charakter chrześcijański, dlatego dużą wagę przywiązują do obecności na Mszy św. i wspólnej modlitwy. Jednak w ostatnich latach wyraźnie zmalało zaangażowanie rodzin w praktyki religijne - spadek o 14%.
    Udział dziecka w różnych formach świętowania w domu rodzinnym pomaga mu w odkryciu znaczenia działań liturgicznych w Kościele i w naturalny sposób wprowadza we wspólnotę Kościoła.
Tabela 9. Uczestnictwo rodziców z dzieckiem we Mszy św. i nabożeństwach religijnych

 

Częstotliwość uczestnictwa	Rok 1986 N= 140	Rok 1999 N=100
Regularnie w każdą niedzielę i święta	39,3	24,0
Kilka razy w roku	20,0	50,0
Brak określenia częstotliwości	40,7	21,0
Nigdy	-	5,0
Razem	100,0	100,0

    Z tabeli wynika, iż 100% rodziców w roku 1986 i 95% w roku 1999 uczestniczyło wraz z dzieckiem we Mszy św. i innych nabożeństwach religijnych. Przy czym znaczna grupa respondentów nie określa jak często to czyni. Nastąpił jednak dostrzegalny statystycznie spadek regularnego uczestnictwa rodzin we Mszy św. i nabożeństwach religijnych, z 39,3% do 24%.
    Respondenci określając, jak często bywają z dziećmi w kościele na Mszy św., uzależniają to wyraźnie od pory roku, pogody, odległości i możliwości dojazdu: Tak, jeżeli jest ładna pogoda; Latem często, zimą czasami; Jeżeli tylko mam taką możliwość, Staramy się w niedzielę i święta być na Mszy św., natomiast nabożeństwa odprawiamy we własnym zakresie, ze względu na dużą odległość od kościoła; Nie mam czasu i mam daleko do kościoła. Duża część badanych przyznaje, iż nie uczestniczy z dziećmi regularnie we Mszy św., ponieważ: Dziecko jest zbyt małe, Moje dziecko nie umie się zachowywać w kościele.
    Analizując powyższe dane, można stwierdzić, iż w zdecydowanej większości rodzice zabierają swe dzieci do kościoła, szczególnie kiedy jest ciepło, kiedy można wyjść z dzieckiem przed kościół, gdy nudzi się i przeszkadza. Rodzice niejednokrotnie obawiają się złego zachowania małego dziecka w kościele, które kręci się, głośno pyta, biega i koncentruje uwagę innych na sobie, potrzebują wyjaśnienia podstawowych zasad rozwoju religijnego dziecka, by świadomie wprowadzać je do udziału w liturgii.
    Życie rodzinne składa się ze zwykłych, powszednich wydarzeń, tworzących "katechezę codzienności", w której rodzice pomagają dziecku w pogłębianiu kontaktu z Bogiem i łączeniu życia codziennego z rzeczywistością wiary, dlatego jako ostatnie postawiono rodzicom pytanie: W jaki sposób dajecie państwo dzieciom przykład życia chrześcijańskiego? Podano do wyboru jedenaście możliwości, z których ankietowani mogli wybrać jedną lub więcej odpowiedzi, mogli też dopisać swoje propozycje. Matki i ojcowie skorzystali z sześciu możliwości, przy czym często wskazywali na dwa lub trzy sposoby dawania przykładu życia chrześcijańskiego. Liczba odpowiedzi wzrosła w roku 1986 do 298 a trzynaście lat później do 574. Żaden rodzic nie napisał własnej propozycji. Odpowiedzi na powyższe pytanie zostały przedstawione w tabeli nr 10.
Tabela 10. Przykład życia chrześcijańskiego dawany dzieciom przez rodziców

 

Sposoby	Rok 1986 N= 298	Rok 1999 N=574
Modlitwa	32,2	68,1
Czytanie Pisma św.	4,3	1,4
Uczestnictwo we Mszy św. i nabożeństwach religijnych	27,6	2,9
Zachowywanie przykazań	14,4	11,3
Okazywanie miłości w rodzinie i wobec innych ludzi	8,7	15,3
Życie codzienne wyrażające związek z Chrystusem	12,8	1,0
Razem	100,0	100,0

    Z wypowiedzi zawartych w tabeli nr 10 wynika, iż największe znaczenie w dawaniu dzieciom przykładu życia chrześcijańskiego ma dla rodziców modlitwa. 68,1% odpowiedzi z roku 1999 i 32,2% w roku 1986 wskazuje na wspólną modlitwę rodzinną lub modlitwę małżonków jako istotny element życia rodziny katolickiej. Przy czym, o ile trzynaście lat temu wskazania rodziców były dość równomiernie rozłożone, współcześnie trzy kategorie (modlitwa, okazywanie miłości i zachowywanie przykazań) wyczerpuje 94,7% wskazań rodziców. Szczególnie niepokojący jest bardzo niski (1%) wskaźnik wyboru kategorii "życie codzienne wyrażające związek z Chrystusem", bowiem dziecko nie zawsze jest zdolne we właściwy sposób przeżywać różnorodne wydarzenia i potrzebuje pomocy dorosłych w wyjaśnieniu i powiązaniu jego doświadczeń z rzeczywistością religijną.
    O priorytecie katechetycznym rodziny decyduje niepowtarzalność atmosfery rodzinnej, ciągłość i stałość wpływów, bezpośredniość i różnorodność relacji między poszczególnymi członkami rodziny, wielość wydarzeń rodzinnych, a także sama organizacja życia rodzinnego.
    Przeprowadzone badania pozwalają na ukazanie stanu katechezy rodzinnej w Polsce przed okresem przemian ustrojowych i obecnie na przykładzie wybranej parafii wiejskiej. Niestety, brak jest obecnie badań realizowanych w małych miasteczkach i dużych aglomeracjach miejskich.

VI.  PODSUMOWANIE  I  WNIOSKI  PASTORALNE

    Analiza wyników badań pozwala zauważyć, iż wraz z procesem przemian społecznych, ekonomicznych i kulturowych w Polsce zmienia się funkcja religijna rodziny. Rodzina roku 1999 nie znajduje oparcia w społeczeństwie, zwłaszcza w takich strukturach, jak: szkoły, stowarzyszenia, organizacje. Gubi się cały kontekst społeczny, który umożliwiał rodzinie spełnianie funkcji religijnej w oparciu o "moc tradycji". Rodzina nadal podejmuje i realizuje zadania katechetyczne, ale już w trochę innym zakresie i w nieco inny sposób.
    Interesujące, iż respondenci w podobnym stopniu rozumieją potrzebę pogłębiania życia religijnego, lecz opowiadają się raczej za okolicznościową, rzadziej występującą formą. Natomiast są mniej zainteresowani prasą katolicką i książką o tematyce religijnej.
    Wiele matek i ojców pragnie pomocy w zakresie religijnego wychowania swoich dzieci, ale nie wie, do kogo można się zwrócić. O ile w 1986 roku 44,3% rodziców uważało, że wychowanie religijne dziecka należy rozpoczynać od momentu urodzenia, to w roku 1999 podobną opinię podziela zaledwie 14% rodziców. Współcześni rodzice uznają, że najodpowiedniejszym czasem do zainicjowania wychowania religijnego dziecka jest osiągnięcie przez nie sprawności umysłowej. Potwierdza to przypuszczenie, iż wielu rodziców nie rozumie ważności pierwszych miesięcy i lat życia dziecka dla jego rozwoju religijnego. Znaczna część rodziców oczekuje większego wsparcia ze strony katechetów i kapłanów, starając się niekiedy przerzucić obowiązek wychowania chrześcijańskiego na wspólnotę parafialną. Rodzice nie zawsze uświadamiają sobie, że wychowanie religijne wymaga integracji wszystkich podmiotów i instytucji wychowawczych, począwszy od rodziny, przez parafię, szkołę, ruchy religijne, stowarzyszenia oraz grupy dziecięce i młodzieżowe. W praktyce katechezy rodzinnej w Polsce ciągle mamy do czynienia raczej z odrębnymi działaniami rożnych podmiotów niż z podejmowaniem wspólnych działań katechetycznych.
    Część badanych ma trudności z przekazywaniem informacji religijnych w gronie rodzinnym, zwłaszcza małemu dziecku. Wynika to nie tylko z braku wiedzy teologicznej, ale z nieumiejętności posługiwania się prostym językiem religijnym i dostosowywania przekazu do poziomu rozwojowego dziecka. Stąd rodzi się potrzeba pedagogizacji rodziców przez katechezę dorosłych.
    Z danych ukazujących zagadnienie pierwszych doświadczeń dziecka z Bogiem wynika, iż zdecydowana większość dzieci (83,4% w 1986 i 89,9% w 1999) zadaje rodzicom pytania o treści religijnej. Bardzo zbliżony odsetek rodziców (odpowiednio 79,5% i 81%) odpowiada na stawiane przez dzieci pytania. Najczęściej kilkulatki pytają o Boga, w dalszej kolejności o osobę Jezusa, Matkę Bożą i świętych oraz sprawy związane z kościołem. Dane wskazują, iż rodzice przybliżają rzeczywistość religijną głównie przez proste, zrozumiałe i przystępne tłumaczenie lub przez opowiadanie. Znacznie mniej matek i ojców korzysta z Pisma św., czasopism, obrazków, ilustracji. Daje się także zauważyć fakt, iż rodzice w niewielkim stopniu wykorzystują w przekazie słownym istniejące w ich domu symbole religijne. Nie dostrzega się istotnych statystycznie różnic między rokiem 1986 i 1999.
    Dalsza analiza dotyczyła wypowiedzi rodziców na temat Boga i Jezusa Chrystusa. Dane wskazują, iż największy odsetek rodziców opowiada swym dzieciom o Jezusie, prezentując głównie Jego narodzenie, życie, śmierć i zmartwychwstanie. Współcześni rodzice znacznie częściej niż 13 lat temu mówią o Jezusie jako "małym dziecku płaczącym w stajence". Mniej osób ukazuje Jezusa w oparciu o opowiadania z Ewangelii, co wydaje się być niewłaściwe, gdyż świadomość boskości Jezusa i Jego stałej obecności z człowiekiem powinna towarzyszyć dziecku od najmłodszych lat. Pogłębione poczucie stałej obecności Jezusa i Jego bezwarunkowej miłości jest szczególnie ważne w okresie dorastania, gdy młodzi ludzie przeżywają problemy związane z akceptacją siebie.
    Wyniki dotyczące wychowania modlitewnego dziecka pozwalają wnioskować, iż rodzice rozumieją swoją odpowiedzialność za wychowanie modlitewne dzieci. Przejawia się to w nauczaniu modlitw, zachęcaniu do modlitwy i praktykowaniu wspólnej modlitwy rodzinnej. Obecnie rodzice kładą większy nacisk na wspólną modlitwę rodzinną.
    Zestawienia ilustrujące wychowanie liturgiczne dziecka pozwalają wnioskować, iż we wszystkich badanych rodzinach istnieje tradycja przeżywania niedziel i świąt w gronie rodzinnym, a wyraża się to głównie przez wypoczynek, modlitwę i uczestnictwo we Mszy św.. Na przestrzeni lat 1986-1999 nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania różnymi formami spędzania wspólnego czasu, np. spacery, wypoczynek, oglądanie telewizji, wyjazdy rodzinne na niekorzyść praktyk religijnych.
    Istotny wpływ na wychowanie religijne dziecka ma jego obecność w kościele. Większość rodziców uczestniczy wspólnie z dziećmi we Mszy św. Dostrzega się jednak spadek regularnego uczestnictwa (o 15,3%) w każdą niedzielę i święta. Niektórzy rodzice, nie wiedząc jak postępować w sytuacji głośnego i hałaśliwego zachowania się kilkulatka podczas Mszy św., rezygnują z zabierania dziecka do kościoła.
    Wzrost religijny dziecka zależy od całokształtu życia rodziny, głównie od przykładu rodziców. Ostatnie zestawienie uwidacznia, iż najwięcej rodziców daje przykład życia chrześcijańskiego przez modlitwę oraz uczestnictwo we Mszy św. Bardzo wysoka w roku 1999 jest liczba wskazań modlitwy (68,1%).
    Rodzice nadal starają się o zachowanie atmosfery chrześcijańskiej w domu przez obecność znaków i symboli religijnych, praktyki religijne, zwłaszcza modlitwę i wspólne przeżywanie świąt i uroczystości religijnych, ale zaledwie niewielki procent ankietowanych próbuje łączyć codzienne wydarzenia rodzinne z rzeczywistością wiary.
    Wydaje się, że respondenci (obecnie bardziej niż 13 lat temu) przywiązują wagę do wybranych selektywnie elementów życia rodzinnego, np. wypoczynek, wyjazdy rodzinne, wspólna modlitwa, natomiast nie zawsze uświadamiają sobie ważność codziennych wydarzeń przeżywanych w domu rodzinnym.
    Mimo przemian, które dokonały się w polskiej rodzinie w ostatnich trzynastu latach, realizuje ona nadal funkcję katechetyczną. Ze względu na zmianę kontekstu społeczno-kulturowego, współczesna rodzina potrzebuje wsparcia ze strony wspólnoty eklezjalnej, które nie będzie jej pozyskiwaniem do własnych celów parafii, ale konkretnym działaniem na rzecz rodziny poprzez słowo Boże, sakramenty i praktyczne działania pastoralne (grupy wsparcia, wspólnoty, ruchy rodzinne, różne formy katechezy rodziców, poradnie rodzinne itp.). Nie można narzucać rodzinie jednego modelu katechezy, ale wspólnie z nią poszukiwać nowych modeli odpowiadających specyfice życia rodzinnego i wezwaniom nowego tysiąclecia.

Elżbieta Osewska - dr teologii pastoralnej, stypendystka na Wydziale Teologii Uniwersytetu w Oksfordzie, pracownik Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, konsultant do spraw katechezy w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Łomży, uczestnik wielu kongresów katechetycznych w Polsce i za granicą.



 

 ¹  Niniejszy tekst został wygłoszony podczas sympozjum katechetycznego na temat: "Komunikacja wiary w Trzecim Tysiącleciu", dnia 7.01.2000 w Łomży.
 ²  E. Osewska, Katecheza w rodzinie dzieci od 2 do 6 lat na przykładzie parafii pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Św. w Bargłowie (mnps), Lublin 1987; M. Kuczyńska, Wychowanie religijne małego dziecka na podstawie badań prowadzonych w parafii pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Św. w Bargłowie (mnps), Warszawa 1999.