Katecheta 11/2002

 Wśród katechetów można spotkać wyraźnych przeciwników oraz zwolenników zadawania prac domowych. Przeciwnicy, odwołując się do wskazań metodycznych i praktyki, przypominają, że uczeń po zajęciach szkolnych powinien mieć czas na odpoczynek, własne zainteresowania, kontakty koleżeńskie. Przypominają również, że katechizowany ma zazwyczaj tak wiele prac domowych z innych przedmiotów, że obarczanie go dodatkowymi zajęciami, nie przynosi pozytywnych rezultatów, lecz wyłącznie zmęczenie, znużenie lub nawet zniechęcenie do katechezy. Zwolennicy zazwyczaj odwołują się do dokumentów Kościoła i wypowiedzi katechetyków. ^[ 1 ] Przypominają, że praca domowa pełni wiele istotnych funkcji katechetycznych, zatem katecheta świadomy swojej posługi w procesie formacji wiary, nie może poprzestać na nauczaniu i wychowaniu, ale powinien dążyć do zainicjowania procesu samowychowania, uczenia się oraz pogłębiania osobowej relacji z Bogiem. ^[ 2 ] Bardzo istotne jest zatem usamodzielnianie się katechizowanych, które może dokonywać się, miedzy innymi poprzez zadania domowe. ^[ 3 ]
    Pytania jednak pozostają. Zadawać czy nie zadawać? A jeżeli zadawać prace domowe, to jak często? Jaki jest cel prac domowych? Czy zadawać je wszystkim katechizowanym, czy tylko niektórym grupom, np. dzieciom przed I Komunią Świętą, młodzieży przed bierzmowaniem? Czy można zadawać prace domowe katechizowanym w wieku przedszkolnym i jakie prace? Czy zadawać prace indywidualne, czy wspólnotowe, np. angażujące rodzinę, rówieśników, innych dorosłych? Jak obszerne mają być prace domowe? Czy domowa praca katechetyczna ma być tylko przedłużeniem i uzupełnieniem katechezy, czy pełni również inne funkcje? Pytania można mnożyć. Nie wystarczy opowiedzieć się za lub przeciw zadawaniu prac domowych, lecz trzeba odpowiedzieć na wiele dodatkowych pytań.

I.  ZALETY  PRACY  DOMOWEJ  W  KATECHEZIE

    1.  Praca domowa wpływa na rozwój wiary.
    Nadrzędnym celem katechezy jest rozwój wiary. Ponieważ coraz częściej katechizowani wyrastają w środowisku rodzinnym, obojętnym religijnie, katecheza winna wykorzystywać wszystkie dostępne w procesie katechetycznym możliwości, także pracę domową, do pobudzenia rozwoju wiary. ^[ 4 ]
    2.  Praca domowa łączy teorię z praktyką.
    Bardzo często katolikom stawiany jest zarzut opanowania pewnej ilości formuł katechizmowych, ale niestosowania ich w życiu codziennym, zarzut przyjmowania Dekalogu jako normy postępowania w teorii - bez przeniesienia do życia. Zadania domowe mogą zatem pomóc w położeniu pomostu między teorią a praktyką, poznaną prawdą a jej realizacją w życiu codziennym. ^[ 5 ]
    3.  Praca domowa przyczynia się do realizacji celów.
    45 minut to duże ograniczenie czasowe każdej katechezy. Niekiedy katechizowanym brakuje czasu na realizację określonych celów. Zadanie domowe może dopełniać katechezę i pomóc realizować określone cele.
    4.  Praca domowa przyczynia się do utrwalenia treści katechezy.
    Przekazana podczas katechezy treść domaga się utrwalenia, przemyślenia, zrozumienia, świadomego przyjęcia. Zadanie domowe, które pobudza i angażuje katechizowanego, pozwala na lepsze utrwalenie treści. ^[ 6 ]
    5.  Praca domowa jest pogłębieniem katechezy.
    Odpowiednio zaplanowana i zadana praca domowa, wymagająca większego zaangażowania katechizowanego, jego samodzielnych lub grupowych poszukiwań, mobilizuje do pracy i skłania do refleksji nad poznanymi treściami. ^[ 7 ]
    6.  Praca domowa szkołą systematyczności.
    Praca domowa zmusza katechizowanego do regularnego korzystania z zeszytu i podręcznika dla ucznia. Skłania do odświeżenia poznanego zagadnienia, wyrabia nawyk systematycznego otwierania zeszytu. Nie wystarczy dwa razy w tygodniu włożyć zeszyt i podręcznik do teczki, trzeba z nich skorzystać.
    7.  Praca domowa szkołą samodzielności i odpowiedzialności.
    Katechizowany przygotowuje się do aktywnego uczestnictwa w życiu chrześcijańskim, co wymaga formowania postawy odpowiedzialności, samodzielności, dokładności. Odpowiednio przygotowana praca domowa rozwija samodzielność organizacyjną. ^[ 8 ]
    8.  Praca domowa rozwija twórczość katechizowanych.
    Katecheci pracujący w sposób kreatywny bardzo często narzekają, iż nie są w stanie podczas dwóch godzin dydaktycznych wykorzystać swoich twórczych inspiracji, jest po prostu na to za mało czasu. Praca domowa umożliwia podanie katechizowanym wielu ciekawych propozycji do zastosowania po lekcjach. ^[ 9 ]
    9.  Praca domowa przyczynia się do uspołecznienia katechizowanych.
    Zadanie domowe nie musi być przeznaczone dla indywidualnego ucznia, ale może być zaprojektowane dla grupy katechizowanych. Wspólna praca domowa wzmacnia motywację, mobilizuje i ułatwia przezwyciężanie trudności. Pełni również funkcję wychowawczą. Katechizowani - przebywając ze sobą i wykonując wspólne zadanie - wpływają na siebie wzajemnie, pomagają sobie i przezwyciężają swój egocentryzm. ^[ 10 ]
    10.  Praca domowa może zapewniać oddziaływanie pastoralne na najbliższych katechizowanych.
    Praca domowa może być tak zaplanowana, że zachęca do działania nie tylko katechizowanego, ale także jego rodzinę, przyjaciół, najbliższych. Rodzice, zwłaszcza dzieci młodszych, odpowiednio zachęceni przez katechetę, chętnie podejmują zadania domowe, które przyczyniają się do pogłębienia życia religijnego rodziny. ^[ 11 ]

II.  RODZAJE  PRAC  DOMOWYCH

    Dydaktycy i katechetycy podają różne klasyfikacje prac domowych. W. Okoń - w zależności od określonego celu - dzieli zadania domowe na:

• zadania mające na celu opanowanie nowego materiału,
• zadania umożliwiające utrwalenie przyswojonego wcześniej materiału,
• zadania kształtujące umiejętności i nawyki,
• zadania rozwijające samodzielność w myśleniu i w działaniu. ^[ 12 ]

    Z. Wardęska podaje pięć rodzajów zadań domowych:

• zadania przygotowawcze,
• zadania rozwijające spostrzegawczość, zdolności twórcze i zmysł praktyczny,
• zadania pogłębiające,
• zadania wychowujące do modlitwy,
• zadania sprawdzające. ^[ 13 ]

    J. Zborowski, w zależności od celu i treści zadań domowych, wyodrębnia:

• zadania utrwalające opracowany na lekcji materiał,
• zadania pogłębiające i rozszerzające wiedzę,
• zadania przygotowujące częściowo lub w całości materiał do nowej lekcji i prace twórcze. ^[ 14 ]

    Interesujący podział zadań domowych prezentuje B. Twardzicki, który uwzględnia trzy kryteria podziału zadań domowych: sposób wykonania, stosunek do katechezy, relację do katechizowanych.
    Uwzględniając sposób wykonywanej pracy katechetyk z Przemyśla wyróżnia zadania: ustne, pisemne, obserwacyjne, działaniowe.
    Zadanie domowe nie może być oderwane od celu i treści jednostki katechetycznej, dlatego należy uwzględnić zadania przygotowujące do katechezy i zadania, które są kontynuacją katechezy. Wśród zadań domowych przygotowujących do katechezy można wskazać na:

• poszukiwanie materiału do katechezy,
• obserwację na określony temat,
• uprzedzające czytanie z określonym zadaniem,
• przypomnienie sobie znanego już materiału.

    Zadania domowe - które są kontynuacją katechezy - można ze względu na cel, który realizują, podzielić na cztery rodzaje:

• zadania, które są dokończeniem lub dopełnieniem katechezy,
• zadania, które są utrwaleniem i pogłębieniem katechezy,
• zadania, które poszerzają treści i doświadczenia zdobyte na katechezie,
• zadania, które bazują na praktyce i prowadzą do praktyki. ^[ 15 ]

    Biorąc pod uwagę relację pracy domowej do katechizowanego, można wymienić prace wykonane indywidualnie i grupowo oraz prace domowe o różnym stopniu trudności.

III.  ZRÓŻNICOWANIE  CELÓW  PRACY  DOMOWEJ

    Katechetyczne prace domowe muszą być podporządkowane celom katechetycznym. Dyrektorium ogólne o katechizacji przypomina: "(...) ostatecznym celem katechezy jest doprowadzić kogoś nie tylko do spotkania z Jezusem, ale do zjednoczenia, a nawet głębokiej z Nim zażyłości". ^[ 16 ] Tak określony cel jest realizowany poprzez różnorodne, wzajemnie dopełniające się zadania:

• poznanie wiary,
• wychowanie modlitewne,
• wychowanie liturgiczne,
• formację moralną,
• wychowanie do życia wspólnotowego,
• wprowadzenie do misji. ^[ 17 ]

    Dokumenty Kościoła wskazują na cel ogólny i zadania katechezy, natomiast polskie dokumenty szkolne podają pojęcie celu ogólnego i celów operacyjnych, co powoduje pewne zamieszanie terminologiczne. ^[ 18 ] W niniejszym artykule zastosuję pojęcie celów katechezy (zadań), wynikających z Dyrektorium ogólnego o katechizacji.
    Zdaniem dydaktyków katechezy, niewystarczające jest zadawanie prac domowych, które służą tylko rozwijaniu poznania wiary. Nie wystarczy nawet najlepszy przekaz prawd religijnych i ich pamięciowe utrwalanie. Wiara domaga się świadectwa innych, stałej formacji modlitewnej, liturgicznej, moralnej. Jeżeli katechecie zależy na pełnym rozwoju wiary katechizowanego, to powinien tworzyć sytuacje umożliwiające uczniom przejście z jednego etapu rozwoju wiary na następny, także poprzez prace domowe. Stopień trudności zadania domowego musi być jednak nieco mniejszy niż prac wykonywanych podczas katechezy, kiedy katechizowany może poprosić katechetę o wyjaśnienie niezrozumiałego polecenia.
    Warto pamiętać o zasadzie stopniowania trudności. Im młodszy katechizowany, tym łatwiejsze, wymagające mniejszej samodzielności i mniejszego doświadczenia zadanie. Ze względu na mniejszą zdolność koncentracji, najmłodsi uczniowie potrzebują bardziej interesujących i aktywizujących zadań. Niewłaściwe jest podawanie dzieciom w wieku przedszkolnym wyłącznie rysunków do kolorowania. Powtarzanie jednej pracy domowej rodzi nudę, osłabia zainteresowanie i zmniejsza motywację do jej wykonywania. Podobnie nie należy przesadzać w zadawaniu prac pisemnych, ale zawsze starać się o zaplanowanie zadania domowego, które ma istotne znaczenie dla pogłębienia wiedzy religijnej, rozwoju umiejętności, lecz przede wszystkim dla formowania postawy chrześcijańskiej. Trzeba również pamiętać, że praca domowa ma zaspokoić potrzeby psychiczne i religijne katechizowanego.

CEL PRACY DOMOWEJ	PROPOZYCJE PRACY DOMOWEJ DLA DZIECI	PROPOZYCJE PRACY DOMOWEJ DLA MŁODZIEŻY
Rozwijanie poznania wiary	Wyjaśnij, co to jest Kościół. Napisz, z kim łączymy się, przyjmując Komunię Świętą. Wyjaśnij, dlaczego Boga nazywamy Ojcem? Zasusz i wklej do zeszytu kolorowe, jesienne liście jako przykład daru otrzymanego od kochającego Boga.	Wyszukaj tekst źródłowy. Sporządź chronologiczny spis najważniejszych wydarzeń w Kościele. Przygotuj gazetkę ścienną na temat... Napisz charakterystykę św. Pawła jako apostoła narodów. Zapisz główne przesłanie przypowieści.
Wychowanie modlitewne	Przygotuj z plasteliny figurę modlącego się dziecka. Narysuj gesty modlitewne. Napisz (zapamiętaj) za kogo modliliśmy się w niedzielę podczas modlitwy wiernych. Podziękuj dobremu Bogu za... Naucz się na pamięć modlitwy.	Napisz wezwania do modlitwy wiernych... W modlitwie wieczornej przeproś za... Ułóż modlitwę za... Wypisz z Modlitwy Eucharystycznej słowa, które mówią o...
Wychowanie liturgiczne	Narysuj ilustrację do czytania Ewangelii. Ułóż jedno wezwanie do modlitwy wiernych. Zwróć uwagę na kolor szat liturgicznych. Narysuj, jakie dostrzegasz zmiany w Kościele w Adwencie. Wykonaj z kolorowego papieru technicznego lampion adwentowy.	Wypisz tytuły pieśni śpiewanych podczas Mszy św. Podaj, jakie słowa wypowiada kapłan podczas obrzędów wstępnych. Napisz komentarz biblijny do czytań na najbliższą niedzielę. Zapisz główną myśl homilii. Stwórz mapę mentalną liturgii sakramentu chrztu.
Formacja moralna	Podziel się słodyczami ze swoim kolegą/koleżanką. Wyjaśnij, dlaczego należy pomagać rodzicom. Rozpoznaj, kto wokół Ciebie może potrzebować pomocy i zastanów się, jak możesz mu pomóc.	Zastanów się i napisz, dlaczego młodzi ludzie sięgają po narkotyki. Oceń postępowanie bohatera serialu telewizyjnego w świetle zasad życia moralnego. Uzasadnij dobro człowieka, wynikające ze stosowania przykazań Bożych w życiu.
Wychowanie do życia wspólnotowego	Wykonaj plakat przedstawiający Kościół jako wspólnotę. Wyjaśnij, kto jest Twoim bliźnim. Wyjaśnij, w jaki sposób możesz wzmacniać klimat miłości, szacunku i zaufania w swojej rodzinie.	Przeprowadź wywiad z kimś, kogo uznajesz za dobrego chrześcijanina na temat ... Uzasadnij konieczność wspólnoty jako wsparcia w rozwoju wiary. Uzasadnij wartość wspólnoty rodzinnej w świetle nauczania Kościoła.
Wprowadzenie do misji	Pomódl się za misjonarzy. Napisz list do swego kolegi, który nie słyszał o Jezusie.	Uzasadnij potrzebę działań misyjnych Kościoła. Razem z grupą przyjaciół zorganizuj zbiórkę pieniędzy na rzecz głodujących w Afryce.

 

IV.  CZYNNIKI  WPŁYWAJĄCE  NA  JAKOŚĆ  PRACY  DOMOWEJ

    W latach osiemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych Ameryki prowadzono badania nad złożonością procesu pracy domowej. H. Cooper i B. Nye uznali, że praca domowa jest jednym z najbardziej złożonych procesów dydaktycznych, na który oddziałuje znacznie więcej różnorodnych czynników niż w przypadku innych działań dydaktycznych. ^[ 19 ] Praca domowa rozpoczyna się i kończy w klasie, ale jej główna część przebiega w domu. Uczniowie samodzielnie podejmują decyzje o tym, w jaki sposób, kiedy i w jakich warunkach przygotować pracę domową. Warto pamiętać, że w planowaniu, organizowaniu i realizacji pracy domowej - oprócz uczniów i nauczycieli - w dużym stopniu uczestniczą rodzice. Niektóre matki i ojcowie włączają się w zadanie domowe dobrowolnie, inni są zmobilizowani poleceniem nauczyciela.
    Zdaniem H. Coopera, do najistotniejszych czynników wpływających na planowanie, przebieg i realizację pracy domowej należą: zewnętrzne, charakteryzujące zadanie, inicjujące, środowiskowe, zamykające proces. ^[ 20 ] Do czynników zewnętrznych można zaliczyć: zdolności ucznia, motywację, nawyki ucznia, przedmiot, poziom nauczania. Czynniki charakteryzujące zadanie to: cele, wielkość pracy, czas, stopień trudności, stopień indywidualizacji, wymagane umiejętności, możliwości wyboru, kontekst społeczny. Wśród czynników inicjujących amerykański dydaktyk wymienia: propozycje materiałów do wykorzystania, sugerowane sposoby wykonania, powiązania z programem nauczania. Czynniki środowiskowe to: konkurenci czasu ucznia (np. telewizja, internet, sport, gry), domowe warunki zewnętrzne (przestrzeń, wygodne miejsce, światło, cisza, dostęp do materiałów), czynniki osobowe (rodzice, rodzeństwo, koleżanki, koledzy). Ostatnia grupa czynników w dużym stopniu wpływająca na jakość pracy domowej, nazwana przez Coopera "czynnikami zamykającymi", obejmuje: informację zwrotną, ocenę, ustny lub pisemny komentarz, zastosowanie w zajęciach lekcyjnych.
    Amerykański specjalista przypomina, że nauczyciele często skupiają uwagę na czynnikach środowiskowych oraz zewnętrznych, zapominając o pozostałych. Warunki domowe w jakich uczeń wykonuje zadanie domowe, odgrywają niewątpliwie znacząca rolę. Przestrzeń, wygodne miejsce, oświetlenie, dopływ powietrza, wyposażenie w niezbędne materiały piśmiennicze lub komputer z drukarką wpływają na jakość pracy. Podobnie wzmacniające lub osłabiające proces odrabiania pracy domowej są: obecność innych osób, zainteresowanie rodziców lub starszego rodzeństwa, zapewnienie spokoju, pomoc w zaplanowaniu czasu i warunków pracy, wspieranie w podjęciu decyzji o rezygnacji z innych zajęć na rzecz pracy domowej, zachęta, współpraca. ^[ 21 ]
    W warunkach polskich warto uwzględnić specyficzne czynniki środowiskowe (czas i warunki odrabiania lekcji), wpływające na wykonanie pracy domowej przez dzieci wiejskie. Ich sytuacja znacznie odbiega od rówieśników mieszkających w mieście. Dzieci z rodzin rolniczych już do najmłodszych lat są angażowanego do prac domowych i prac w gospodarstwie rolnym. ^[ 22 ] Czas pracy w gospodarstwie jest dość zróżnicowany i uzależniony od dnia tygodnia (dzień powszedni, sobota, niedziela), pory roku. Najwięcej czasu na ten cel poświęcają dzieci w sobotę, kiedy średni czas pracy dziecka wynosi 3 godziny. Specyfika produkcji rolnej powoduje, że uczniowie są najbardziej angażowani do różnorodnych prac polowych jesienią i w lecie. 96% dzieci mieszkających na wsi pomaga w sianokosach, żniwach i zbiorach płodów rolnych. ^[ 23 ] Z badań przeprowadzonych na terenie województwa lubelskiego i chełmskiego wynika, że tylko połowa badanych dzieci wiejskich (53,1%) posiada oddzielny stół lub biurko do odrabiania lekcji, co trzecie (36,0)% dzieli stół z rodzeństwem, co dziewiąte (10,8%) nie ma specjalnego miejsca do odrabiania lekcji. ^[ 24 ]

V.  KATECHETA  JAKO  WSPÓŁODPOWIEDZIALNY  ZA  PRACĘ  DOMOWĄ

    Obowiązkiem katechety jest współpraca z katechizowanym w procesie inicjowania, rozwijania i pogłębiania wiary, czemu mają służyć również katechetyczne zadania domowe. Wbrew potocznie panującym opiniom, za jakość pracy domowej odpowiada nie tylko katechizowany, ale również katecheta. To on planuje pracę, dobierając ją do możliwości swoich katechizowanych, czuwa nad tym, aby była bezpośrednio powiązana z treścią katechezy i przyczyniała się do rozwoju psychicznego i duchowego katechizowanego. Funkcja katechety jako współodpowiedzialnego za pracę domową, wyraża się przede wszystkim we wnikliwym, rozważnym, przemyślanym zaplanowaniu i przygotowaniu pracy domowej oraz sposobie jej zadawania i kontrolowania. ^[ 25 ]
    Przygotowanie to dotyczy najpierw treści, która winna być jasna, zrozumiała i dostosowana do możliwości ucznia. Zbyt trudne prace domowe zniechęcają do podejmowania jakiegokolwiek wysiłku, zbyt łatwe wywołują znużenie. Znajomość podstaw psychologii rozwojowej i osobisty kontakt z katechizowanymi pozwoli katechecie na poprawne określenie poziomu trudności, jak i dobór formy oraz sposobu wykonywanej pracy. ^[ 26 ] Interesująca praca domowa musi być zgodna z zasadą przystępności, a równocześnie zawierać element nowości. Warto także pamiętać o zasadzie wielostronnego i wieloczynnościowego aktywizowania uczniów, by praca domowa służyła nie tylko aktywizacji intelektualnej, ale również emocjonalnej, sensomotorycznej i werbalnej. ^[ 27 ]
    B. Twardzicki przypomina, że praca domowa winna wpływać na rozwój osobowości ucznia i mieć charakter wychowawczy. Planując prace domowe, trzeba wykluczyć te o charakterze negatywnym (np. Wymień grzechy główne i podaj ich przykłady), ale proponować zawsze ujęcie pozytywnie (np. Jakimi słowami broniłbyś Pana Jezusa przed sądem Piłata?) ^[ 28 ]
    Wiele dyskusji toczy się wokół określenia czasu i sposobu zadawania pracy domowej. J. Szpet uważa, że najwłaściwszym czasem jest koniec lekcji, ale w uzasadnionych sytuacjach może być ona podana w środku, a nawet na początku katechezy. ^[ 29 ] Natomiast J. Zborowski zaleca zadawanie pracy domowej w drugiej fazie lekcji, po opracowaniu nowego materiału i ćwiczeń próbnych, wdrażających ucznia do wykonania pracy. ^[ 30 ]
    S. Kulpaczyński przekonuje, że już na początku katechezy można ogólnie zasygnalizować pracę domową (czynnik mobilizujący), a później skonkretyzować ją w najbardziej właściwym miejscu. Nie powinno to być jednak zadawanie mechaniczne. Niezbędne jest chociażby kilkuzdaniowe wyjaśnienie, podane w interesujący sposób. Podając pracę starszym katechizowanym, nie wystarczy wyjaśnić temat, przedstawić cel pracy, zakres źródeł, sposób wykonania, ale często warto wskazać, jak ją zorganizować lub nawet niejednokrotnie pokazać, jak to zrobić, wreszcie, zapisać temat pracy do zeszytu. ^[ 31 ]
    Na zadanie pracy domowej potrzeba odpowiedniego czasu, nieraz kilku minut. Najlepszym rozwiązaniem wydaje się więc wygospodarowanie czasu na to po zakończeniu tej części katechezy, z którą zadanie jest logicznie związane. Najczęściej będzie to czas po uporządkowaniu i utrwaleniu treści katechezy. Można to uczynić na początku, w środku katechezy i na zakończenie danej części dydaktycznej.
    Ważnym zadaniem katechety jest również przygotowanie uczniów do pracy domowej. Gdy zabraknie przygotowania, uczniowie albo nie będą w stanie pracy wykonać, albo zużyją na to zbyt dużo sił i czasu. Podstawowym przygotowaniem jest dobrze przeprowadzona katecheza, co podkreślają zarówno specjaliści świeccy, jak i dydaktycy katechezy. Aby usprawnić odrabianie pracy domowej, katecheta winien podać informacje na temat dostępnych materiałów pomocniczych, organizacji i metod pracy. W wielu sytuacjach niezbędne jest również podanie instrukcji wykonania, aby uczniowie wiedzieli, co mają robić, jak mają pracę zorganizować, co powtórzyć, jaka powinna być kolejność pracy, jakie metody. Im mniejsze doświadczenie mają uczniowie w zakresie odrabiania pracy domowej, tym instrukcja winna być bardziej szczegółowa i wyczerpująca, nawet z przeprowadzeniem analizy najtrudniejszych wątków. ^[ 32 ]
    B. Twardzicki podkreśla, że nie wystarczy zadać pracę, podać instrukcję, trzeba sprawdzić, czy uczniowie wszystko zrozumieli, czy są w stanie pracę wykonać. Warto zastanowić się, czy zadana praca domowa nie przekracza możliwości katechizowanych. W przypadku prac grupowych trzeba sprawdzić, czy w każdej grupie jest mocny lider, to znaczy osoba, która potrafi planować i kontrolować przebieg pracy. Katecheta winien również pamiętać, by dać katechizowanym szansę stawiania dodatkowych pytań wyjaśniających i poznania sposobu skontrolowania wyników pracy. ^[ 33 ]
    Współodpowiedzialność katechety nie ogranicza się do planowania i zadawania pracy domowej, ale obejmuje także proces jej kontroli. J. Szpet uważa, że największa wartość kontroli tkwi w tym, iż pozwala wykryć braki ucznia, przyczyny jego niepowodzeń i w porę je uzupełnić. Każda praca domowa winna być sprawdzona, poprawiona i oceniona. Jeżeli jest to niedopełnione, katechizowani szybko dochodzą do wniosku, że prac domowych nie trzeba i nie warto odrabiać, gdyż katecheta ich nie przegląda. ^[ 34 ]
    J. Zborowski uznaje kontrolę prac domowych za bardzo trudne zadanie, które wymaga przygotowania odpowiednich narzędzi weryfikacji pracy uczniów i podjęcia działań profilaktycznych, mających na celu należyte przygotowanie uczniów do poprawnego wykonywania zadań domowych. ^[ 35 ]
    S. Kulpaczyński przypomina, że kontrola i ocena pracy domowej jest ważna z racji psychologiczno-pedagogicznych, ponieważ informuje zarówno nauczyciela, uczniów, a także rodziców o postępach katechizowanych. Nie powinna jednak przypominać srogiego sposobu egzaminowania. Ocena i kontrola nie są bowiem ostatecznym celem, lecz winny pogłębiać motywację i mobilizować do aktywności. Chodzi zresztą o to, by nie sam katecheta kontrolował, lecz wychowywał uczniów do samokontroli, wyrabiania krytycyzmu i poczucia odpowiedzialności. Wskazane jest też, aby w kontrolę włączyli się także rodzice.
    Natomiast B. Twardzicki przypomina, że w katechetycznej pracy domowej, ze względu na jej wychowawczy charakter, nie wszystko może być sprawdzane jawnie. To co dotyczy życia wewnętrznego katechizowanego, jego rozwoju duchowego, sumienia powinno być sprawdzane w rachunku sumienia. Katecheta nawiązując do postanowień z poprzedniej jednostki, może zaproponować: Przypomnijmy sobie, co mieliśmy zrobić? Wstańmy, zastanówmy się, jak to wygląda w praktyce? Jeśli wykonaliśmy, podziękujmy Bogu... Gdyby było inaczej, przeprośmy Boga. ^[ 36 ]
    Kontrola jawna dotyczy wypracowań pisemnych, podjętych zobowiązań publicznych/obserwacji, działalności charytatywnej itp. Może ona mieć różny przebieg, podobnie jak przy sprawdzaniu zeszytu:

• kontrola ogólna - dotyczy wszystkich polega na tym, że katecheta przechodzi między ławkami, sprawdza, zapytuje, kto nie wykonał zadania;
• szczegółowa dla niektórych; katecheta bierze niektóre wypracowania do ręki, każe odczytać, poleca zrelacjonować, jak przebiegała praca, jakie są jej wyniki;
• co pewien czas (np. przed końcem semestru); katecheta sprawdza szczegółowo pracę wszystkich, bierze wtedy zeszyty do domu, a na następnej katechezie omawia prace. ^[ 37 ]

    Katecheta musi również pamiętać, by kontrolę zadań domowych prowadzić systematycznie, dokładnie i obiektywnie. Należy kontrolować wszystkich katechizowanych, ale w zindywidualizowany sposób, mniej starannych sprawdzać częściej i dokładniej, mobilizując do pracy. Rzetelna ocena pracy domowej wyrażona ustnie lub pisemnie powinna w jasny sposób określać nie tylko to, co i w jaki sposób uczniowie wykonali, ale również zawierać propozycje korekty. ^[ 38 ]

VI.  WSPÓŁPRACA  Z  RODZICAMI

    Wejście do szkoły oznacza dla dziecka wejście do społeczności szerszej niż rodzina, z możliwością dużego rozwinięcia zdolności intelektualnych, uczuciowych i zachowania. W szkole często przekazuje się specyficzne nauczanie religijne. Wszystko to wymaga od katechezy i od katechetów stałej współpracy z rodzicami, a także nauczycielami ze szkoły, zgodnie z możliwościami danej sytuacji. Pasterze powinni pamiętać, że gdy pomagają rodzicom i wychowawcom w dobrym wypełnianiu ich misji, wtedy ma miejsce budowanie Kościoła, przypomina Dyrektorium ogólne o katechizacji. ^[ 39 ]
    Współpraca katechetów z rodzicami jest dość często podejmowanym zagadnieniem, ale zazwyczaj z perspektywy katechezy rodzinnej lub parafialnej. Katechetycy podkreślają ważność i nadrzędność środowiska rodzinnego w procesie budzenia i formowania wiary, zwłaszcza udział rodziny w przygotowaniu dziecka do uczestnictwa w życiu sakramentalnym. Wskazują na konieczność nawiązania czynnego kontaktu z rodzicami i ich zaangażowania w działania katechetyczne. ^[ 40 ] Brakuje jednak publikacji katechetycznych prezentujących współpracę katechetów i rodziców w zakresie pracy domowej, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji nauczania religii w szkole. Dlatego w niniejszym artykule zostaną podane propozycje zaczerpnięte z dydaktyki świeckiej.
    W oparciu o wieloletnie badania zagadnień współpracy rodziców i szkoły, dydaktycy amerykańscy: J. Epstein, H. Cooper, J. Patton, M. Jayanthi, E. Polloway ^[ 41 ] proponują poszukiwanie wspólnych płaszczyzn, zachodzących na siebie obszarów funkcjonowania rodziny, szkoły i społeczności lokalnej, aby uzgodnić wspólne cele i formy działania. Najczęściej podają sześć typów partnerskiego współdziałania rodziny i szkoły: rodzicielstwo, komunikacja, wolontariat, praca domowa, współdecydowanie i współpraca ze społecznością lokalną. Pierwszy typ współpracy polega na wspieraniu rodziców i udzielaniu im pomocy w tworzeniu domowego środowiska wsparcia dla uczących się dzieci. Przykładem takiego działania mogą być organizowane kursy, szkolenia, warsztaty, które umożliwiają rodzicom pogłębienie wiedzy i doskonalenie umiejętności w zakresie wychowania i kształcenia dzieci, w tym również kursy doskonalące w zakresie dziecięcych prac domowych. Poszukując efektywnych form komunikacji: szkoła - rodzina, amerykańscy specjaliści proponują: indywidualne spotkania z rodzicami, comiesięczne informacje o postępach dziecka przesyłane w formie broszur do rodziców (rodzaj raportu dotyczącego wszelkich osiągnięć i słabości dziecka), szczegółowe formy kontaktu szkoły z rodzicami (np. kontakt telefoniczny, internetowy, dyżury nauczycieli), pełną i jasną informację w zakresie proponowanych przez szkołę form pozalekcyjnych działań i aktywności, wyczerpującą informację na temat polityki edukacyjnej, misji i wizji szkoły, jej programów i etapów planowanego rozwoju. Natomiast wolontariat skoncentrowany jest przede wszystkim na wspieraniu nauczycieli przez rodziców w zakresie administracji, obsługi szkoły i klasowych programów ochotniczych. Współdecydowanie polega na włączaniu rodziców w decydowanie o wszelkich sprawach związanych z życiem szkoły, zaś współpraca na rozpoznawaniu i łączeniu wszelkich działań edukacyjnych i wychowawczych, podejmowanych przez środowisko lokalne.
    Współpraca szkoły z rodzicami w zakresie pracy domowej obejmuje wiele zróżnicowanych działań, które - zgodnie z przyjętym kryterium odpowiedzialności - mogą być podzielone na trzy podstawowe grupy: działania podejmowane przez szkołę jako instytucję edukacyjną, działania kierowane przez nauczycieli i działania inicjowane przez rodziców. ^[ 42 ]
    Odpowiedzialność za współpracę spoczywająca po stronie szkoły wyraża się przede wszystkim poprzez:

• pełną informację o standardach edukacyjnych,
• informację o przyjętym w szkole znaczeniu pracy domowej oraz sposobach jej sprawdzania,
• dostępność informacji o planowanych projektach i wieloetapowych pracach domowych,
• zorganizowanie różnorodnych form wsparcia rodziców w zakresie prac domowych,
• zabezpieczenie czasu na dyżury nauczycieli, by mogli kontaktować się z rodzicami,
• przygotowanie kalendarza spotkań rodziców i nauczycieli,
• zorganizowanie zajęć pozalekcyjnych.

    Podstawowym obowiązkiem nauczycieli jest:

• zaangażowanie uczniów i rodziców w proces edukacyjny w zakresie pracy domowej od początku roku szkolnego,
• zainicjowanie i podtrzymywanie komunikacji z rodzicami,
• wstępna ocena możliwości i umiejętności niezbędnych do planowania i wykonania zadań domowych,
• doskonalenie umiejętności uczniów w zakresie samodzielnego i grupowego wykonania pracy domowej,
• nauczanie technik efektywnego zarządzania czasem,
• skoordynowanie zadawanych prac domowych z poleceniami innych nauczycieli,
• opracowanie pakietów zadań domowych na wakacje, np. pielgrzymowanie do sanktuarium,
• planowanie i przygotowanie prac domowych.

    Bezpośrednia odpowiedzialność rodziców za prace domowe dzieci polega na:

• stworzeniu optymalnych warunków domowych sprzyjających odrabianiu pracy domowej,
• codziennym sprawdzaniu prac domowych,
• informowaniu nauczycieli o potrzebach i problemach swoich dzieci,
• regularnym uczestnictwie w spotkaniach z nauczycielami,
• doskonaleniu własnym w dziedzinie edukacji i wychowania.

    Przedstawione powyżej propozycje współpracy szkoły z rodziną w zakresie planowania i organizowania pracy domowej domagają się odpowiedniego przygotowania zarówno nauczycieli, jak i rodziców. Nauczyciele, w tym także nauczyciele religii, muszą być świadomi, że bez stałej, odpowiedzialnej współpracy z rodzicami ich działania edukacyjne i wychowawcze nie będą skuteczne. Natomiast rodzice powinni być przekonani, iż mają prawo i obowiązek zaangażowania się w całokształt spraw związanych z procesem edukacyjnym i wychowawczym w szkole. ^[ 43 ]
    Katecheza potrzebuje pracy domowej dobrze zaplanowanej, przemyślanej, systematycznie zadawanej oraz skoncentrowanej na jasno sformułowanych celach. Dzięki niej katechizowany utrwala poznane treści, uczy się zarządzania czasem, doskonali umiejętności i nawyki niezbędne w organizacji pracy, ale przede wszystkim kształtuje postawę dojrzałości chrześcijańskiej. Poważne potraktowanie funkcji pracy domowej w procesie katechetycznym stawia przed katechezą wymóg zróżnicowania propozycji prac domowych w podręcznikach metodycznych, systematycznego doskonalenia katechetów w tym zakresie oraz podjęcia współdziałania z rodzicami.
Elżbieta Osewska - dr teologii pastoralnej, stypendystka na Wydziale Teologii Uniwersytetu w Oksfordzie, pracownik Uniwersytetu Kardynała Wyszyńskiego w Warszawie, konsultant do spraw katechezy w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Łomży, uczestnik wielu kongresów katechetycznych w Polsce i za granicą.
 ¹  Por. Z. Wardęska, O zadaniach katechizowanych, "Katecheta" 2(1958) nr 3, s. 235-250; S. Kulpaczyński, Zadania domowe formą aktywizowania katechizowanych, w: (red.) S. Kulpaczyński, Aktywizowanie katechizowanych, Kraków 1997, s. 83-99; M. Korgul, Dydaktyka na lekcjach religii, Wrocław 1998; J. Szpet, Dydaktyka katechezy, Poznań 1999, s. 166-167; B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, Przemyśl 2001, s. 265-279.
 ²  Por. M. Majewski, Katecheza wierna Bogu i człowiekowi, Kraków 1986, s. 103-126.
 ³  S. Kulpaczyński, Zadania domowe formą aktywizowania katechizowanych, dz. cyt., s. 88-91.
 ⁴  Tamże, s. 89.
 ⁵  Por. W. Kubik, Zarys dydaktyki katechetycznej, Kraków 1990, s.236-237; B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 267-268.
 ⁶  B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 267.
 ⁷  Tamże.
 ⁸  Por. W. Kubik, Zarys dydaktyki katechetycznej, dz. cyt., s. 217-221; W. Kubik, Proces dydaktyczny w katechezie, w: (red.) M. Majewski, Katechizacja w szkole, Lublin 1992, s. 70; B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 266-267.
 ⁹  Por. R. Lis, Zagadnienia z katechetyki formalnej, Lublin 1991.
 ¹⁰  Por. W. Kubik, Zarys dydaktyki katechetycznej, dz. cyt., s. 237-241.
 ¹¹  Por. B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 268; E. Henschke, T. M. Kret, Jezus z nami. Drugi rok wprowadzenia w życie wiary dzieci w wieku przedszkolnym, Poznań 1984, s. 32-34.
 ¹²  W. Okoń, Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa 1968, s. 325.
 ¹³  Z. Wardęska, O zadaniach katechizowanych, dz. cyt., s. 235-243.
 ¹⁴  J. Zborowski, Praca domowa ucznia, w; (red.) W. Pomykało, Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 616.
 ¹⁵  B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 268-274.
 ¹⁶  Kongregacja do Spraw Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Poznań 1998, nr 80. Dalej DOK.
 ¹⁷  Por. DOK, nr 84-86.
 ¹⁸  Por. Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, s. 11.
 ¹⁹  Por. H. Cooper, Homework, New York 1989; H. Cooper, B. Nye, Homework for Students with Learning Disabilities: the implications of research for policy and practice, "Journal of Learning Disabilities" 27(1994), s. 470-479.
 ²⁰  Por. H. Cooper, Homework, dz. cyt.; J. Patton, M. Jayanthi, E. Polloway, Home-School Collaboration about Homework: What do we Know and What Should we do?, "Reading and writing Quaerterly" 17(2001) nr 3, s. 229-230.
 ²¹  J. Patton, M. Jayanthi, E. Polloway, Home-School Collaboration about Homework, dz. cyt., s. 230-231.
 ²²  Por. S. Lachowski, F. Bujak, J. Zagórski, Obciążenie pracą dzieci z rodzin rolniczych. Raport z badań, Lublin 1998.
 ²³  Por. S. Lachowski, Praca dzieci wiejskich a ich rozwój fizyczny, Lublin 1999, s. 25-35.
 ²⁴  Por. S. Lachowski, Praca dzieci wiejskich, dz. cyt., Lublin 1999, s. 22-23.
 ²⁵  Por. B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 276.
 ²⁶  Por. W. Kubik, Zarys dydaktyki katechetycznej, dz. cyt., s. 233-235.
 ²⁷  Tamże, s. 211-213.
 ²⁸  B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 277.
 ²⁹  Por. J. Szpet, Dydaktyka katechezy, dz. cyt., s. 166.
 ³⁰  Por. J. Zborowski, Praca domowa ucznia, dz. cyt., s. 616.
 ³¹  Por. S. Kulpaczyński, Zadania domowe formą aktywizowania katechizowanych, dz. cyt., s. 93-96.
 ³²  Por. tamże, s. 94-95.
 ³³  B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 277-278.
 ³⁴  J. Szpet, Dydaktyka katechezy, dz. cyt., s. 167.
 ³⁵  J. Zborowski, Praca domowa, dz. cyt., s. 617.
 ³⁶  B. Twardzicki, Katechetyka formalna w służbie wiary, dz. cyt., s. 278.
 ³⁷  Tamże, s. 278-279.
 ³⁸  Por. S. Kulpaczyński, Zadania domowe formą aktywizowania katechizowanych, dz. cyt., s. 97; J. Jeziorska, Szkolne pytania, czyli dylematy nauczania, Kraków 1996, s. 102-108.
 ³⁹  DOK, nr 179.
 ⁴⁰  Por. M. Tomasik, Współpraca rodziców z katechetą w przygotowaniu dzieci do I Komunii Św., "Katecheta" 20 (1976) nr 4, s. 166-170; H. Wistuba, Współpraca katechety z rodzicami, "Katecheta" 23 (1979) nr 2, s. 60-62, nr 4, s. 161-165; E. Materski, Współdziałanie rodziny i parafii w rozwoju religijności dzieci, w: (red.) J. Krucina, Ewangelizacja, Wrocław 1980, s. 227-244, S. Siara, Współpraca rodzin z katechetą, "Katecheta" 25(1981) nr 5, s. 221-222; S. Kulpaczyński, Współpraca katechetów z rodzicami z uwzględnieniem sytuacji katechizacji w szkole, "Roczniki Teologiczne" 41(1994) z. 6, s. 15-31; R. Czekalski, Konieczność współpracy katechetów z rodzicami, w: (red.) R. Czekalski, Katecheza wobec wyzwań współczesności, Płock 2001, s. 137-149.
 ⁴¹  Por. J. Epstein, Towards a Theory of Family School Connections: Teachers Practices and Parent Involvement w: (red.) K. Hurrelmann, F. Kaufmann, F. Losel, Social Intervention: Potential and Constraints, Berlin - New York 1987; H. Cooper, Homework, dz. cyt.; J. Patton, M. Jayanthi, E. Polloway, Home-School Collaboration about Homework, dz. cyt., s. 233-239.
 ⁴²  J. Patton, M. Jayanthi, E. Polloway, Home-School Collaboration about Homework, dz. cyt., s. 233-239.
 ⁴³  Por. J. Szpet, Prawa i obowiązki rodziców szkole, Poznań 1996, J. Stala, Prymat i nadrzędność rodzinnej katechezy i wychowania we współdziałaniu ze szkolnymi programami, "Katecheta" 43(1999) nr 7-8, s. 23-24.