Sobór Watykański II, wskazując z jednej strony na przyrost ludności, postęp nauki i umiejętności techniczne, zacieśniające się stosunki międzyludzkie, z drugiej zaś na coraz większe uniezależnienie się licznych dziedzin życia ludzkiego, nierzadko z pewnym odchyleniem od porządku etycznego, religijnego i groźnym niebezpieczeństwem dla życia chrześcijańskiego, stwierdza, że bardzo naglącą potrzebą jest apostolstwo (DA 1). Jego celem ma być przepojenie i doskonalenie duchem ewangelicznym wszystkich spraw odnoszących się do rzeczywistości doczesnej i takie nimi pokierowanie, aby zawsze dokonywały się i rozwijały po myśli Chrystusa, służąc chwale Bożej (KK 31, por. DA 5).
[ 1 ] Katechizm Kościoła Katolickiego apostolstwem nazywa "«wszelką działalność Ciała Mistycznego», która zmierza do rozszerzania «Królestwa Chrystusa po całej ziemi»" (nr 863; por. DA 2).
Obowiązek głoszenia w całym świecie boskiego orędzia zbawienia jest nałożony na każdego, kto otrzymał chrzest i bierzmowanie. Dzięki tym sakramentom wierni świeccy stają się świadkami, a zarazem żywymi narzędziami posłannictwa Kościoła, w takich miejscach i w takich okolicznościach, gdzie jedynie przy ich pomocy inni ludzie mogą usłyszeć Ewangelię i poznać Chrystusa (KK 33; por. DA 3; KKK 900; 1533). Duszą tak pojętego apostolstwa jest zawsze miłość, czerpana przede wszystkim z Eucharystii (DA 3; por. KKK 864).
Choć za podstawę działalności apostolskiej uważa się wszystkie trzy sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego, to z przyjęciem bierzmowania winna łączyć się jeszcze większa świadomość odpowiedzialności za własne życie chrześcijańskie i cały Kościół (por. KKK 1309; 1313). Nie chodzi tu jednak o łączenie obowiązku i uzdolnienia do apostolstwa jedynie z bierzmowaniem, ale o podkreślenie, że wnosi ono do duszy chrześcijanina uaktywnienie darów i charyzmatów Ducha Świętego, bardzo przydatnych w pełnieniu tej działalności.
[ 2 ] Jeżeli więc na chrzcie otrzymuje się Ducha Świętego, który czyni człowieka nowym stworzeniem w Jezusie Chrystusie, to w sakramencie bierzmowania On przemienia go w chrześcijanina zdolnego do ożywiania innych.
[ 3 ] Przez obmycie chrzcielne zostaje on powołany do apostolstwa, a jako bierzmowany jest posłany do publicznego podjęcia tej działalności (por. KKK 1305).
Powołanie chrześcijańskie bierzmowanych w zakresie apostolstwa może być realizowane w różnych formach.
Dekret o apostolstwie świeckich wskazuje, iż działalność taką mogą oni prowadzić "(...) bądź to indywidualnie, bądź zrzeszeni w różnych wspólnotach lub stowarzyszeniach" (DA 15).
Początkiem i warunkiem wszelkiego apostolstwa bierzmowanych jest jednak zawsze apostolstwo indywidualne, którego przeobfite źródło stanowi życie prawdziwie chrześcijańskie (por. DA 16). Dlatego ich zaangażowanie, zmierzające do ukazania Chrystusa w świecie poprzez własne postępowanie oraz pełny udział w liturgii, jest już w pełnym tego słowa znaczeniu apostolstwem. Rzeczą konieczną jest jednak, aby mieli oni jako katolicy świeccy we wszystkich okolicznościach żywą świadomość tego, że są
członkami Kościoła, czyli osobami, którym dla ogólnego dobra powierzone zostało oryginalne, niezastąpione i ściśle osobiste zadanie. Dzięki tej formie apostolstwa promieniowanie Ewangelii będzie charakteryzować się niezwykłą skutecznością i docierać do wszystkich miejsc i środowisk, z którymi wiąże się codzienne, konkretne życie bierzmowanych.
[ 4 ] Tak więc w sprawach zmierzających do budowania porządku publicznego i kierowania nim, powinni oni szukać w świetle wiary wyższych pobudek. Dotyczy to zwłaszcza życia rodzinnego, zawodowego, kulturalnego i społecznego (DA 16).
Głównym polem pracy apostolskiej tak w Kościele, jak i w świecie, jest rodzina (DA 9). Ta podstawowa komórka życia społecznego jest dzisiaj w sposób szczególny narażona na wielkie niebezpieczeństwa ze względu na istniejące w świecie tendencje do osłabiania jej - z natury trwałego - charakteru przez zastępowanie jej związkami nieformalnymi, przez próby uznania za rodzinę związków między osobami tej samej płci oraz przez podważanie prawa do życia nienarodzonych i atak na wychowanie młodego pokolenia w duchu chrześcijańskich zasad.
[ 5 ] Najważniejszą część apostolstwa bierzmowanych, którzy zawarli związki małżeńskie stanowi: ukazywanie i potwierdzanie swoim życiem nierozerwalności i świętości węzła małżeńskiego, mocne podkreślanie prawa i obowiązków rodziców i opiekunów do chrześcijańskiego wychowania dzieci, bronienie godności i należnej autonomii rodziny (DA 11). Papież Jan Paweł II dodaje, że powinno ono także "(...) promieniować czynami miłości duchowej i materialnej wobec innych rodzin, zwłaszcza najbardziej potrzebujących pomocy i podtrzymania, wobec ubogich, chorych, starszych, upośledzonych, sierot, wdów, opuszczonych małżonków, matek niezamężnych i tych, które w trudnych sytuacjach doświadczają pokusy usunięcia owocu ich łona".
[ 6 ]
Obszernym polem działalności apostolskiej bierzmowanych jest środowisko pracy. Od samego początku kształtowania się ery przemysłowej, naznaczonej ciągłym rozwojem, przyspieszonym postępem cywilizacji jednostronnie materialnej, zachodzi większe zwrócenie uwagi na przedmiotowy, niż na podmiotowy wymiar pracy. W konsekwencji takiego podejścia do pracy następuje odwrócenie porządku wyznaczonego przez Stwórcę. Człowiek zostaje potraktowany jako narzędzie produkcji, a nie jako właściwy sprawca i twórca.
[ 7 ] Ponadto w warunkach polskich nie ceni się wysokich kwalifikacji, rzetelności i dokładności, oszczędności i dbałości o swój warsztat, a wprost przeciwnie - tolerowana bywa praca pozorna lub też taka, której wytwory nie są wykorzystane.
[ 8 ] Każdy bierzmowany powinien więc w środowisku pracy być apostołem przez ukazywanie na przykładzie swojego życia: prymatu człowieka przed rzeczą, pierwszeństwa etyki przed techniką,
[ 9 ] pierwszeństwa
być przed
mieć,
[ 10 ] prymatu miłości przed sprawiedliwością.
[ 11 ] Wówczas jego praca zawodowa, wykonywana kompetentnie i uczciwie, staje się środkiem uświęcania i ożywiania rzeczywistości ziemskich w duchu chrześcijańskim (KKK 2427; por. KDK 67).
Dzieło tworzenia świata sprawiedliwszego i bardziej braterskiego jest wewnętrznie związane z postępem w dziedzinie kultury.
[ 12 ] Kultura jako zjawisko złożone, obejmujące zarówno formy, przez które wyrażają się lub kształtują wartości, jak również obyczaje, język, sztukę, literaturę, instytucje i struktury współżycia społecznego, pozostaje zawsze w kręgu zainteresowań Kościoła (por. KDK 53). Współcześnie odznacza się ona oderwaniem od wiary chrześcijańskiej i wartości ludzkich, przejawia się w pewnej kulturze naukowej i technicznej, niezdolnej do odpowiedzi na palące pytania ludzkich serc o prawdę i dobro.
[ 13 ] W Polsce obecny jej stan jest alarmujący. Wystarczy wskazać na alkohol i jego otoczkę kulturową czy nurt kulturowy płynący z Zachodu, niosący hedonizm i konsumpcjonizm oparty na fałszywej wizji człowieka.
[ 14 ] W takiej sytuacji bierzmowani "(...) powinni szukać i dążyć do tego, co w górze jest" (KDK 57). Ich działalność na polu apostolstwa ma sprowadzać się do popierania lub tworzenia kultury, która poszukuje prawdy i ludzkich wartości, dąży w rzeczywistości do rozwijania ludzkiego życia, nie zaś do jego niszczenia oraz przywraca właściwe miejsce technice, ukazując jej służebne cele wobec człowieka.
[ 15 ] Jako świeccy powinni z odwagą i twórczą inteligencją działać w uprzywilejowanych miejscach kultury, jakimi są szkoły i uniwersytety, ośrodki badań naukowych i technicznych, środowiska twórczości artystycznej i humanistycznej refleksji.
[ 16 ]
Powołanie chrześcijańskie bierzmowanych w zakresie apostolstwa obejmuje także środowisko społeczne i polega na kształtowaniu w duchu chrześcijańskim sposobu myślenia i obyczajów, praw oraz ustroju własnej społeczności (DA 13). Takiego zaangażowania domaga się współczesna rzeczywistość społeczno-gospodarcza, w której dostrzega się skupienie ogromnej władzy decydowania w rękach garstki ludzi, podczas gdy wielu nie ma żadnej możliwości działania z własnej inicjatywy i na własną odpowiedzialność, a nierzadko znajduje się w warunkach życia i pracy niegodnych osoby ludzkiej (KDK 63). Działalność tego typu jest jednak bardzo szeroka, ponieważ obejmuje swym zasięgiem zarówno apostolstwo w zakresie rodziny, pracy, kultury, jak również pełnienia służby miłości (solidarność międzyludzka), gospodarki, polityki i pokoju (por. KDK 46). Praktykowanie miłości bliźniego bierzmowani winni realizować poprzez okazywanie miłosierdzia "(...) względem ubogich i chorych oraz tak zwane dzieła miłosierdzia i wzajemnej pomocy, mające na celu niesienie pomocy w różnych potrzebach ludzkich" (DA 8). Powołanie wypełniane przez nich w ten sposób jest najbardziej bezpośrednią, powszechną i powszednią formą ożywiania duchem chrześcijańskim porządku doczesnego.
[ 17 ] W dziedzinie gospodarczej bierzmowani powinni - ze względu na poszanowanie godności ludzkiej - praktykować: cnotę umiarkowania, przez co ograniczą przywiązanie do dóbr tego świata; cnotę sprawiedliwości, co pozwoli im respektować prawa bliźniego i oddać mu to, co mu się należy; cnotę solidarności, przez którą będą naśladować wielkoduszność Chrystusa (KKK 2407; por. KDK 63-72).
[ 18 ] Podjęcie apostolstwa w polityce sprowadza się do dawania świadectwa także tym wymienionym wartościom ludzkim i ewangelicznym, choć poszerza się je o wolność, wierne i bezinteresowne oddanie się sprawie wspólnego dobra, prosty styl życia.
[ 19 ] Cała działalność apostolska bierzmowanych w dziedzinie polityki krajowej i międzynarodowej wymaga od nich, aby rozróżniali to, co czynią we własnym imieniu jako obywatele kierujący się głosem sumienia chrześcijańskiego, od tego, co czynią wraz ze swoimi pasterzami w imieniu Kościoła (KDK 76). Owocem ich zaangażowania w życiu rodzinnym, zawodowym, kulturalnym i społecznym powinien być jednocześnie pokój. U korzeni bowiem wojny znajdują się doznane niesprawiedliwości, rozczarowania w słusznych dążeniach, nędza i wyzysk zrozpaczonych rzesz ludzkich, które nie widzą realnych możliwości poprawy warunków życia na drodze pokojowej.
[ 20 ]
Aktywność w życiu publicznym napotyka w Polsce, ze względu na przeszłość, na znaczne trudności. Samo słowo
aktywność, a szczególnie
aktywność społeczna zawiera w świadomości zbiorowej negatywne konotacje. Niemniej jednak młodzież bierzmowana powinna uświadomić sobie, że w społeczeństwie pełni rolę członka rodziny, pracownika i obywatela. Z żadnej z tych funkcji nie może rezygnować.
[ 21 ] Pomocą w podjęciu zadań powinno być proponowane przez Sobór Watykański II apostolstwo zbiorowe. W obecnych warunkach "(...) jest rzeczą zgoła konieczną, by w zasięgu działalności ludzi świeckich umacniało się apostolstwo w formie zespołowej i zorganizowanej; tylko bowiem przez ścisłe zespolenie sił da się w pełni osiągnąć cel dzisiejszego apostolstwa i bronić skutecznie jego owoców" (DA 19). Małe wspólnoty bierzmowanych w społeczeństwie polskim, o malejącej spójności społecznej dostarczyłyby realnej możliwości zaistnienia środowiska chrześcijańskiego dla poszczególnych wiernych, w którym mogliby oni prowadzić na co dzień życie zgodne z nauczaniem Kościoła.
[ 22 ]
Zespoły rodziców, świadków samych kandydatów do bierzmowania, pozostałych chrześcijan, a także istniejące już wspólnoty religijne mogłyby w ramach parafii realizować szeroko pojęte apostolstwo.
[ 23 ] Potwierdzają to badania empiryczne. Młodzież klas pierwszych liceów ogólnokształcących, obok apostolstwa indywidualnego, które rozumie jako pogłębianie swojej wiedzy religijnej i więzi z Kościołem, wskazuje na chęć zaangażowania się w dawanie świadectwa życia chrześcijańskiego w swoim środowisku i niesienia pomocy chorym, niepełnosprawnym, biednym oraz uzależnionym od narkotyków. Taka postawa bierzmowanych jest zrozumiała, jeśli się weźmie pod uwagę, że "(...) w miarę jak dojrzewa w nich świadomość własnej osobowości, porwani zapałem do życia i pędem do działania, biorą na siebie odpowiedzialność i pragną odegrać swoją rolę w życiu społecznym i kulturalnym" (DA 12). Podjęcie obowiązku apostolstwa, wynikającego z przyjętego sakramentu bierzmowania wymaga jednak odpowiedniego przygotowania. Pełna i wielostronna formacja, zmierzająca do owocnego realizowania powołania chrześcijańskiego w omawianym zakresie, zakłada zaangażowanie rodziców, katechety, szkoły, całej parafii, a zwłaszcza grup, związków i stowarzyszeń w niej działających (por. DA 30).
Sobór Watykański II naucza, że "(...), obowiązkiem rodziców jest przysposabiać w rodzinie swe dzieci od najmłodszych lat do coraz lepszego poznawania miłości Boga ku wszystkim ludziom i stopniowo uczyć je, zwłaszcza przykładem, troski o potrzeby bliźnich, tak materialne, jak i duchowe" (DA 30). W ten sposób przyczyniają się oni do tego, że wszyscy członkowie danej wspólnoty rodzinnej pomagają sobie wzajemnie w osiągnięciu mądrości życiowej i uczą się godzenia praw poszczególnych osób z wymaganiami życia wspólnego, kierując się zawsze bezinteresownością, wielkodusznością i głęboko pojętą solidarnością. Taka rodzina jest fundamentem społeczeństwa (KDK 52).
[ 24 ] Papież Jan Paweł II zaleca jednak, aby angażowały się one także w różne wspólnoty wiernych, które wnoszą duży wkład w kształtowanie chrześcijańskiej doskonałości, formacji i apostolatu. W poczuciu wspólnego dobra wskazany jest również czynny udział rodzin w innych stowarzyszeniach niekościelnych.
[ 25 ] Każda wspólnota rodzinna, żyjąca w oparciu o powyższe wskazania, nie tylko pełni doniosłą rolę w odbudowie zniszczonej tkanki społeczno-moralnej, ale jest niezastąpioną szkołą, w której bierzmowani mogą nauczyć się w pełni realizować swoje powołania w zakresie apostolstwa.
[ 26 ] W tym kontekście zrozumiałe są słowa Jana Pawła II, że "(...) dobro społeczeństwa i Kościoła związane jest z dobrem rodziny".
[ 27 ]
Niezbędna w doprowadzeniu chrześcijan do dojrzałej wiary oraz dawania świadectwa w świecie poprzez apostolstwo jest katecheza.
[ 28 ] Ona rozwija u dorastających dzieci i młodzieży prawdziwe procesy usystematyzowanego wtajemniczenia chrześcijańskiego, które pozwalają im osiągnąć dorosłość, wraz z dojrzałością wiary, czyniąc ich ewangelizatorami.
[ 29 ] Katecheza, chcąc skutecznie zmierzać do tego celu, powinna z jednej strony wsłuchiwać się w głos Kościoła, z drugiej wczytywać się w znaki czasu, śledzić zjawiska, a szczególnie obserwować procesy dokonujące się w świecie. W nich bierzmowani wraz ze społeczeństwem odkrywają słowa i gesty Boże skierowane do człowieka. Przeprowadzone badania empiryczne wskazują na konieczność włączenia do programu katechetycznego zagadnień związanych z potrzebą świadczenia czynnej miłości biednym i chorym oraz zagadnień o Chrystusie w życiu społecznym.
[ 30 ] Ten głos młodzieży jest bardzo ważny, szczególnie w kontekście prośby, skierowanej przez Jana Paweł II do biskupów polskich, o "(...) nowe, jasne w realizacji programy katechizacji w szkole i katechizmy dostosowane do współczesnego sposobu myślenia i poziomu umysłowego oraz stopnia emocjonalnego rozwoju ucznia".
[ 31 ] W świecie naznaczonym lękiem i niepewnością katecheza szkolna, a zwłaszcza ta, prowadzona w ramach katechumenatu pochrzcielnego, powinna pomagać tak kandydatom, jak i bierzmowanym, aby byli
światłem i
solą w dziele apostolstwa.
[ 32 ]
Ważną rolę w przygotowaniu do realizacji chrześcijańskiego powołania w zakresie apostolstwa należy przypisać szkole, która stała się główną, a niekiedy jedyną instytucją formacyjną.
[ 33 ] Obok kształtowania władz umysłowych uczniów i rozwijania ich zdolności wydawania prawidłowych sądów, wprowadza ich w tradycję i dziedzictwo kultury narodowej, kształci zmysł wartości, sprzyja wzajemnemu zrozumieniu, a przede wszystkim stanowi centrum, wysiłków i osiągnięć rodzin, nauczycieli, różnego rodzaju organizacji, rozwijających życie kulturalne, obywatelskie, religijne, państwowe i całej społeczności ludzkiej (DWCH 5).
[ 34 ] Szkoła służy również apostolstwu przez fakt, że w niej wyzwala się refleksyjność, kształci się postawę otwartości i odpowiedzialność, uczy się działania, wprowadza w społeczeństwo.
[ 35 ] Jak ważnym środowiskiem formacyjnym jest dla uczniów szkoła, niech świadczy fakt, że wśród wypowiedzi młodzieży znajdują się propozycje udzielania w niej bierzmowania.
Wskazując na katechezę oraz szkołę jako na dwa dopełniające się środowiska w przygotowaniu do apostolstwa, nie można ograniczyć się jedynie do samej instytucji. W formacji tej bowiem największą rolę odgrywają poszczególni katecheci, nauczyciele i wychowawcy. Sama ich działalność, często skromna i ukryta, ale charakteryzująca się płomiennym i wielkodusznym zapałem, jest dla uczniów przykładem najznakomitszej formy apostolstwa świeckich.
[ 36 ] Dlatego katecheci winni posiadać "(...) konieczną wiedzę i metodę pedagogiczną, by dzięki nim mogli skutecznie przygotowywać młodzież do apostolstwa" (DA 30).
Współczesne uwarunkowania społeczno-kulturalne i religijne, w których bierzmowani mają realizować swoje chrześcijańskie zobowiązania w zakresie apostolatu, domagają się zmiany strategii duszpasterskiej Kościoła. W polskich warunkach zadaniem pierwszoplanowym jest odnowa strukturalna i organizacyjna parafii i przystosowanie jej do potrzeb dzisiejszych czasów. Właściwym działaniem w tym względzie jest ożywienie małych wspólnot, już istniejących w danym Kościele lokalnym oraz powołanie do życia wspólnot nowych.
[ 37 ] Na tę potrzebę zwrócił także uwagę Jan Paweł II, kierując apel do biskupów polskich przebywających w Stolicy Apostolskiej z wizytą
ad limina: "Trzeba stale kształtować apostolskie grupy ludzi świeckich w Kościele, gotowe rozwijać działalność w tych dziedzinach życia publicznego, które są ich domeną".
[ 38 ] Ruchy i wspólnoty religijne dają bierzmowanym przykład różnych wzorów życia apostolskiego w świecie. Wchodząc w ich struktury przyczyniają się oni do kształtowania autentycznego życia chrześcijańskiego. Sami zaś stają się aktywnymi uczestnikami bezpośredniej ewangelizacji oraz twórcami społecznej i moralnej odnowy.
[ 39 ] Tworzenie w ramach wspólnoty parafialnej pewnego rodzaju podstruktur przyczynia się z jednej strony do powstania środowiska formacyjnego, natomiast z drugiej strony umożliwia bierzmowanym praktyczne realizowanie ich apostolskiego powołania.
[ 40 ]
Kościół w Polsce w dobie przemian społecznych po 1989 roku nie musi już pełnić funkcji zastępczych jako Kościół ludowy i może bardziej skoncentrować się na funkcjach ściśle religijnych oraz zwrócić szczególną uwagę na rolę grup i wspólnot religijnych.
[ 41 ] Takie okoliczności pozwalają pełniej realizować nauczanie soborowe, wzywające wielokrotnie do współpracy duchowieństwa ze świeckimi (por. KK 30, 33, 41; DA 9, 10; DM 21). Kapłani powinni uświadamiać swoim wiernym, że każde powołanie i czyn chrześcijański ma charakter apostolski. Szczególnym ich zadaniem jest jednak podtrzymywanie istniejących grup w parafii i troszczenie się o powstawanie i rozwój nowych wspólnot, jak również nowych inicjatyw religijnych.
[ 42 ] Tak więc duchowni, wraz z wiernymi, mają obowiązek rozwijać i stale umacniać braterskie więzy i stosunki oparte na szacunku, serdeczności i współpracy pomiędzy rozmaitymi zrzeszeniami, podejmującymi dzieło apostolstwa.
[ 43 ] Tego typu duszpasterstwo powinni kapłani podjąć przede wszystkim wśród młodego pokolenia. Pragnienie takie wyraził Jan Paweł II, zwracając się do młodzieży:
Podatny grunt dla rozwoju apostolskiej działalności stanowią żywe i dynamiczne wspólnoty parafialne oraz stowarzyszenia, ruchy i wspólnoty kościelne, które powstają i rozwijają się przede wszystkim w środowiskach młodzieżowych, objawiając niezwykłe bogactwo charyzmatów. Jest to nowy powiew Ducha Świętego, który bardzo hojnie obdarza nasze czasy. Jakże gorąco pragnę, aby ten powiew ogarnął każdego z was i przemienił wasze życie.
[ 44 ]
1 Por. Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska
Christifideles laici (30 XII 1988) nr 9.
2 Por. E. Weron,
Apostolstwo Katolickie. Zarys teologii apostolstwa, Poznań 1987, s. 108-109.
3 R. Coffy,
Sens bierzmowania w życiu chrześcijanina, "Anamnesis" (4) 1997/98 nr 15, s. 16.
4 Christifideles laici nr 28.
5 Jan Paweł II,
Program dla Kościoła w Polsce.
Jan Paweł II do polskich biskupów. Wizyta ad limina 1998, Kraków 1998, s. 30-31.
6 Christifideles laici nr 71.
7 Por. Jan Paweł II. Encyklika
Laborem exercens (14 IX 1980) nr 7; Tenże,
List do Młodych całego świata "Parati semper" z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży (31.03.1985) nr 12; K. Wojaczek,
Teologiczny kairos pracy ludzkiej, w: A. Szafrański,
Kairologia. Zarys nauki o Kościele w świecie współczesnym, Lublin 1990, s. 78-79.
8 P. Polmański,
Obecność młodych chrześcijan w środowisku pracy, w: red. E. Szczotok, A. Liskowacka,
Program duszpasterski na rok 1991/92. Ewangelizacja młodzieży, Katowice 1991, s. 184; por. J. Mariański,
Młodzi Polacy w Kościele i w świecie, w: Tamże, s. 166.
9 Por.
Laborem exercens nr 5.
10 Por. Jan Paweł II, Encyklika
Sollicitudo rei socialis (30 XII 1987) nr 28.
11 P. Polmański, jw., s. 188-189; por. F. Kampka,
Moralny sens gospodarki w nauczaniu Kościoła, w: red. M. Rusecki,
Problemy współczesnego Kościoła, Lublin 1996, s. 496-497.
12 Jan Paweł II,
Orędzie na Światową Konferencję poświęconą polityce kulturalnej, w:
Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1998, s. 658.
13 Christifideles laici nr 44.
14 Por. I. Krosny,
Uczestnictwo młodego chrześcijanina w kształtowaniu kultury, w: red. E. Szczotok, A. Liskowacka,
Program duszpasterski na rok 1991/92. Ewangelizacja młodzieży, Katowice 1991, s. 176-178; J. Mariański,
Młodzi Polacy, s. 165.
15 Jan Paweł II,
Orędzie na Światową Konferencję, s. 660.
16 Christifideles laici nr 44.
17 Por. Tamże nr 41.
18 Jan Paweł II, Encyklika
Veritatis splendor (6 VIII 1993) nr 100.
19 Christifideles laici nr 42; por.
Veritatis splendor nr 101.
20 Jan Paweł II, Encyklika
Centesimus Annus (1 V 1991) nr 52; por.
Sollicitudo rei socialis nr 47;
Christifideles laici nr 42.
21 M. Jurek,
Miejsce młodego chrześcijanina w życiu publicznym, w: red. E. Szczotok, A. Liskowacka,
Program duszpasterski na rok 1991/92. Ewangelizacja młodzieży, Katowice 1991, s. 172.
22 R. Kamiński,
Małe grupy religijne a odnowa Kościoła, HD (64) 1995 nr 5, s. 39.
23 Por.
Program dla Kościoła, s. 29-30.
24 Por. J. Ozdowski,
Rola rodziny w wychowaniu młodzieży, ChS (6) 1972 nr 20, s. 10.
25 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska
Familiaris consortio (22 XI 1981) nr 72.
26 Por. K. Wojaczek,
Apostolat młodego laikatu i przygotowanie do niego przez rodzinę, katechezę i grupy apostolskie, w: red. E. Szczotok, A. Liskowacka,
Program duszpasterski na rok 1991/92. Ewangelizacja młodzieży, Katowice 1991, s. 191; B. Mierzwiński,
Apostolat rodziny chrześcijańskiej, Kat (39) 1995 nr 1, s. 1-8.
27 Program dla Kościoła, s. 32.
28 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach
Catechesi tradendae (28 II 1980) nr 25.
29 Dyrektorium ogólne o katechizacji, Kongregacja do Spraw. Duchowieństwa, Poznań 1998 nr 58.
30 Por. D. Skrok,
Bierzmowanie w oczach młodzieży, RT (43) 1996 z. 6, s. 109.
31 Program dla Kościoła, s. 35.
32 Por.
Catechesi tradendae nr 56; C. Rogowski,
Uzasadnienie uczenia religii w szkole, w: red. M. Majewski,
Katechizacja w szkole, Lublin 1992, s. 131; R. Rak,
Teologiczno-pastoralne podstawy powołania i misji świeckich w Kościele i świecie, w: red. E. Szczotok, A. Liskowacka,
Program duszpasterski na rok 1992/93.
Ewangelizacja i Eucharystia, Katowice 1992, s. 337.
33 M. Majewski,
Szkoła współczesna, w:
Katechizacja w szkole, Lublin 1992, s. 37.
34 Por. T. Kukułowicz,
Szkoła w systemie społeczno-wychowawczym, w: red. J. Krucina,
Katecheza w szkole, Wrocław 1992, s. 26; M. Majewski,
Aktualne wyzwania katechetyczne, Kraków 1997, s. 50.
35 M. Majewski,
Szkoła podmiotem uczenia religii, w:
Katechizacja w szkole, Lublin 1992, s. 48.
36 Por.
Catechesi tradendae nr 66.
37 R. Kamiński,
Parafia wspólnotą wspólnot, w:
Kościół w służbie człowieka, red. W. Turek, J. Mariański, Olsztyn 1990, s. 213; por. J. Mariański,
Małe grupy szansą apostolstwa świeckich, HD (55) 1986 nr 1, s. 44.
38 Program dla Kościoła, s. 34.
39 J. Mariański,
Młodzi Polacy, s. 169.
40 Por. J. Mariański,
Małe grupy, s. 44; K. Wojaczek, jw., s. 195; R. Pomianowski,
Przynależność do Kościoła studiującej młodzieży, Lublin 1994, s. 78-79.
41 Por. W. Piwowarski,
Przemiany religijności polskiej - stan obecny i perspektywy, "Więź" (35) 1992 z. 7, s. 33-34.
42 Por. J. Mariański,
Apostolstwo świeckich w Kościele, w: red. J. Homerski, F. Schulc,
W dwudziestolecie Soboru Watykańskiego II. Recepcja - doświadczenie - perspektywy, Lublin 1987, s. 99; R. Kamiński,
Duszpasterstwo w społeczeństwie pluralistycznym, Lublin 1997, s. 89-91.
43 Por.
Christifideles laici nr 31.
44 "Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię". Światowy Dzień Młodzieży 1992 nr 6, w:
Orędzia Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1998, s. 191.