Katecheta 9/2001

Reforma systemu oświaty wprowadziła nowy sposób w zakresie sprawowanego przez dyrektora szkoły nadzoru pedagogicznego. Zmiany te obejmują także czynności związane z realizacją nowych form hospitacji, wśród których na szczególną uwagę zasługuje hospitacja diagnozująca. Wchodzi ona w zakres sprawowania nadzoru pedagogicznego.
    Wymóg realizacji hospitacji diagnozującej odnosi się także do katechetów pracujących we wszystkich placówkach oświatowych. Dlatego istnieje konieczność szczegółowego zapoznania się z tak określoną kategorią hospitacji i ukazania jej jako jednego ze sposobów mierzenia jakości osiągnięć katechizowanych uczniów.
    Tok poniższych rozważań ujęty zostanie w następujących punktach: zakres pojęcia "hospitacja diagnozująca w katechezie" (1); procedura hospitacji diagnozującej w katechezie (2); refleksje końcowe.

1.  ZAKRES  POJĘCIA  "HOSPITACJA  DIAGNOZUJĄCA  W  KATECHEZIE"

    Pojęcie "hospitacja diagnozująca" jest pewnego rodzaju neologizmem, składającym się z rzeczownika "hospitacje" i przymiotnika "diagnozujące". Zakres semantyczny "hospitacje diagnozujące" zależy w dużym stopniu od tego, jak pojmuje się szeroko rozumianą "hospitację". Chcąc zatem wskazać na zakres znaczeniowy pojęcia "hospitacja diagnozująca w katechezie", należy omówić takie terminy, jak: "hospitacja", "diagnoza", a następnie odnieść te określenia do "hospitacji diagnozującej", wskazując na jej specyfikę w kontekście katechezy.
    Powszechnie wiadomo, że "hospitacja" pochodzi od łacińskiego "hospitor" i oznacza "goszczę u kogoś". Twierdzi się, że hospitacja jest jedną z form sprawowania nadzoru pedagogicznego w szkole lub w innej placówce oświatowej przez dyrektora lub inne osoby. ^[ 1 ] Może także oznaczać wizytację koleżeńską nauczycieli - w tym także nauczycieli opiekunów i "podopiecznych" - lub kandydatów do zawodu nauczycielskiego w celu zdobycia poznania stosowanych strategii edukacyjnych czy też zdobycia orientacji i doświadczenia. ^[ 2 ] Na przykład nauczyciele-opiekunowie mogą hospitować lekcje nauczycieli stażystów, a nauczyciele stażyści powinni hospitować lekcje i inne zajęcia prowadzone przez swoich opiekunów.
    W zakresie tak ogólnie zdefiniowanej hospitacji można wyróżnić różne jej kategorie. W praktyce szkolnej najczęściej (jak dotąd) zdarzały się hospitacje metodyczne, dyrektorskie, wycinkowe, całościowe, lekcje koleżeńskie, oceniająco-kontrolne. ^[ 3 ] Do tak wyodrębnionych hospitacji można zaliczyć także hospitację diagnozującą.
    W praktyce szkolnej hospitacja diagnozująca jest swego rodzaju novum, na które została zwrócona uwaga w toku reformy edukacji. ^[ 4 ] W czym zatem wyraża się specyfika hospitacji diagnozującej?
    Poszukując odpowiedzi na tak postawiony problem, należy w tym miejscu zwrócić uwagę na termin diagnoza. W literaturze przedmiotu występuje wiele definicji diagnozy - w zależności od istoty rzeczy, których dotyczy. Ich cechą wspólną jest określenie diagnozy jako działania ukierunkowanego na rozpoznanie i określenie za pomocą technik i metod badawczych cech współcześnie zachodzących zjawisk w danej dziedzinie życia indywidualnego czy społecznego, a następnie ich analiza i ocena oraz zaprojektowanie możliwości ich zmiany. ^[ 5 ] Innymi słowy, diagnoza to działanie nastawione na rozpoznanie istniejącego stanu i jego przyczyn oraz poszukiwanie coraz doskonalszych rozwiązań. Ze względu na cel poznawczy lub praktyczny wyróżnia się diagnozę poszukującą odpowiedzi na następujące pytania: do jakiego typu - znanego z literatury przedmiotu lub doświadczenia praktycznego - należałoby badany stan rzeczy zaliczyć (diagnoza genetyczna); jakie znaczenie ma dany czynnik analizowanego stanu rzeczy dla całości badanego stanu (diagnoza celowościowa); w jakiej fazie przebiegu danego procesu znajduje się badany stan rzeczy (diagnoza procesualna) i jak dalej będzie się rozwijał dany stan rzeczy (prognostyczna). ^[ 6 ]
    Odwołując się do wyżej omówionych pojęć: "hospitacja" i "diagnoza" można stwierdzić, że pojęcie "hospitacja diagnozująca w katechezie" wskazuje na taki rodzaj nadzoru pedagogicznego, w toku którego ma miejsce diagnozowanie umiejętności katechizowanych uczniów, celem poprawy jakości podejmowanego w toku katechizacji procesu nauczania i wychowania. Tego rodzaju hospitacje skoncentrowane są na obserwacji wszechstronnej aktywności uczniów, a więc recepcyjnej, intelektualnej, emocjonalnej i sensomotorycznej. W ich toku poszukuje się odpowiedzi na pytania o: umiejętności składowe, określone w postaci standardów wpływających w istotny sposób na osiąganie przez katechizowanego ucznia jakiejś kompetencji kluczowej, postawy katechizowanych uczniów wobec obowiązków szkolnych związanych z nauką religii, ujawniające się trudności, problemy.
    W hospitacji diagnozującej ma miejsce obserwacja poziomu rozwoju uczniów, rodzaju podejmowanych przez nich aktywności i przejawianych zainteresowań, przy czym uwzględnia się fakt, że obecność osób obserwujących może wpływać na jakość działań podejmowanych przez uczniów. Chodzi tu najpierw o zebranie danych, które pozwolą odpowiedzieć na pytanie: jaki poziom umiejętności i wiedzy opanowali katechizowani w odniesieniu do wymagań programowych opracowanych na poszczególne etapy katechizacji czy też jaką aktywność przejawiają w toku katechezy. Innymi słowy, w toku hospitacji obserwuje się przede wszystkim wiedzę i sprawności uczniów w zakresie ustalonych wiadomości i umiejętności operacyjnych. W wyniku tych obserwacji, np. dyrektor szkoły lub wizytator nauki religii, będzie mógł stwierdzić, czy rozwój intelektualny uczniów danej klasy (w odniesieniu do kompetencji katechetycznego uczenia się) przebiega właściwie. Na przykład w zakresie wszystkich działów w programie katechizacji dzieci w IV klasie szkoły podstawowej wyraźnie określono cele operacyjne tego kształcenia katechetycznego, stwierdzając, że uczniowie powinni znać podstawowe wartości moralne i dokonywać ich hierarchizacji, a w toku hospitacji diagnozującej należy stwierdzić, czy tak określone cele zostały osiągnięte. ^[ 7 ] Dlatego osoba hospitująca, po zakończeniu cyklu katechez pozwalających na osiągnięcie tego celu, będzie obserwowała umiejętności uczniów w posługiwaniu się wiedzą na temat podstawowych wartości moralnych i dokonywać ich hierarchizacji podczas stymulowanego na hospitowanej lekcji problemu moralnego wymagającego rozwiązania. Obserwacja pokazu sprawności dokonywania wyborów moralnych w stymulowanej sytuacji, zgodnych z poznaną na katechezie hierarchią wartości będzie hospitacją diagnozującą. Hospitacja diagnozująca w katechezie nie może więc być przypadkowa, czyli nie może wynikać z jakiegoś z góry przyjętego harmonogramu hospitacji, gdyż taka realizacja uniemożliwia stwierdzenie, czy w danym czasie rzeczywiście miały być widoczne efekty uczenia się katechizowanych uczniów. Ważny jest więc sposób zaplanowania i realizowania poszczególnych etapów czynności związanych z hospitacją diagnozującą.

2.  PROCEDURA  HOSPITACJI  DIAGNOZUJĄCEJ  W  KATECHEZIE ^[ 8 ]

    Rozporządzenia MEN w sprawie zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego wskazuje nie tylko na możliwość sprawowania tego nadzoru poprzez różne kategorie hospitacji, ale i na stosowanie powszechnie przyjętej procedury hospitacji. ^[ 9 ] Wymóg ten odnosi się także do podejmowanych w kształceniu katechetycznym hospitacji diagnozujących.
    Procedura hospitacji diagnozującej obejmuje następujące czynności: opracowanie zestawu oczekiwań hospitacyjnych, czyli standardów oczekiwań hospitacyjnych, zredagowanie szkolnego harmonogramu hospitacji diagnozujących, opracowanie arkuszy: hospitacji, obserwacji uczniów i diagnostycznego arkusza pohospitacyjnego, indywidualne ustalenie przez katechetę z dyrektorem lub/i wizytatorem nauki religii czy nauczycielem opiekunem stażu terminu hospitacji, zaproszenie gości, hospitowanie lekcji, rozmowę pohospitacyjną, dokonanie indywidualnej diagnozy pohospitacyjnej (z określeniem oczekiwań nauczyciela wobec uczniów i przygotowaniem projektu zmian), zaopiniowanie arkusza diagnostycznego przez dyrektora szkoły i przygotowanie przez katechetę projektu zmian.
    Narzędzia do procedur hospitacyjnych można opracować w zespołach, przy czym zespoły tworzące narzędzia mogą być zarówno przedmiotowe, gdy plan realizacji dotyczy zamierzenia dydaktycznego, jak i różnospecjalistyczne, gdy plan realizacji dotyczy zamierzenia ogólnoedukacyjnego, postaw uczniowskich i innych ważnych dla szkoły spraw. Tak opracowane narzędzia mogą przyjąć postać pisemnego zestawu oczekiwań wobec uczniów, to jest - zaprezentowania przez uczniów podczas hospitowanej lekcji określonych umiejętności, wiedzy i sprawności. Skonstruowane narzędzia należy udostępnić wszystkim katechetom, których to dotyczy, dyrektorowi szkoły, wizytatorowi nauki religii czy też innym zainteresowanym nauczycielom, gdyż posłużą one do ustalenia wskaźników w pracy nauczycieli religii z uczniami, uświadamiając im, co mają osiągnąć w perspektywie najbliższych miesięcy i roku szkolnego.
    Do zadań katechety należy określenie terminu obserwacji umiejętności katechizowanych uczniów. Termin hospitacji nie może więc być ustalany przez dyrektora szkoły czy wizytatora nauki religii. Tylko katecheta jest świadomy, kiedy uczniowie osiągną odpowiedni do zaprezentowania podczas hospitacji poziom zakładanych umiejętności. Dlatego ma on zaproponować termin hospitacji diagnozującej. Są jednak pewne granice czasowe, wyznaczane przez cele edukacyjne i wewnątrzszkolne standardy umiejętności uczniów.
    Pewnym problemem jest to, że zakładany cel katechetycznego działania na ogół bywa osiągany w końcu roku szkolnego, tymczasem zaś proces hospitowania ma przebiegać w każdym miesiącu pracy katechetycznej. Dlatego, tworząc zestaw oczekiwań hospitacyjnych, należy uwzględnić cele cząstkowe (umiejętności cząstkowe, składowe, które wiążą się z celem ogólnym), jak również aktywność uczniów w toku katechezy. Wśród umiejętności są zawsze takie, które osiąga się wcześniej niż inne, np. po zakończeniu działu tematycznego. Przystępując do tworzenia harmonogramu hospitacji można ustalić, które z tych umiejętności cząstkowych (składowych) są na tyle ważne, że w dużym stopniu będą decydować o osiągnięciu przez katechizowanych umiejętności końcowej i w związku z tym warto wcześniej zaobserwować ich opanowanie. Jest to istotne, gdyż np. w końcu roku szkolnego - gdy okaże się, że cel końcowy został w niewystarczającym stopniu osiągnięty, hospitacja będzie przeprowadzona za późno. Należy zatem ustalić węższy - bardzo jednak ważny ze względu na cel końcowy - zakres obserwacji podczas hospitacji zajęć. Można także obserwować cały zestaw oczekiwań hospitacyjnych, ale odnoszących się do mniejszej części materiału edukacyjnego, przy czym mniejszy nie oznacza, że katecheta minimalizuje własne oczekiwania. Przykładowo, zanim uczeń katechizowany w II klasie szkoły podstawowej nabędzie potrzebne wiadomości i umiejętności w zakresie przygotowania do Pierwszej Komunii świętej, powinien opanować zróżnicowane umiejętności operacyjne, takie jak np.: uczeń potrafi wymienić warunki sakramentu pokuty, określić na czym polega żal za grzechy, wskazać na przejawy postanowienia poprawy. Po zakończeniu cyklu katechez, które zmierzały do osiągnięcia przez uczniów wyżej wymienionych umiejętności można zrealizować katechezę utrwalającą wiadomości i umiejętności w tym zakresie, w toku której ma miejsce hospitacja diagnozująca.
    Zawsze, gdy hospitacja ujawniła pewne trudności w osiąganiu przez katechizowanych umiejętności cząstkowych, można je ponawiać. Katecheta jest odpowiedzialny za doprowadzenie do osiągania odpowiedniego poziomu rozwoju dzieci i młodzieży.
    Katecheci, jak już zostało wspomniane, indywidualnie ustalają z dyrektorem lub wicedyrektorem szkoły termin hospitacji i wpisują do arkusza hospitacji zakres planowanego na początku roku szkolnego zdiagnozowania umiejętności katechizowanych uczniów oraz standardy oczekiwań. ^[ 10 ] Z kolei dyrektor w imieniu katechety i własnym zaprasza zainteresowanych nauczycieli, rodziców oraz wizytatora do uczestnictwa w hospitacji ukazującej osiągnięcia uczniów. Lekcja ma więc charakter otwarty i jest swego rodzaju "popisem" uczniów. Po zakończeniu katechezy należy przeprowadzić rozmowę pohospitacyjną. Jest ona spotkaniem nauczyciela i gości. Oprócz dyrektora, rodziców i gości mogą w nich uczestniczyć wybrani przez klasę uczniowie. W toku spotkania omawiane są mocne i słabe strony uczniów, a początek temu może dać samoocena własna uczniów (jeśli uczestniczą) w formie opinii, co im się - według nich - udało podczas katechezy, a co nie. Podobne opinie przedstawiają rodzice, inni nauczyciele, wizytator nauki religii, dyrektor szkoły. Ważna jest tu także wypowiedź hospitowanego katechety, a w końcowej części jego wypowiedzi należy sformułować dalsze oczekiwania wobec uczniów.
    Redagowanie diagnozy powinno dotyczyć aktualnych umiejętności uczniów w zakresie realizowanego zamierzenia pedagogicznego i być zapisane w formie arkusza pohospitacyjnego. ^[ 11 ] Osoba hospitująca wskazuje tu na mocne i słabe strony uczniów, natomiast katecheta zarysowuje swoje dalsze oczekiwania wobec uczniów i działania w tym zakresie oraz wskazuje na rodzaj niezbędnej pomocy ze strony dyrektora szkoły, wizytatora nauki religii, swoje potrzeby związane z realizacją wskazań pohospitacyjnych. Dyrektor szkoły na podstawie obserwacji lekcji i przebiegu spotkania dodaje do diagnozy (jako aneks) własną opinię. Te dokumenty zostają zamieszczone w aktach szkoły (np. w teczce zawierającej sprawozdania za rok szkolny) albo w aktach personalnych nauczyciela, (np. gdy lekcja była sukcesem - do karty osiągnięć nauczyciela, jeśli taki rodzaj dokumentu został wprowadzony w szkole i w Wydziale Katechetycznym).
    Diagnoza katechety prowadzącego zajęcia jest wykorzystana do diagnozy zespołowej, która z kolei stanowi podstawę do tworzenia diagnozy szkolnej i programu naprawy.

REFLEKSJE  KOŃCOWE

    W kontekście powyższych stwierdzeń nie ulega wątpliwości, że hospitacja diagnozująca odznacza się wieloma walorami nie tylko dydaktycznymi, ale i wychowawczymi. Pozwala na upodmiotowienie, zarówno katechizowanych uczniów, jak i nauczycieli religii. Umożliwia zaangażowanie nie tylko dyrektora szkoły, wizytatora nauki religii, ale także rodziców katechizowanych uczniów. Co więcej, płaszczyzna obserwacji zostaje tu przeniesiona z działania katechety na aktywność uczniów, ich umiejętności, zakres opanowanych wiadomości i na postawy jakie przejawiają w toku katechizacji. Odnosi się więc do szerszego spektrum, jakim jest poziom sprawności uczniów w określonych umiejętnościach, a więc pozwala poznać nie tylko aktywność intelektualną uczniów w toku jednej jednostki lekcyjnej, ale wyniki kilkumiesięcznej pracy katechetycznej. Tak rozpoznane sprawności, jakimi odznaczają się uczniowie, stanowią podstawę do planowania dalszej pracy dydaktyczno-wychowawczej celem poprawy standardów osiągnięć uczniów nie tylko w zakresie wiedzy, ale i umiejętności oraz przejawianych form aktywności. Hospitacje diagnozujące umożliwiają więc poprawę jakości podejmowanego w toku katechizacji nauczania i wychowania i służą wszechstronnemu rozwojowi katechizowanych.  

ZAŁĄCZNIK  NR  1

ARKUSZ  HOSPITACJI  DIAGNOZUJĄCEJ

............................... (pieczęć szkoły)	............................... (miejscowość, data)
Cel hospitacji: Zdiagnozowanie umiejętności katechizowanych uczniów w zakresie ............ Dane o lekcji religii: ............ Temat lekcji ............ Klasa ............ Imię i nazwisko prowadzącego zajęcia ............ Imię i nazwisko osoby hospitującej, funkcja ............

OBSERWACJA  UCZNIÓW

Standardy wymagań	Standardy oczekiwań (wypełnia nauczyciel religii przed hospitowaną lekcją)	Aktualne osiągnięcia uczniów (wypełnia osoba hospitująca w czasie obserwacji lekcji)
WIEDZA
UMIEJĘTNOŚCI
POSTAWY

ZAŁĄCZNIK  NR  2

DIAGNOSTYCZNY  ARKUSZ  POHOSPITACYJNY

Mocne strony katechizowanych uczniów	Słabe strony katechizowanych uczniów	Dalsze oczekiwania nauczyciela religii wobec uczniów	Działania nauczyciela religii w tym zakresie	Potrzeby związane z realizacją oczekiwań

Opinia osoby hospitującej (dyrektora szkoły, wizytatora nauki religii, opiekuna stażu): ........................................................................................................ ........................................................................................................ ........................................................................................................

.................................... (podpis nauczyciela religii)

.................................... (podpis osoby hospitującej)

 
Anna Zellma - dr katechetyki, adiunkt na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
 ¹  Ministerstwo Edukacji Narodowej o nadzorze pedagogicznym cz. I, "Biblioteczka reformy" nr 28, oprac. W. Książek, I. Dzierzgowska, K. Kawęcki [i in.], Warszawa 2000, s. 30.
 ²  Hospitacja, w: PWN, Leksykon. Pedagogika, red. B. Milerski, B. Śliwierski, Warszawa 2000, s. 81; J. Szpet, Dydaktyka katechezy, Poznań 1999, s. 289.
 ³  Szerzej w kwestii tak określonych kategorii hospitacji zob. m.in. K. Borzęcki, Jak hospitować, Olsztyn 1995; J. Szpet, Dydaktyka katechezy, dz. cyt., s. 289-290; R. Szubański, Nadzór pedagogiczny sprawowany przez dyrektora szkoły, Warszawa 2000, s. 19-21; K. Wiczkowski, Hospitacje czyli rzecz o zapraszaniu, Ostrołęka 1994.
 ⁴  Na konieczność realizowania hospitacji diagnozującej zwraca uwagę rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 sierpnia 1999 roku w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego. I chociaż autorzy dokumentu nie posłują się terminem "hospitacja diagnozująca", to jednak zawarte wskazania pozwalają wnioskować iż rozporządzenie traktuje głównie o hospitacji diagnozującej; zob. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 sierpnia 1999 r., Dz. U. 1999, nr 67, poz. 759.
 ⁵  Diagnostyka pedagogiczna, w: PWN Leksykon. Pedagogika, dz. cyt., s. 44; s. B. Niemierko, Diagnostyka edukacyjna, w: Diagnostyka edukacyjna, red. B. Niemierko, Gdańsk 1994, s. 5n.; D. Skulicz, Diagnozowanie pedagogiczne, w: Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, red. S. Plaka, Kraków 1998, s. 55-60.
 ⁶  Diagnostyka pedagogiczna, art. cyt., s. 44.
 ⁷  Program nauki religii dla szkół podstawowych, w: Konferencja Episkopatu Polski. Komisja Wychowania Katolickiego, Podstawa programowa oraz program nauki religii dla szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadpodstawowych (Program studyjny), s. 67.
 ⁸  Opracowując to zagadnienie, wykorzystano zarówno teksty źródłowe, jak i publikacje traktujące o nadzorze pedagogicznym i mierzeniu jakości pracy szkoły, zob. np. S. Włazo, Mierzenie jakości pracy szkoły, cz. I, Warszawa 1999; tenże, Po co komu hospitacja, "Dyrektor Szkoły", nr 9/1997, s. 14-18.
 ⁹  Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 grudnia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego, wykazu stanowisk i kwalifikacji niezbędnych do ich zajmowania, Dz. U. 1997, nr 9, poz. 46; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 sierpnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego..., art. cyt. poz. 759.
 ¹⁰  Przykładowy arkusz hospitacji diagnozującej został załączony w aneksie; zob. załącznik nr 1, s. 10.
 ¹¹  Egzemplifikacją takiego arkusza jest zamieszczony w aneksie diagnostyczny arkusz pohospitacyjny; zob. załącznik nr 2, s. 10.