Katecheta 6/2001

Reforma edukacji w Polsce stała się faktem. Jej koncepcja jest wdrażana. Równolegle z reformą edukacji podjęto prace nad wypracowaniem nowego programu, a co się z tym wiąże, także odnowionej koncepcji nauczania religii w polskiej szkole. ^[ 1 ] Doświadczenia lat katechezy parafialnej, ale także dziesięciolecie nauczania religii w szkole pozwoliły na podjęcie kompetentnych prac programowych.
    Celem niniejszego artykułu jest wyjaśnienie podstawowych pojęć, jakie będą stosowane zarówno w przygotowywanej Podstawie programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, jak i w nowych programach. Na początku wszelako trzeba wskazać dwa źródła tej terminologii, źródła, które w praktyce ukazują, że nauczanie religii jest działaniem zarówno Kościoła, jak i szkoły, a ponadto, że katechetyka jest nauką teologiczną, która czerpie z osiągnięć nauk pedagogicznych. Chodzi bowiem o to, że należy stosować te terminy, jakie wypracowała katechetyka oraz te, które są właściwe dla systemu oświaty. Kościelne dokumenty dotyczące nauczania religii w szkole winny być bowiem zrozumiałe i przekładalne na język analogicznych dokumentów prawa oświatowego. Terminologia powinna z jednej strony służyć wyodrębnionemu nauczaniu religii, czyli konfesyjnym lekcjom na terenie szkoły i dlatego musi mieć rys nauczania kościelnego, z drugiej natomiast - nie może stać się źródłem nieporozumień i nie powinna tworzyć muru między szkołą a odpowiedzialnym za nauczanie religii Kościołem. Unikać należy zatem dwóch skrajności: zbytniego dostosowania i rezygnacji z prawa katechetyki do definiowania pojęć występujących w programowaniu nauczania religii oraz tendencji do odgrodzenia się i trwania w swoistym getcie terminologicznym. Niestety, ta druga skłonność przypomina nastawienie właściwe sektom i zupełnie nie przystaje do zadań katechezy współczesnych czasów.
    W artykule niniejszym przedstawię najpierw pojęcia związane z systemem szkolnym, a następnie terminy dostosowane do nauczania religii w szkole.

I.  TERMINOLOGIA  UŻYWANA  W  SYSTEMIE  SZKOLNYM

1.  TERMINOLOGIA  ZWIĄZANA  Z  REFORMĄ  STRUKTURALNĄ

    Reforma edukacji wiąże się z reformą strukturalną. Nauczanie szkolne podzielone jest na cztery 3-letnie etapy.
    I etap - kształcenie zintegrowane. W klasach I-III nauczanie jest w pełni zintegrowane. ^[ 2 ] Wyodrębnione z niego są jedynie zajęcia z religii (etyki) oraz godziny do dyspozycji dyrektora (wychowawcy). ^[ 3 ]
    II etap - kształcenie blokowe. Przedmioty nie mają charakteru dotychczasowych dyscyplin nauczania, lecz integrują wiedzę, umiejętności i postawy w ramach bloków przedmiotowych. Proponuje się zatem lekcje następujących przedmiotów: język polski, historia i społeczeństwo, sztuka (plastyka, muzyka), język obcy, matematyka, przyroda, technika, informatyka, wychowanie fizyczne, religia (etyka), godziny z wychowawcą i godziny do dyspozycji dyrektora. ^[ 4 ] Jednocześnie - począwszy od tego etapu edukacji - będą tworzone ścieżki edukacyjne o charakterze wychowawczo-dydaktycznym: edukacja prozdrowotna, ekologiczna, czytelniczo-medialna, a także wychowanie do życia w społeczeństwie, obejmujące wychowanie do życia w rodzinie, wychowanie regionalne oraz wychowanie patriotyczne i obywatelskie. ^[ 5 ]
    III etap - gimnazjum. Celem nauki na tym etapie będzie zarówno wyposażenie uczniów w odpowiednią wiedzę, stosownie do ich rozwoju i zdolności, jak i rozbudzenie potrzeb korzystania z wiedzy oraz umożliwienie poznania języka i metodologii rozmaitych dziedzin. ^[ 6 ] Stąd nauczanie podzielono na następujące przedmioty: język polski, historia, wiedza o społeczeństwie (obejmująca wychowanie do życia w rodzinie, wychowanie obywatelskie, wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym), sztuka (plastyka, muzyka), język obcy, matematyka, fizyka z astronomią, chemia, biologia, geografia, technika, informatyka, wychowanie fizyczne, religia (etyka), godzina z wychowawcą i godziny do dyspozycji dyrektora. ^[ 7 ] Dla tego etapu edukacji będą tworzone następujące ścieżki edukacyjne: edukacja filozoficzna, czytelnicza i medialna, prozdrowotna, ekologiczna, regionalna, obrona cywilna, europejska, kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej. ^[ 8 ]
    IV etap - liceum profilowane. ^[ 9 ] Celem nauki na tym etapie jest rozszerzenie wiedzy i umiejętności ucznia zgodnie z jego zainteresowaniami i zdolnościami, ułatwienie samoidentyfikacji kulturowej, przygotowanie do prawidłowego funkcjonowania w życiu rodzinnym i społecznym. Dlatego liceum profilowane ma sprzyjać rozwojowi samodzielnego i krytycznego myślenia oraz wspierać rozwój twórczości. ^[ 10 ] Nauczanie ma być podzielone na następujące przedmioty: język polski, matematyka, dwa języki obce (na niektórych profilach może to być język łaciński), wychowanie fizyczne, obrona cywilna, religia (etyka). Dodatkowo uczniowie będą podejmować naukę według przedmiotów zintegrowanych lub tworzących profil kształcenia. Integracja przedmiotów została zaproponowana w następujących blokach: człowiek i środowisko (biologia, chemia, fizyka z astronomią), człowiek i współczesny świat (edukacja obywatelska, filozofia, geografia, historia), kultura i sztuka (kultura antyczna, muzyka / plastyka, edukacja medialna). ^[ 11 ] Ponadto program proponuje następujące ścieżki edukacyjne: wychowanie do życia w rodzinie, edukację prozdrowotną, ekologiczną, regionalną, medialną, czytelniczo-informacyjną, informatyczną i ogólnotechniczną. ^[ 12 ]
    Etap IV, w przeciwieństwie do poprzednich, nie jest jednorodny. Uczniowie po ukończeniu gimnazjum mogą kontynuować naukę w liceum profilowanym, w 2-letniej szkole zawodowej, a potem przygotować się do matury w 2-letnim liceum uzupełniającym. Warto zatem pamiętać, przy programowaniu kształcenia religijnego, o następujących kwestiach:

• programy poszczególnych profili liceum będą różnić się zapewne w znaczny sposób;
• potrzebny jest nie tylko uwzględniający profile program dla liceum, ale także dla szkoły zawodowej i liceum uzupełniającego.

2.  DOKUMENTY  SYSTEMU  EDUKACJI

    Reforma systemu edukacji wymienia następujące dokumenty: podstawa programowa, program nauczania, podręcznik, standardy oceniania.
    Punktem odniesienia do programów nauczania tworzonych centralnie czy też tworzonych na terenie szkół, a zatwierdzanych przez odnośne władze nadzoru pedagogicznego, będzie ustalana przez ministra edukacji narodowej podstawa programowa. Składa się ona z następujących części: ^[ 13 ]

• cele edukacyjne, czyli określenie celu danego przedmiotu w perspektywie ogólnych celów szkoły na danym etapie,
• zadania szkoły, czyli określenie, w jaki sposób szkoła ma osiągnąć cele edukacyjne,
• treści, czyli wyszczególnienie zagadnień, jakie mają być podjęte przez każdy program,
• osiągnięcia rozumiane jako efekt całościowy w wymiarze nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania.

    Z kolei program nauczania przedmiotów ogólnych winien zawierać: ^[ 14 ]

• szczegółowe cele edukacyjne (kształcenia i wychowania),
• materiał nauczania związany z celami edukacyjnymi,
• procedury osiągania celów,
• opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny.

    Jednocześnie autorzy reformy potwierdzają, jako pomysł sprawdzony, pluralizm podręczników szkolnych.
    Reforma szkolna obejmie również standardy oceniania. Ocenie ma podlegać nie tyle stan wiedzy, co włożona praca, postępy. W ten sposób ocena będzie promować rozwój, ukazywać uczniowi jego osiągnięcia, a nie porażki, jak to często dzieje się w obecnej szkole. Ocena będzie dawać pełniejszą niż dotychczas informację o aktywności, postępach i trudnościach, a także o specjalnych uzdolnieniach uczniów. ^[ 15 ] Tak formułowane założenia oceniania dotyczą oczywiście przede wszystkim oceniania wewnątrzszkolnego. Egzaminy zewnętrzne, a takimi mają stać się: matura, egzamin preorientujący po gimnazjum i sprawdziany kompetencji po szkole podstawowej, ^[ 16 ] siłą rzeczy ukażą nie pracę i postępy, ale przede wszystkim stan wiedzy i umiejętności.

3.  POJĘCIA  ZWIĄZANE  Z  ORGANIZACJĄ  PROCESU  EDUKACJI

    W zreformowanej szkole stosuje się następujące, wymienione już uprzednio, pojęcia związane z organizacją procesu edukacji: ^[ 17 ]

• etap edukacyjny - odpowiedni okres kształcenia o wyróżnionych celach, stanowiący całość dydaktyczną;
• przedmiot nauczania - klasyczne zajęcia edukacyjne dotyczące pewnej określonej dziedziny wiedzy; przedmiot nauczania ma zagwarantowaną w planie nauczania liczbę godzin, która może być zwiększona o godziny do dyspozycji dyrektora;
• blok przedmiotowy - zintegrowane nauczanie treści i umiejętności z różnych dziedzin wiedzy realizowanych w toku jednolitych zajęć edukacyjnych;
• ścieżka edukacyjna - zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania różnych przedmiotów (bloków przedmiotowych) lub w postaci odrębnych zajęć.

4.  DOKUMENTY  SZKOLNE

    Podstawowymi dokumentami szkolnymi są: ^[ 18 ]

• szkolny zestaw programów nauczania, który uwzględnia wymiar wychowawczy, a jednocześnie opisuje działanie szkoły z punktu widzenia dydaktycznego;
• program wychowawczy szkoły, który opisuje całościowo treści i działania o charakterze wychowawczym. Program ten winien być realizowany przez wszystkich nauczycieli w toku wszystkich zajęć edukacyjnych, również religii.

II.  TERMINOLOGIA  UŻYWANA  W  NAUCZANIU  RELIGII

    W związku z reformą strukturalną Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce proponuje podział nauczania religii (i komplementarnej katechezy parafialnej) na takie same etapy edukacyjne, jak to ma miejsce w szkole. Projekt Podstawy programowej uwzględnia ponadto zasadnicze cele stawiane przez szkołę poszczególnym etapom edukacyjnym: ^[ 19 ]

• wprowadzenie w życie religijne (przedszkole);
• katecheza inicjacji w sakramenty pokuty i pojednania oraz Eucharystii (kl. I-III szkoły podstawowej);
• katecheza wprowadzająca w historię zbawienia (kl. IV-VI szkoły podstawowej);
• katecheza wyznania i rozumienia wiary (gimnazjum);
• katecheza świadectwa wiary (szkoły ponadgimnazjalne).

    Dyrektorium ogólne o katechizacji odróżnia nadrzędny cel katechezy, ^[ 20 ] który jest realizowany przez zadania katechezy. ^[ 21 ] Dokumenty szkolne natomiast posługują się pojęciem celów edukacyjnych. Ze względu na fakt, że nauka religii jest procesem katechetycznym, realizującym wskazania Kościoła, a jednocześnie uwzględniającym kontekst szkolny, ^[ 22 ] Podstawa programowa wprowadza następujące pojęcia: ^[ 23 ]

• cele katechetyczne określają, czemu ma służyć nauczanie i wychowanie religijne na terenie szkoły;
• zadania nauki religii to działania zmierzające do realizacji celów katechetycznych przez nauczyciela, materiały, podręczniki oraz inne pomoce naukowe;
• treści określają niezbędne informacje, jakie winien zawierać program nauki religii, aby zrealizować cele katechetyczne oraz zadania nauki religii;
• osiągnięcia opisują wiadomości i umiejętności ucznia, które są wynikiem podjęcia przez nauczyciela i przedmiot konkretnych zadań, przekazania treści, po to, by zrealizować cele katechetyczne nauki religii. Określenie osiągnięć ma ułatwić standaryzację oceniania. ^[ 24 ]

    Bez zbytniego upraszczania można powiedzieć, że realizacja celów katechetycznych wymaga od nauczyciela - wypełniania zadań, od ucznia - zdobywania osiągnięć, od nauczyciela i podręczników - przekazu treści.
    Program nauczania religii ma zawierać wszystkie wyżej wymienione treści, osiągnięcia i zadania oraz realizować cele katechetyczne. Podobnie jak w wypadku programów pozostałych przedmiotów nauczania, winien on być zatwierdzony przez odpowiednią władzę, w tym wypadku władzę kościelną. Dla programów ogólnopolskich takie kompetencje przysługują przewodniczącemu Komisji Wychowania Episkopatu, dla programów diecezjalnych i szkolnych - biskupowi konkretnej diecezji. Tutaj warto zauważyć pewną odmienność wynikającą z faktu, iż nauczanie religii podlega nie tylko normom ustawodawstwa państwowego, ale i kościelnego. ^[ 25 ] Otóż biskup diecezjalny jest właściwym prawodawcą diecezji i dlatego jedynie on na terenie diecezji może dopuścić (lub nie) program ogólnopolski. Stąd też w opracowywanym projekcie zasad zatwierdzania programów nauczania do nauki religii (a także podręczników) znajdzie się pojęcie diecezjalnego zestawu programów nauczania religii oraz diecezjalnego zestawu podręczników do nauczania religii. Wynika z tego pewne ograniczenie dla pluralizmu podręczników, co jednak powinno wiązać się z dużo większą odpowiedzialnością w zatwierdzaniu materiałów katechetycznych w porównaniu z tym, co dzieje się obecnie w odniesieniu do podręczników przedmiotów świeckich. ^[ 26 ] Wydaje się, że w wypadku ogólnopolskich programów i serii podręcznikowych, opracowywanych przez diecezje, przyjmowana będzie zasada korzystania z jednego zestawu podręczników, co wynika nie tyle z jakichś uwarunkowań prawnych, lecz z logiki. ^[ 27 ] Nie oznacza to jednak, że tzw. plan dokładny (szczegółowy), czyli realizowany przez nauczyciela miałby nie być nowatorski. ^[ 28 ]
    Programy nauczania będą rozpisane nie tylko na poszczególne klasy, ale również na poszczególne działy (partie materiału) i będą zawierać następujące pojęcia:

• cele katechetyczne, które są w tym przypadku omówione dużo bardziej szczegółowo niż w Podstawie programowej,
• treści nauczania,
• zadania nauczyciela religii,
• korelację z innymi przedmiotami szkolnymi,
• korelację ze ścieżkami edukacyjnymi.

    Wyjaśnienia wymagają dwa ostatnie pojęcia. Mianowicie korelacja na terenie szkoły to zespół zamierzonych działań mających na celu wskazanie punktów wspólnych (celów, zadań, treści i osiągnięć) w ramach różnych przedmiotów nauczania. ^[ 29 ] Korelacja międzyprzedmiotowa ma uwzględniać te treści przedmiotów nauczania, które są interesujące z punktu widzenia celów katechetycznych nauki religii. Wśród nich Dyrektorium ogólne o katechizacji wymienia przede wszystkim: ^[ 30 ] rozumienie początku świata i sensu historii, podstawę wartości etycznych, funkcję religii w kulturze, przeznaczenie człowieka i jego relacje z naturą. Należy pamiętać, że korelacja nauki religii z programami pozostałych przedmiotów oznacza, w zależności od konkretnego kontekstu szkolnego nie tylko podejmowanie funkcji integrującej, ale niekiedy uzupełniającej lub polemicznej. ^[ 31 ] Różnica między korelacją nauczania religii z przedmiotami szkolnymi a korelacją ze ścieżkami przedmiotowymi wynika ze swoistości ścieżek. Są one bowiem, jak to zostało wspomniane, zestawami treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania różnych przedmiotów lub w postaci odrębnych zajęć. Stąd nauczanie religii, korelując z nauczaniem innych przedmiotów, bierze pod uwagę treści przedmiotu nauczania. W wypadku korelowania ze ścieżkami, winno nie tylko uwzględniać treści, lecz także realizować wybrane (to ważne, że wybrane) cele, aby zintegrować proces wychowawczy. ^[ 32 ]
    Ważną kwestią jest też opracowanie standardów oceniania. Chodzi tu o określenie osiągnięć ucznia koniecznych do otrzymania konkretnej oceny semestralnej. ^[ 33 ] Przy okazji warto zdać sobie sprawę, że podstawą wystawiania oceny szkolnej w nauczaniu religii winna być wiedza ucznia, jego umiejętności, a także aktywność, pilność i sumienność. Nie powinno się natomiast oceniać za udział w praktykach religijnych, należy raczej przyjąć zasadę, obecną też w katechezie parafialnej przed 1990 r., że życie religijne jest przedmiotem osądu sumienia dokonywanego wobec Boga.
    Szkolne nauczanie religii, nie tylko zresztą w warstwie terminologicznej, winno zachowywać podwójną wierność Kościołowi i szkole. ^[ 34 ] Wynika to z zadań katechetycznych i ewangelizacyjnych nauczania religii. Ta podwójna wierność powoduje pewne problemy, jednak jest konieczna, bo szkoła służy człowiekowi, który jest drogą Kościoła.

Ks. Piotr Tomasik - dr katechetyki, adiunkt na Wydziale Teologicznym UKSW, wykładowca w WSD Diecezji Warszawsko-Praskiej.

 

 ¹  Szerzej na ten temat: A. Offmański, W kierunku katechezy ewangelizacyjnej, Szczecin 2001, s. 214-226; Z. Marek, W drodze do nowego programu katechetycznego, "Katecheta" nr 11/2000, s. 58-59; R. Niparko, Potrzeba nowego modelu katechezy, "Katecheta" nr 9/2000, s. 5-9; K. Nycz, Katecheci w szkole, "Katecheta" nr 4/2000, s. 4-6; J. Szpet, W drodze do nowego programu katechetycznego, "Katecheta" nr 7-8/2000, s. 93-94; P. Tomasik, Ku nowej podstawie programowej katechezy, "Homo Dei" nr 4/2000, s. 27-34.
 ²  Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów, "Dziennik Ustaw" 1999 nr 14, s. 586-587.
 ³  Ramowy plan nauczania dla sześcioletniej szkoły podstawowej, w: Rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 15 II 1999 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych, "Dziennik Ustaw" 1999 nr 14, poz. 128, zał. nr 1, s. 534.
 ⁴  Tamże.
 ⁵  Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów, dok. cyt., s. 588.
 ⁶  Reforma systemu edukacji. Projekt, Warszawa 1998, s. 127.
 ⁷  Ramowy plan nauczania dla gimnazjum, w: Rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 15 II 1999 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych, dok. cyt., zał. nr 4, s. 537.
 ⁸  Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów, dok. cyt., s. 601.
 ⁹  Koncepcja dla tego etapu została zaprezentowana w tzw. Niebieskiej książeczce (dane ze strony internetowej: www.men.waw.pl/aktual/oswiata.niebies.html).
 ¹⁰  Reforma systemu edukacji. Projekt, dok. cyt., s. 153.
 ¹¹  Tamże, s. 103. Należy pamiętać, że Podstawa programowa dla szkoły podstawowej i gimnazjum w znaczny sposób przeformułowała spis przedmiotów w porównaniu z cytowanym projektem. Należy przypuszczać, że po przyjęciu przez Kolegium MEN Podstawy programowej dla liceum profilowanego takie korekty znów zostaną dokonane.
 ¹²  Można przypuszczać, że, podobnie jak w gimnazjum, wychowanie do życia w rodzinie zostanie połączone z edukacją obywatelską, a edukacja medialna z czytelniczą.
 ¹³  Por. np. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów, dok. cyt., s. 601-603.
 ¹⁴  Rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 15 II 1999 r. w sprawie warunków i trybu dopuszczania do użytku szkolnego programów nauczania z zakresu kształcenia ogólnego oraz warunków i trybu dopuszczania do użytku szkolnego podręczników i zalecania środków dydaktycznych, "Dziennik Ustaw" 1999 nr 14, poz. 130 § 2, ust. 2.
 ¹⁵  Reforma systemu edukacji. Projekt, dok. cyt., s. 49.
 ¹⁶  Tamże, s. 50.
 ¹⁷  Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów, dok. cyt., s. 585.
 ¹⁸  Tamże.
 ¹⁹  Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce (projekt z 13 III 2001), Kraków 2001, s. 6.
 ²⁰  Czyli prowadzenie do wiary dojrzałej (DOK 80).
 ²¹  DOK 85-86: rozwijanie poznania wiary, wychowanie liturgiczne, formacja moralna, nauczanie modlitwy, wychowanie do życia wspólnotowego, wprowadzenie do misji.
 ²²  Por. DOK 73.
 ²³  Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, dok. cyt., s. 9.
 ²⁴  Zgodnie z zasadami reformy, osiągnięć nie definiuje się w przedszkolu i w I etapie edukacji szkolnej.
 ²⁵  Szerzej na temat podwójnej wierności nauczyciela religii wobec Kościoła i szkoły oraz o problemach z tym związanych pisze K. Misiaszek, Prawne i dydaktyczno-wychowawcze problemy nauczania religii katolickiej w publicznej szkole polskiej, "Horyzonty Wiary" nr 4/2000, s. 46-50.
 ²⁶  O kuriozalnych treściach niektórych podręczników gimnazjalnych do nauczania historii pisałem na tutejszych łamach: Korelacja religii i historii Kościoła w programach i podręcznikach do historii w gimnazjum, "Katecheta" nr 7-8/2000, s. 11-17.
 ²⁷  Dzieje się tak, jak się wydaje, w odniesieniu do nowych serii podręczników do gimnazjum.
 ²⁸  P. Tomasik, Zasady tworzenia programów nauczania religii, "Katecheta" nr 1/2001, s. 19.
 ²⁹  Słusznie zauważa R. Murawski, że zadanie korelacji na terenie szkoły zmusza do nowego rozłożenia akcentów w formacji katechetów i nauczycieli religii (Katecheza w perspektywie Trzeciego Tysiąclecia. Rozmowa E. Sakowicza, "Homo Dei" nr 1/2000, s. 165-166).
 ³⁰  DOK 73.
 ³¹  Szerzej na temat funkcji korelacji między nauczaniem religii a pozostałymi przedmiotami zob. P. Tomasik, Zasady integrowania treści programowych historii i religii, "Horyzonty Wiary" nr 4/2000, s. 31-33; Tenże, Korelacja religii i historii Kościoła w programach i podręcznikach do historii w gimnazjum, art. cyt., s. 12.
 ³²  Szerzej na temat integrowania wychowania chrześcijańskiego i świeckiego zob. S. Dziekoński, Wychowanie w nauczaniu Kościoła, Warszawa 2000, s. 54-126.
 ³³  Por. ciekawe i kompetentne uwagi na ten temat: M. Kajzer, Ocenianie w katechezie, "Katecheta" nr 2/2000, s. 53-66; E. Kotkowska, Dlaczego przekonałam się do systemu punktowego, "Katecheta" nr 2/2000, s. 67-69.
 ³⁴  Por. K. Misiaszek, Prawne i dydaktyczno-wychowawcze problemy nauczania religii katolickiej w publicznej szkole polskiej, art. cyt., s. 48.