Katecheta 12/2002

NOWE DOKUMENTY KATECHETYCZNE

I.  WPROWADZENIE

     ^[ 1 ] Rok 2001 wniósł do polskiej katechezy wiele istotnych zmian. Są one następstwem zatwierdzonych przez Konferencję Episkopatu Polski dwóch dokumentów: Dyrektorium katechetycznego Kościoła katolickiego w Polsce ^[ 2 ] oraz Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce. ^[ 3 ] Oba dokumenty prezentują stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawach szkolnego nauczania religii w Polsce. Stanowią przy tym integralną całość, która opisuje sytuację katechetyczną Kościoła w Polsce. ^[ 4 ]
    Zadaniem Dyrektorium katechetycznego Kościoła katolickiego w Polsce jest poddanie teologiczno-duszpasterskiej refleksji działalności katechetycznej w Polsce. W refleksji tej chodzi o uszczegółowienie czy też dopasowanie, niekiedy bardzo ogólnych, wskazań zawartych w dokumentach Kościoła powszechnego do sytuacji katechetycznej w Polsce. Jak to zaznaczył bp K. Nycz, "Polskie Dyrektorium katechetyczne chce się zmierzyć z nową rzeczywistością katechetyczną Kościoła w Polsce po roku 1990. Jej wyznacznikiem jest obecność katechezy dzieci i młodzieży w szkole. Wychodząc z teologicznego założenia, że podmiotem katechezy jest cały Kościół, Dyrektorium polskie opisuje wszystkie miejsca katechezy, od rodziny poprzez parafię, aż do szkoły. Analizując sytuację katechezy w Polsce, Dyrektorium korzysta z doświadczeń Kościoła powszechnego oraz doświadczeń krajów, w których nauka religii jest w szkole, ale nie chce kopiować obcych rozwiązań, gdyż sytuacje w poszczególnych Kościołach są istotnie różne". ^[ 5 ]
    Powyższe założenia uzupełnione zostają zadaniami, które ma do spełnienia Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce. Dokument zawiera wskazania określające specyfikę katechezy (nauki religii), prowadzonej przez Kościół w Polsce w środowisku szkolnym. Charakterystycznym dla tej działalności jest podkreślenie kościelnego wymiaru katechezy. Zwrócono na niego uwagę już we Wprowadzeniu. Wskazano w nim, że wszelkie formy posługi słowa są ze swej istoty zawsze "(...) aktem całego Kościoła, który ożywiany mocą Ducha Świętego ukazuje światu jedyność i powszechność posłania Jezusa Chrystusa". To wspólnotowe działanie Kościoła ma pomagać człowiekowi w odkrywaniu jedynego Boga, istnieniu jednego planu zbawienia wyzwalającego w człowieku wiarę w jedynego zbawiciela - Jezusa Chrystusa. ^[ 6 ]
    Wspólnotowemu wymiarowi katechezy nie przeszkadza także miejsce, w jakim głoszone jest zbawcze orędzie. Ten specyficzny dla katechezy wymiar podkreślony został przy dowartościowaniu roli różnych środowisk - szkoły, rodziny i parafii, które biorą udział w procesach katechetycznych. Udział wielu środowisk w przekazie Dobrej Nowiny domaga się szerokiej współpracy. Konieczność taka wynika przede wszystkim z niewystarczalności samej nauki religii w szkole. Stąd też w Podstawie programowej jest mowa o potrzebie wspierania prowadzonych w szkole procesów dojrzewania religijnego dzieci i młodzieży przez rodzinę i parafię. ^[ 7 ]
    Omawiane dokumenty: Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce i Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce mają różnych adresatów. I tak Dyrektorium katechetyczne, poprzez opisywanie sytuacji katechezy w Polsce, kierowane jest przede wszystkim do całego Kościoła w Polsce, w szczególności zaś do odpowiedzialnych za dzieło katechizacji. Z kolei Podstawa programowa katechezy - przez to, że jest adresowana zarówno do twórców programów nauczania religii, ^[ 8 ] jak również przez to, że jest kościelnym odpowiednikiem dokumentów związanych z wprowadzaną od roku 1998 reformą systemu edukacji ^[ 9 ] i ma być przedstawiana odpowiedzialnym za edukację władzom oświatowym (MENiS) - staje się dokumentem określającym charakter oraz cele i zadania, jakie kościelna katecheza ma do spełnienia na terenie szkoły. Zauważmy też, że Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce - jako oficjalny dokument Konferencji Episkopatu Polski - podaje obowiązujące na terenie całego kraju wytyczne dotyczące tworzenia programów szczegółowych. ^[ 10 ] Dokument daje poszczególnym ośrodkom możliwość tworzenia autorskich programów nauczania religii w szkole, pod warunkiem przygotowania na każdy etap edukacyjny odpowiednich podręczników dla ucznia oraz podręczników metodycznych dla katechety.
    W Podstawie programowej, poza terminologią stosowaną w dokumentach państwowych, wprowadzono dwie wersje ujęć treści katechezy: wersję opisową oraz tabelaryczną. Pierwsza wydaje się być bardziej czytelna dla władz oświatowych, gdyż jest podobna do analogicznych dokumentów MEN. Za przyjęciem takiego układu przemawiał przede wszystkim rozsądek, który nakazywał liczyć się z wprowadzaną i już funkcjonującą w państwowym systemie edukacji, terminologią oraz strukturami organizacyjnymi systemu edukacji. Założenie to nie przysłoniło jednak specyfiki katechezy w samej strukturze układu treści, prezentowanego w Podstawie programowej. Jej charakter widoczny jest przede wszystkim w układzie tabelarycznym rozkładu materiału katechetycznego dla poszczególnych etapów edukacji. Uznano przy tym, że wersja tabelaryczna wyraźniej ukazuje powiązanie celów, zadań, treści i osiągnięć z zadaniami katechezy, ^[ 11 ] które winny być realizowane także podczas szkolnej katechezy. Wprowadzenie tabelarycznego rozkładu treści miało na uwadze przede wszystkim drugiego adresata Podstawy programowej - twórców programów nauczania religii. ^[ 12 ]
    Zadaniem zarówno Dyrektorium katechetycznego jak i Podstawy programowej jest dostosowanie do potrzeb Kościoła lokalnego ^[ 13 ] wytycznych teologiczno-duszpasterskich, które wynikają z posoborowych dokumentów katechetycznych. ^[ 14 ] Te bardzo ogólne stwierdzenia zostały ujęte i wyrażone w Dyrektorium ogólnym o katechizacji ^[ 15 ] postulatem realizacji w procesach katechetycznych podwójnej zasady wierności: wierności Bogu i wierności człowiekowi. ^[ 16 ] Pojęcia: "zasada wierności Bogu" i "zasada wierności człowiekowi" znane są od lat siedemdziesiątych. ^[ 17 ]
    Znaczenie zasady podwójnej wierności w katechetycznej posłudze słowa wyjaśnione zostało w Dyrektorium ogólnym o katechizacji. W dokumencie tym wiele uwagi poświęcono procesom głoszenia prawdy o Bogu żywym, obecnym w ludzkiej historii. Chciano w ten sposób wyraźniej zaznaczyć, że treścią głoszonego zbawczego orędzia, jak również jego podmiotem, jest żywy Bóg. Poza osobowym Bogiem w dokumencie bardzo wiele uwagi poświęcono drugiemu podmiotowi katechezy - człowiekowi. Podkreślono, że "katecheza działa na rzecz tożsamości ludzkiego doświadczenia między Jezusem Nauczycielem i uczniem oraz uczy myśleć jak On, działać jak On, kochać jak On". Związki łączące objawiającego się człowiekowi Boga oraz powierzenie się człowieka Bogu nazwano komunią, której przeżywanie "jest doświadczeniem nowego życia łaski". ^[ 18 ]

II.  ZASTOSOWANIE  ZASADY  WIERNOŚCI  BOGU  W  DYREKTORIUM  KATECHETYCZNYM  ORAZ  PODSTAWIE  PROGRAMOWEJ

    Zasada podwójnej wierności ma swe korzenie w rozwijanych w drugiej połowie dwudziestego wieku nurtach katechetycznych: ruchu kerygmatycznym, a później w ruchu o nachyleniu antropologicznym. Stosowanie w katechetycznej posłudze słowa podwójnej zasady ma przeciwdziałać sztucznym podziałom między treścią zbawczego orędzia i metodą jej przekazywania. Ma też pomagać w rozpoznawaniu tajemnicy Boga i Jego zbawczego działania, a poprzez to wspierać rozwój życia religijnego oraz uczyć, jak należy odpowiadać Bogu na Jego zbawczą inicjatywę. ^[ 19 ] W takim też znaczeniu zasada ta ma spełniać rolę drogowskazu, który ułatwia katechezie wypełnianie właściwych jej funkcji: wtajemniczenia, wychowania i nauczania. ^[ 20 ]
    Osiąganie wskazanych powyżej celów możliwe jest na drodze odkrywania i przylgnięcia do osoby Boga, który w Jezusie Chrystusie odkrył swoje najprawdziwsze oblicze przyjaźni i życzliwości do człowieka. Oznacza to, że katecheza - w kościelnym jej znaczeniu - winna pomagać człowiekowi w poprawnym odkrywaniu zbawczych czynów Boga.

1.  GŁOSZENIE  ZBAWCZEGO  ORĘDZIA  ISTOTĄ  ZASADY  WIERNOŚCI  BOGU

    Katecheza, która zamierza być wierna Bogu, nie może pomijać kwestii związanych z przybliżaniem katechizowanym tajemnicy Boga, a w konsekwencji z rozwijaniem komunii z Bogiem, stanowiącej zasadniczy cel i zadanie katechezy. ^[ 21 ] Wprowadzenie do Podstawy programowej zasady wierności Bogu kreśli nowe akcenty w wypełnianiu przez Kościół w Polsce swego posłannictwa. Nic więc dziwnego, że już we Wprowadzeniu do Podstawy programowej podkreślono, że katecheza jest działaniem całego Kościoła, który żyje wiarą w nieogarnionego Boga obecnego w ludzkiej historii i który podejmuje trud wypełniania misji Jezusa w dzisiejszym świecie. Ten aspekt katechezy, wskazany już w Ramowym programie katechizacji (1971), zostaje teraz poszerzony o dwa istotne elementy, na które zwrócił uwagę Jan Paweł II w adhortacji o katechizacji - Catechesi tradendae. Oba te ujęcia są owocem Synodu biskupów z 1977, poświęconego sprawom katechizacji. ^[ 22 ] Jednym z nich jest podkreślenie ewangelizacyjnego charakteru katechezy, ^[ 23 ] a drugim jej misyjnego wymiaru. ^[ 24 ] Oba ujęcia domagają się kilku wyjaśnień.
    Ewangelizacyjny charakter katechezy wynika najpierw z tego, że katecheza obok ewangelizacji jest jedną z form posługi słowa w Kościele. ^[ 25 ] Co więcej, obie te formy posługi wzajemnie się uzupełniają w procesach budowania wspólnoty wierzących - Kościoła. Początkiem tego procesu jest składane świadectwo wiary, a poprzez prowadzony dialog i czyny miłości, poprzez głoszenie Ewangelii i wezwanie do nawrócenia, przez katechumenat i wtajemniczenie chrześcijańskie prowadzi do formowania wspólnoty chrześcijańskiej za pośrednictwem sakramentów i posług. ^[ 26 ] Istnieją też sytuacje, w których należy mówić o działalności ewangelizacyjnej ^[ 27 ] Kościoła. Dotyczą one sytuacji "tych narodów, grup ludzi, środowisk społeczno-kulturowych, w których Chrystus i Jego Ewangelia nie są znani, albo w których brak wspólnot chrześcijańskich wystarczająco dojrzałych, by mogły wcielać wiarę we własne środowisko i głosić ją innym grupom ludzi. Taka sytuacja postuluje "misje ad gentes" z działaniem ewangelizacyjnym skoncentrowanym w miarę możliwości na młodzieży i dorosłych. Jej szczególny charakter wynika z faktu, że zwraca się do niechrześcijan, zapraszając ich do nawrócenia. W tej sytuacji katecheza rozwija się zazwyczaj w ramach katechumenatu chrzcielnego.
    W omawianych dokumentach katechetycznych mamy do czynienia głównie z poszerzonym znaczeniem ewangelizacji, które obejmuje nie tylko działanie Kościoła ^[ 28 ] "na zewnątrz" i skierowane jest do niewierzących. Chodzi tu głównie o działanie do "wewnątrz" Kościoła, którego adresatami są osoby ochrzczone, żyjące jednak z dala od Chrystusa. Z tego też powodu ewangelizacja przestaje być wyłącznie pierwszym głoszeniem tajemnicy Jezusa niewierzącym, lecz staje się niejako "pierwszym jej głoszeniem" ochrzczonym, którzy żyją w stanie obojętności religijnej. ^[ 29 ] Stąd też współczesne głoszenie zbawczego orędzia, które ma prowadzić do wiary, w wielu przypadkach odróżnia się od działalności ewangelizacyjnej Kościoła pierwszych wieków tym, że wówczas chrzczono tych, którzy chcieli się nawrócić do Jezusa Chrystusa, dzisiaj natomiast poucza się w wierze tych, którzy zostali ochrzczeni, ale nie rozumieją znaczenia płynącego z otrzymanego podczas chrztu wezwania do nawrócenia. ^[ 30 ]
    Ta nowa sytuacja rzuca wiele światła na kierunki współczesnej działalności katechetycznej w środowiskach szkolnych. O działalności tej trzeba mówić, że faktycznie jest ona w wielu przypadkach działalnością ewangelizacyjną Kościoła. Na możliwość zaistnienia takiej sytuacji w Polsce ^[ 31 ] zwrócono uwagę w Podstawie programowej. W dokumencie podkreślono m.in., że "(...) charakterystycznym dla katechezy szkolnej zjawiskiem jest to, że zarówno uczestnicząca w niej młodzież, jak też i dzieci prezentują dość zróżnicowany poziom zainteresowania Ewangelią, a w konsekwencji poziom życia religijnego. Można też zauważyć, że wiele osób korzystających ze szkolnej katechezy nie osiągnęło jeszcze dojrzałości odpowiedniej swojemu wiekowi. Nie sprzyja to podejmowaniu ważnych życiowych decyzji, a także utrudnia prowadzenie katechezy w szkole. W związku z tym katecheza szkolna niejednokrotnie przybiera bardziej postać procesów ewangelizacyjnych - pierwszego zainteresowania Jezusem Chrystusem i Jego Dobrą Nowiną, mniej natomiast katechezy wtajemniczania chrześcijańskiego". ^[ 32 ]
    Kiedy więc mówimy o ewangelizacyjnym wymiarze katechezy, to chodzi w nim przede wszystkim o liczenie się z sytuacjami, w których trudno jest mówić o prowadzeniu katechezy w jej kościelnym znaczeniu. Dzieje się tak dlatego, że jej odbiorcy są niejako dalecy od poszukiwania możliwości osiągnięcia tego, co stanowi o ostatecznym celu katechezy: poznaniu, zjednoczeniu i zażyłości z Chrystusem. ^[ 33 ] Na tym etapie stanu wewnętrznego katechizowanych możliwe jest głoszenie Ewangelii, tzn. zainteresowanie osobą Jezusa Chrystusa i Jego nauką oraz wezwanie do nawrócenia. ^[ 34 ] Rozpatrując z tej perspektywy ewangelizacyjny wymiar katechezy ks. Andrzej Offmański stwierdza, że powinna być ona ukierunkowana na zainicjowaną w świecie przez Jezusa Chrystusa rzeczywistość nastania Królestwa Bożego. Wyjaśnia przy tym, że posługa słowa Bożego, która jest podstawowym elementem ewangelizacji, prowadzona jest w różnych formach, wśród których za najważniejsze uważa się: zwołanie i powołanie do wiary, wtajemniczenie, stałe wychowanie wiary, inicjację w liturgię i teologiczne zgłębianie Słowa. ^[ 35 ] Tłumaczy przy tym, że realizacja tych form uzależniona jest od tego, czy przekazuje katechizowanym wiadomości religijne, czy też wespół z nimi odkrywa związki między katechizowanym a poznaną treścią - osobą Chrystusa i Jego misterium. ^[ 36 ]
    Poza ewangelizacyjnym wymiarem katechezy w najnowszych dokumentach katechetycznych ^[ 37 ] powraca zwracanie uwagi na wymiar misyjny katechezy. "Misyjność" ma być rozumiana jako dzielenie się Kościoła - wszystkich wierzących - z otaczającym ich światem odkrytą Prawdą, Bogiem, który stoi po stronie człowieka i pragnie jego zbawienia wysłużonego przez Jezusa Chrystusa. Chodzi przy tym o podejmowanie działań mających na celu wychowywanie wierzących do odkrywania i rozumienia sensu istnienia wspólnoty Kościoła, którą tworzą i w której przejmują współodpowiedzialność za powierzoną mu przez Jezusa misję urzeczywistniania w świecie królestwa Bożego. Taka katecheza przypomina, że każdy ochrzczony powołany jest do tego, by rozwijać w świecie zapoczątkowane przez Jezusa królestwo Boże poprzez aktywny udział w życiu społecznym, zawodowym, kulturowym i społecznym. Te formy angażowania na rzecz sprawiedliwości nie tylko ukazują uniwersalność posłannictwa Kościoła, ale też pozwalają uczestniczyć w wypełnianiu misji Kościoła. ^[ 38 ]
    Powyższe zaangażowanie w misyjne posłannictwo Kościoła inspirowane jest i prowadzone przez przed- i pochrzcielną katechezę. Podczas tych procesów mają miejsce faktyczne działania zmierzające do prawdziwej inkulturacji słowa Bożego; ^[ 39 ] kiedy katechizowani są otwierani i uwrażliwiani na konieczność prowadzenia dialogu ekumenicznego i międzyreligijnego; ^[ 40 ] kiedy sami rozumieją i usiłują innych przekonać o tym, że chrześcijaństwo nie stanowi wyizolowanego środowiska, lecz w nim i z nim żyje, starając się wyjaśniać w świetle wiary rodzące się w człowieku egzystencjalne pytania. Tym oczekiwaniom mają też służyć wskazane w Podstawie programowej korelacje z innymi przedmiotami szkolnymi i ścieżkami przedmiotowymi. Chodzi tu o uwzględnianie tych treści przedmiotów nauczania, które są interesujące z punktu widzenia celów katechetycznych. ^[ 41 ]

2.  TAJEMNICA  JEZUSA  CHRYSTUSA  CENTRALNYM  PUNKTEM  ZASADY  WIERNOŚCI  BOGU

    Kolejny, ważny dla katechezy Kościoła element dotyczy poprawności przekazu treści Dobrej Nowiny - tajemnicy Boga. Biorąc pod uwagę pierwszy podmiot katechezy - osobę Boga - istotne jest odsłanianie przed odbiorcą katechezy tajemnicy Boga Trójosobowego, który przez Syna w Duchu Świętym ukazuje wolnej osobie pełnię swej miłości i zaprasza ją do wspólnoty z sobą. ^[ 42 ] Stąd też tajemnica Boga, stanowiąca ośrodek życia religijnego oraz przepowiadanie zbawczego orędzia, jest niezmiennym elementem każdej katechezy, która ma prowadzić zarówno do pełnej komunii człowieka z Bogiem, jak też do poprawnego, tzn. opartego na źródłach wiary, odkrywania niezmiennej prawdy o Bogu bliskim, przyjaznym, kochającym człowieka. Wynika z tego, że treścią katechezy nie może być nic innego, jak tajemnica Boga zbawiającego człowieka. Samo zaś poznawanie tejże tajemnicy wydaje się być możliwe jedynie poprzez odkrywanie tajemnicy Jezusa Chrystusa i Jego doskonałej relacji z Ojcem. Z tego powodu rzeczywistość zbawienia nie może być przedstawiana w kategoriach rzeczowych, ale w kategoriach osobowych, wyrażających związki Boga z człowiekiem. Nie można przy tym zapominać, że przyjście na świat Jezusa zmierzało do objawienia Ojca, siebie samego jako Syna i Ducha Świętego. Dzięki temu objawieniu możliwe staje się odkrywanie wewnętrznego życia Boga wypełnionego zbawczymi czynami.
    Już w nurcie kerygmatycznym zwracano uwagę na konieczność oparcia przepowiadania na źródłach wiary. Chodziło w nim przede wszystkim o korzystanie podczas katechezy z autentycznych tekstów Pisma św. oraz z tekstów liturgicznych. Dążono przy tym do tego, aby przy pomocy tych źródeł treści wiary można było odkrywać prawdziwy obraz Boga. Oba te źródła wiary w nowych polskich dokumentach katechetycznych nie tylko zostały zauważone, ale też docenione i uznane za skarb, z którego Kościół czerpie swą siłę. ^[ 43 ]
    Różnice w korzystaniu ze wspomnianych źródeł wiary wydają się polegać głównie na tym, że o ile dla twórców Ramowego programu katechizacji (1971) bardzo ważnym zadaniem było przekonanie katechizujących o konieczności korzystania z tych źródeł ^[ 44 ] oraz ukazanie ich jako aktualnej rzeczywistości, to współczesna katecheza już nie boryka się z takimi trudnościami. Dzisiaj jest oczywiste, że Biblia i liturgia stanowią zasadnicze źródła wiary i nikt już o tym nie dyskutuje. Nadal natomiast pozostaje problemem, w jaki sposób poprawnie korzystać z tych źródeł. Można więc mówić o tym, że dowartościowanie tych elementów katechezy stanowi kontynuację, a równocześnie nowy wkład w rozwój polskiej katechezy. ^[ 45 ] Stąd też właśnie ten drugi aspekt - umiejętność religijnego odczytywania treści źródeł wiary - stanowi dla katechezy początków XXI w. nowe wyzwanie. Z tego powodu w obu dokumentach natrafiamy na postulaty korzystania z dotychczasowych osiągnięć w zakresie teologicznie poprawnego odczytywania źródeł wiary. Jest też w nich mowa o potrzebie nieustannego podejmowania dalszych wysiłków, które umożliwią katechizowanym właściwe ich odczytywanie. ^[ 46 ]
    Jedną z ważniejszych czynności w przybliżaniu katechizowanym tajemnicy Boga jest odkrywanie Jego planu zbawienia, ostatecznie wypełnionego w Jezusie Chrystusie. ^[ 47 ] Oczywiście, trudno jest mówić w omawianych dokumentach o nowości takiego podejścia do zagadnienia. Powyższe postulaty w dużej mierze miały bowiem już swe zastosowanie w propozycjach katechezy opartej na Ramowym programie katechizacji (1971). Można natomiast mówić o próbach jeszcze większej intensyfikacji działań mających ukazywać teo- i chrystocentryczne ukierunkowanie katechezy we współczesnej katechezie Kościoła w Polsce. Chodzi w nich o zwrócenie uwagi na to, że "Jezus Chrystus nie tylko przekazuje słowo Boże, ale On jest Słowem Bożym". ^[ 48 ] Właśnie ten fakt domaga się od katechezy zwrócenia uwagi na dwa jej aspekty: poprzez katechezę winno się głosić równocześnie Jezusa historycznego i Chrystusa uwielbionego. ^[ 49 ] Z tej perspektywy możliwe staje się poprawne przybliżenie zbawczego planu Boga, którego nie można ograniczyć tylko do mówienia o darach, którymi Bóg obdziela ludzi. Trzeba nadto wyjaśniać i budzić w nich wiarę w to, że Bóg daje ludziom w darze siebie samego, daje to, co odróżnia Go od każdego innego stworzenia - swoje życie, swoją nieśmiertelność.
    Tak ukierunkowana chrystocentrycznie katecheza ma wspierać człowieka w rozwijaniu refleksji dotyczącej samego wydarzenia, jakim jest przyjście do niego Boga w Jezusie Chrystusie. ^[ 50 ] Nadto takie ukierunkowanie katechezy ma budzić przeświadczenie o tym, że w "(...) w samej wewnętrznej istocie katechezy znajduje się przede wszystkim ta właśnie osoba: Jezus Chrystus z Nazaretu, jednorodzony od Ojca, pełen łaski i prawdy». Chrystocentryzm oznacza następnie, że Chrystus jest «ośrodkiem historii zbawienia», przedstawianej przez katechezę. Jest On bowiem ostatecznym wydarzeniem, do którego zmierza cała historia święta. On, przyszedłszy w «pełni czasu» (Ga 4, 4), jest «kluczem, ośrodkiem i celem historii ludzkiej». Chrystocentryzm oznacza ponadto, że orędzie ewangeliczne nie pochodzi od człowieka, ale że jest słowem Bożym. Kościół, a w jego imieniu każdy katecheta, może prawdziwie powiedzieć: «Moja nauka nie jest moją, lecz Tego, który Mnie posłał» (J 7, 16)". ^[ 51 ]
    Wydaje się też, że w omawianych dokumentach położono nowe akcenty na głoszenie tajemnicy Jezusa, która "stanowi odpowiedź na niepokój i poszukiwanie sensu człowieka". W Dyrektorium katechetycznym podkreślono, że "chrystocentryzm katechezy powinien doprowadzić do przezwyciężenia horyzontalizmu, gdyż posłannictwo Jezusa nie było tylko ziemskie, a On sam nie może być sprowadzany jedynie do wymiarów człowieczeństwa. Chrystus ma być przedstawiany jako siła sprawcza całej historii zbawienia. Chrystocentryzm katechezy oznacza, że Chrystus działa w katechezie, poleca katechecie wypełniać Jego misję, jednoczy z sobą katechizowanych. Z Jego mocy wypływają wszystkie owoce katechezy". ^[ 52 ]
    Innym elementem, który zostaje wyraźnie ukazany zarówno w Podstawie programowej, jak też w nowym Programie nauczania religii Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, jest skierowanie uwagi katechizowanych na osobę Jezusa Chrystusa - zbawiciela człowieka oraz na ogłoszone przez Niego nadejście i ostateczne nastanie królestwa Bożego, a wraz z nim nadejście i nastanie czasów ostatecznych. W ten sposób zostaje podjęta próba skierowania uwagi katechizowanych na Jezusa, który w Kazaniu na górze objawia przed światem siebie jako jego Pan, kiedy wzywa ludzi do pójścia za Nim, do naśladowania Go ^[ 53 ] przez radykalne nawrócenie się po to, aby wespół z Jezusem prowadzić w świecie dzieło zbawienia ludzkości. ^[ 54 ]
    Właśnie w kontekście nastania czasów królestwa Bożego wiele uwagi poświęcono w Podstawie programowej Jezusa, odkrywającego przed człowiekiem sens życia. Treści te widoczne są w Podstawie programowej na wszystkich etapach edukacji religijnej. ^[ 55 ] Zamierza się przez to uwrażliwić odbiorców katechezy najpierw na znaczenia osoby Jezusa Chrystusa w życiu osobistym człowieka. Działania te zostają połączone (podobnie jak uczyniono to w Ramowym programie) z sakramentem chrztu, który przyłącza chrześcijanina do grona wierzących w ostateczne wypełnienie w osobie Jezusa Bożych obietnic zbawienia.
    Na uwagę zasługuje też odwoływanie się do Jezusowego Kazania na górze w kształtowaniu postaw chrześcijańskich. Katechezę opartą na Ramowym programie katechizacji charakteryzowało zmaganie się o ustalenie podstaw wychowania moralnego, które muszą wykraczać poza dekalog i zostać oparte na przykazaniu miłości. Dążono też do podkreślenia wyższości miłości chrześcijańskiej nad prawem, po to, aby nie litera prawa - dekalog, a miłość mająca swe źródło w Bogu stawała się fundamentem postępowania człowieka. Konsekwencją tego było ukierunkowanie procesów wychowania moralnego w katechezie na osobę Jezusa Chrystusa, którego los wierzący chce dzielić. ^[ 56 ] Dzisiaj można powiedzieć, że w wielu przypadkach tamte wysiłki wydały już widoczne owoce. Ich efektem jest docenienie, zarówno w Podstawie programowej, jak i Programie nauczania religii Komisji Wychowania Katolickiego z 2001 r. wagi, jaką dla całego życia chrześcijańskiego, a nie tylko dla życia moralnego, posiada Kazanie na górze.
    W Podstawie programowej widoczne jest dowartościowanie treści płynących z Kazania na górze. Podkreślane jest przede wszystkim to, że usłyszane słowo Boże, a przede wszystkim spotkane w Kościele i znakach sakramentalnych Słowo Boże - Jezus Chrystus zmartwychwstały - domagają się osobistej refleksji nad znaczeniem odkrytego orędzia. Ma ono prowadzić odbiorców katechezy do uświadamiania sobie prawdy o tym, że zbawcze orędzie Boga nabiera pełnego znaczenia dopiero w chwili, kiedy słuchający go zada sobie pytanie, co ono sprawia, jakie wywołuje w jego życiu skutki. ^[ 57 ] To z kolei zakłada, że w katechezie ukierunkowanej chrystocentrycznie nie wystarczy informować, że Jezus Chrystus przyszedł wyzwolić człowieka z niewoli zła i grzechu, ale też o tym, iż Jego zbawcze działanie nadal się spełnia "w" i "przez" Kościół. To z kolei domaga się szczegółowych wyjaśnień, w jaki sposób Jezus dzisiaj wyzwala człowieka. ^[ 58 ] Tak więc "istotą zainicjowanego przez Jezusa Królestwa Bożego jest zwiastowanie zbawienia, daru Boga, który należy uważać nie tylko za uwolnienie od wszystkiego, co człowieka uciska, ale przede wszystkim za wyzwolenie od grzechu i od Złego, wiążące się z radością, jakiej ktoś zażywa, gdy poznaje Boga i jest przez Niego poznawany, gdy Boga widzi i w Nim ufnie spoczywa". ^[ 59 ] Wszystko to domaga się, by chrystocentryzm katechezy prowadził do Jezusa Chrystusa - zmartwychwstałego Pana, przez którego historia ludzkości otrzymała nowy, ostateczny kształt.
    Powyższy wymiar katechezy został wyeksponowany w Ramowym programie katechizacji oraz w publikacjach nawiązujących do jego wiodących idei, ^[ 60 ] a także w materiałach katechetycznych, z których wciąż jeszcze korzystamy. Wobec powyższego należy zapytać: co nowego wnoszą do polskiej myśli katechetycznej Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce oraz Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce? Za punkt wyjścia przyjęto osiągnięcia i kierunki katechezy w Polsce określone Ramowym programem katechizacji z 1971 r. Poza tym przy redakcji omawianych nowych dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce, pod żadnym pozorem nie zamierzano wprowadzać rewolucyjnych zmian. Przeciwnie, podjęto starania, aby osiągnięcia poprzednich pokoleń uzupełniać, rozwijać, pogłębiać i dostosować do nowych wymagań współczesnej rzeczywistości. W tym rozumieniu założeń teologicznych prezentowanych dokumentów ma zastosowanie zakończenie nauczania Jezusa w przypowieściach o nastaniu Królestwa Bożego, gdzie Jezus mówi, że Królestwo Boże potrzebuje nieustannego wydobywania ze skarbca rzeczy nowych i starych (por. Mt 13, 52). Dlatego tak wiele istotnych elementów katechezy wypracowanych w ciągu ostatnich dziesięcioleci zostało przejętych i rozwijanych w omawianych dokumentach, choć niejednokrotnie nadano im nowe oblicze, które podkreśla bardziej aktualne wymogi dzisiejszego odbiorcy Ewangelii.
    Poza kontynuowaniem osiągnięć katechetycznych, których wyrazem jest Ramowy program katechizacji z 1971 r., gdzie katecheza otrzymała już wymiar teo- i chrystocentryczny, wydaje się, że w omawianych dokumentach jeszcze wyraźniej dochodzi do głosu trynitarny wymiar katechezy. W szczególnie wyraźny sposób widać dowartościowanie roli Ducha Świętego. Ten wymiar dostrzegamy przede wszystkim w propozycjach treściowych, które łączą tajemnicę Jezusa i Jego Królestwa z kontynuowaniem jej w Kościele przez Ducha Świętego. Wydaje się, że właśnie przy porównaniu nowych dokumentów katechetycznych z Ramowym programem katechizacji (1971) wyraźniej zostaje zauważona rola Ducha Świętego.
    W nowych polskich dokumentach katechetycznych podkreślano, że Duch Święty swoją mocą tworzy Kościół, podtrzymuje go w istnieniu i udziela mu mocy do wypełniania posłannictwa otrzymanego od zmartwychwstałego Pana. On też umożliwia Kościołowi wypełnianie jego posłannictwa - niesienia zbawienia. Aspekt ten powiązano z sakramentami chrztu i bierzmowania, które włączają do społeczności Kościoła, a równocześnie uzdalniają i włączają w wypełnianie całego jego posłannictwa. Dzięki takiemu połączeniu - może jeszcze wyraźniej niż w materiałach katechetycznych realizujących założenia Ramowego programu katechizacji z 1971 r. - katecheza realizująca założenia omawianych dokumentów zmierza w kierunku realizacji ideału nowego człowieka. ^[ 61 ]
    Uogólniając, można powiedzieć, że katecheza Kościoła w Polsce z początku XXI w. korzysta z osiągnięć katechetycznych minionej epoki, ale na nich nie poprzestaje. Ma tu swe zastosowanie stwierdzenie ks. J. Charytańskiego, który - prezentując Ramowy program katechizacji - napisał m. in.: "Każda zmiana programu, zarówno w szkolnictwie, jak i katechezie, powoduje zachwianie panującej równowagi, może być okazją powstawania pewnego zamętu. Zwłaszcza odnośnie do katechezy stawia się pytania o racje zmiany programu. Przecież objawienie nie ulega zmianom". Tę wątpliwość dalej wyjaśnia ks. Charytański: "Słowo Boże wprawdzie jest niezmienne, ale w ciągu wieków Kościół coraz głębiej je rozumie, coraz lepiej wyraża. Dostrzegamy ten proces w rozwoju dogmatów, w powstawaniu i ewolucji różnych szkół teologicznych. W naszych czasach widzimy ten postęp szczególnie w rozwoju ruchu biblijnego i liturgicznego. Jednocześnie Kościół, skierowany do ludzi wszystkich czasów, ma przemawiać do nich w sposób dla nich dostosowany, ma ukazywać objawienie jako konieczne światło dla zrozumienia sensu życia ludzkiego i jego istotnych problemów. Człowiek zaś ustawicznie się zmienia w zależności od warunków życia". ^[ 62 ] Wydaje się, że takie wyjaśnienie odpowiada na pytanie o potrzebę, a także nowość omawianych dokumentów, gdzie kontynuowane są wysiłki autorów Ramowego programu katechizacji, o rzeczywiste oparcie katechezy na źródle wiary - Bożym objawieniu, ze szczególnym uwzględnieniem roli Pisma Świętego, liturgii i życia Kościoła. ^[ 63 ]
    O ile dla korzystających z Ramowego programu katechizacji powyższe wskazania były niejednokrotnie nowością, to dzisiaj można zakładać, że taką nowością nie są. Można więc mówić o poszerzonym i ubogaconym rozumieniu samej natury katechezy, co zawdzięczamy kolejnym dokumentom katechetycznym, w których zagadnienia te były podejmowane. Oczywiście, trudno jest mówić, że Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce czy też Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce w sposób radykalny zmieniają obraz katechezy. Takie twierdzenie byłoby oczywiście fałszywe, tym niemniej można wskazać na dojrzewanie w świadomości Kościoła w Polsce nowych wymiarów katechezy.

III.  ZASTOSOWANIE  ZASADY  WIERNOŚCI  CZŁOWIEKOWI  W  DYREKTORIUM  KATECHETYCZNYM  ORAZ  PODSTAWIE  PROGRAMOWEJ

    Oba aspekty katechezy: wierność Bogu i wierność człowiekowi stanowią organiczną całość. Ich respektowanie powinno umożliwiać ukazywanie relacji Boga do człowieka. Nadto winno wskazywać na zachodzące relacje człowieka z Bogiem. Pomocą do ich odkrywania mają stawać się ludzkie doświadczenia, w których winna być zakorzeniona cała wiara człowieka. ^[ 64 ]
    Zasada wierności Bogu domaga się, by wartości Boskie wnosić w życie człowieka po to, by ten w ich świetle był w stanie lepiej i pełniej odkrywać sens swego istnienia, godność swojej osoby, jak też wielkość wartości, którym służy. Katecheza zatem - pisze ks. T. Panuś - "(...) chcąc w sposób najdoskonalszy wypełniać swe zadanie, powinna, obok wierności Bogu, pozostać wierną zainteresowaniom, potrzebom, fazom rozwojowym, typologii i postawie człowieka". ^[ 65 ] Uważa też, że chcąc objąć możliwie wszystkie zakresy wierności człowiekowi, "(...) należy kolejno rozważyć następujące zagadnienia: potrzebę wierności katechizowanemu z uwzględnieniem różnych etapów jego rozwoju w zależności od wieku, konieczności wierności środowisku, w którym żyje katechizowany, problem wierności uwarunkowaniom kulturowym egzystencji katechizowanego oraz potrzebę wierności znakom czasu, które towarzyszą człowiekowi w jego ziemskim życiu". ^[ 66 ] Pośród tych uwarunkowań za ważniejsze uważamy uwarunkowania osobowe i środowiskowe, jako że w nich katechizowany styka się zarówno z wytworami konkretnej kultury, jak i ze znakami czasu, które tę kulturę kształtują. Z tych też powodów zajmiemy się jedynie dwoma aspektami wchodzącymi w zakres zasady wierności człowiekowi, realizowanej w katechezie Kościoła.

1.  UWARUNKOWANIA  OSOBY

    Do zrozumienia podanych powyżej zależności wiele światła wniósł ruch katechetyczny nazywany kierunkiem antropologicznym, ^[ 67 ] czy też katechezą o nachyleniu antropologicznym albo orientacją antropologiczną w katechezie. ^[ 68 ] Na fundamencie katechezy ukierunkowanej antropologicznie zaczęła się również rozwijać tendencja do coraz silniejszego zwrotu "(...) ku człowiekowi i próba ujmowania go jako drugiego, równie ważnego podmiotu katechezy. ^[ 69 ] Tym samym zasada wierności Bogu i wierności człowiekowi wymaga działań prowadzących do spotkania osób. Spotkanie takie ma miejsce wówczas, gdy obie osoby, oba podmioty stają wobec siebie w relacji "Ja-Ty" i kiedy rodzi się między nimi więź wzajemnego zrozumienia i szacunku. Oczekiwanie to domaga się najpierw zwrócenia uwagi na uwarunkowania rozwojowe drugiego podmiotu katechezy - człowieka. Zdaniem ks. Majewskiego, "(...) cały rozwój człowieka warunkują jego dane psychofizyczne, środowisko, w którym bytuje, epoka z określonym typem kultury oraz grupa społeczna, do której należy i która świadomie włącza go w realizację swoich celów". ^[ 70 ] Z tego też powodu, poza oddziaływaniem czynników psychofizycznych, duże znaczenie dla całego rozwoju osoby posiadają także procesy rozwoju religijności, ^[ 71 ] umożliwiające nawiązywanie i rozwijanie więzów łączących ją z Bogiem, celem umożliwienia głębszego odkrycia sensu swego życia. ^[ 72 ]
    Należy jeszcze dodać jeden istotny element, który rzuca wiele światła na sens działalności katechetycznej Kościoła. Wydaje się, że kluczem do lepszego zrozumienie istoty chrystocentryzmu w katechezie jest właśnie przywoływanie powyżej wspomnianej relacji osobowej "Ja-Ty". Chodzi tu przede wszystkim o praktyczne wprowadzanie postulatu, o którym była mowa powyżej, równomiernego wyważenia w przekazie katechetycznym tajemnicy Jezusa historycznego i zmartwychwstałego - uwielbionego Pana, Kyriosa. Dopiero oba te aspekty wyjaśniają, że w osobie Jezusa Chrystusa - prawdziwym Bogu i prawdziwym człowieku - zostaje niejako przerzucony pomost między Bogiem i człowiekiem. O tym pomoście można mówić dlatego, że Jezus przez swą miłość i posłuszeństwo w sposób najpełniejszy dochował wierności Ojcu, jak też i wierności człowiekowi, ludzkości. Oznacza to, że tylko w Jezusie Chrystusie możliwe jest spotkanie i komunia człowieka z Bogiem, które stanowi cel katechetycznej posługi Kościoła. Stąd też zadaniem katechezy jest kierowanie uwagi człowieka na osobę Jezusa, bo tylko dzięki Niemu możliwy staje się dostęp do Boga; udział w obiecanych w ciągu historii zbawienia dobrach - pełni życia, nieśmiertelności, zbawieniu, które, wyraża m.in. Jezusowa przypowieść o uczcie niebieskiej.

2.  UWARUNKOWANIA  ŚRODOWISKOWE

    Z tych samych powodów zasada wierności człowiekowi domaga się także poważnego potraktowania środowiska, w jakim się ona odbywa. O środowisku należy mówić jako o miejscu, które podlega nieustannym zmianom. Zmiany obejmują zarówno samo rozumienie natury i zadań katechezy, jak też warunki, w jakich przychodzi nam dzisiaj katechizować. ^[ 73 ] Do najważniejszych z nich należy zaliczyć przemiany, jakie zaszyły w środowisku, w którym Kościół dzisiaj wypełnia swe posłannictwo głoszenia Dobrej Nowiny. Do roku 1989 było to środowisko parafialne, a od roku 1990 katecheza odbywa się w szkole. Nowa sytuacja domaga się od Kościoła nowego przystosowania oraz refleksji nad własnymi celami, które realizowane są wespół z drugim partnerem - szkołą, a ta posiada własne cele i własne zadania.
    Obecna sytuacja katechezy stawia przed Kościołem lokalnym nowe wyzwania. Poza trudnościami, przede wszystkim natury technicznej (dyscyplina, zainteresowanie sprawami wiary), można i należy mówić o szansie stojącej przed katechezą. Ks. Jan Charytański ^[ 74 ] łączy tę szansę z ukazywaniem dzieciom i młodzieży odkrywanego w świetle wiary sensu całej historii. Poza tym w szkolnym nauczaniu religii należy dostrzec wiele możliwości konfrontowania własnych doświadczeń z doświadczeniami i refleksją innych nad głoszonym przez Kościół orędziem o zbawieniu. ^[ 75 ] Nie bez znaczenia jest także możliwość ubogacenia prowadzonych przez szkołę procesów wychowawczych przez działalność Kościoła. Trzeba w nich upatrywać "(...) poważną szansę dla poznawania roli i znaczenia Kościoła w tworzeniu kultury, kształtowaniu poprawnej wizji człowieka i życia społecznego w oparciu o Ewangelię, zwłaszcza dla tych uczniów, którzy są obojętni wobec wiary i zdystansowani do życia kościelnego". ^[ 76 ]
    Tym, co nauczaniu religii w szkole nadaje szczególną cechę, jest fakt, że jest ono wezwaniem do przeniknięcia na obszar kultury oraz wejścia w relacje z innymi dziedzinami wiedzy. Warto przy tym zwrócić uwagę na to, że katecheza bądź nauczanie religii, jako oryginalna forma posługi słowa w szkole, uobecnia Ewangelię w systematycznym i krytycznym procesie przyswojenia kultury. W świecie kulturowym, jaki jest przyjmowany przez uczniów i jaki jest określony przez dziedziny wiedzy i wartości oferowane przez inne przedmioty szkolne, nauczanie religii w szkole przekazuje dynamiczny zaczyn Ewangelii. Stara się też nawiązywać do pozostałych dziedzin nauki i wykształcenia po to, by Ewangelia docierała do umysłu uczniów właśnie tam, gdzie mają miejsce procesy poznawcze umożliwiające ich zharmonizowanie w blaskach światła wiary.
    Spełnienie tych oczekiwań w środowisku szkolnym domaga się, aby unikać prowadzenia katechezy o charakterze apologetycznym. Wydaje się, że dobiegł końca okres walki z Bogiem i wszystkim, co tej rzeczywistości dotyczyło. W reformującej się szkole wiele uwagi poświęca się potrzebie zmiany filozofii działania szkoły. Uwzględniając to założenie, można powiedzieć, że szkoła stawia sobie zadania towarzyszenia wychowankowi w jego drodze do odkrywania świata oraz odnajdywania w nim swojego miejsca. ^[ 77 ] Wydaje się też, że tylko na drodze wyjaśniania młodemu człowiekowi w świetle orędzia o zbawieniu początku świata, sensu historii, znaczenia wartości etycznych itd., może dochodzić do skutecznego głoszenia i przekazywania prawdy o zbawieniu. ^[ 78 ] To z kolei domaga się, by nauczanie religii w szkole traktowane było jako przedmiot, który wymaga takiej samej systematyczności i organizacji jak inne przedmioty. Ponadto domaga się, aby nauczania religii w szkole nie traktować jako coś dodatkowego, lecz jako element dialogu interdyscyplinarnego, który ułatwia postrzeganie świata i człowieka w nowej - religijnej perspektywie. Poza tym szkolne nauczanie religii dzięki tak prowadzonemu dialogowi ze światem daje podstawy, jak również może rozwijać i uzupełniać działanie wychowawcze szkoły.
    Mimo tak wielu zalet szkolnego nauczania religii zaznaczonych w dokumentach Kościoła, w tym także w Dyrektorium katechetycznym Kościoła katolickiego w Polsce ^[ 79 ] zostało zauważone, że nauczanie to zazwyczaj nie wypełnia wszystkich zadań, jakie Kościół stawia przed katechezą. ^[ 80 ] Wynika to z ograniczoności zakresu jej oddziaływań. W rozumieniu Kościoła ^[ 81 ] szkolne nauczanie religii jest tylko jedną z wieku dróg przekazywania zbawczego orędzia. Oznacza to, że katecheza (nauczanie religii) w szkole jest tylko jednym z wielu środowisk, w którym przekazywana jest Dobra Nowina o zbawieniu. Jeśli przywołamy po wiele razy powtarzany w Dyrektorium postulat udziału w procesach katechetycznych rodziny katechizowanego, to zauważamy, że katecheza w szkole spełnia tylko wycinek wszystkich zadań, jakie stoją przed katechezą.
    Niewystarczalność szkolnego nauczania religii została dostrzeżona także w Polsce. W przeświadczeniu o wadze tego problemu wprowadzony został w Polskim dyrektorium katechetycznym postulat uzupełnienia i kontynuacji szkolnego nauczania religii innymi kierunkami duszpasterstwa katechetycznego dzieci, młodzieży i dorosłych. ^[ 82 ] Za szczególne miejsce takiej działalności uznano w prezentowanych dokumentach przede wszystkim parafię, która pozostaje wciąż podstawowym miejscem realizowania się katechezy, ^[ 83 ] szczególnie tej o charakterze inicjacji chrześcijańskiej ściśle powiązanej z sakramentami wtajemniczenia chrześcijańskiego oraz uczestnictwa w życiu i działalności wspólnoty chrześcijańskiej. Zauważmy też, że w Podstawie programowej zwrócono uwagę, iż udział wymienionych środowisk w procesach wychowywania w wierze nie może polegać na poprawianiu, czy też powtarzaniu, a nawet dublowaniu tego wszystkiego, z czym katechizowany spotyka się podczas katechezy w szkole. Nie może być zatem mowy o powtarzaniu tego, co czyni szkoła, ale o podejmowaniu innych działań celem uzupełniania tego wszystkiego, czemu nie jest w stanie podołać katecheza w szkole.
    Przypomnijmy, że do zadań stojących przed kościelną katechezą zalicza się:

• rozwijanie poznania wiary,
• wychowanie liturgiczne,
• formację moralną,
• nauczanie modlitwy,
• wychowanie do życia wspólnotowego,
• wprowadzenie do misji. ^[ 84 ]

    Wszystkie te zadania katecheza Kościoła wypełnia poprzez pełnienie funkcji: wychowania, inicjacji oraz nauczania. ^[ 85 ] O ile funkcja nauczania, a także wychowania ma duże możliwości rozwoju w szkolnym nauczaniu religii, to - jak się wydaje - maleją one w przypadku wypełniania funkcji inicjacyjnej. Z tego właśnie powodu w dokumentach katechetycznych duży nacisk kładzie się na kontynuowanie szkolnego nauczania religii w rodzinie i parafii. Szczególne oczekiwania wiązane są tutaj z parafią, jako że właśnie w parafii mogą dochodzić do głosu działania nadające katechezie wymiar wspólnotowy oraz misyjny. To z kolei może ułatwić katechizowanym odnalezienie własnego miejsca i specyficznych dla siebie - jako chrześcijanina, jako ochrzczonego - zadań do wypełnienia wobec innych ludzi i wobec świata.
    Powyższe zadania pociągają za sobą konieczność działań wychowawczych, związanych z inicjacyjną funkcją katechezy. Tego rodzaju działalność wychowawcza, którą ma stymulować katecheza Kościoła, w świetle założeń prezentowanych w Podstawie programowej opiera się na wierze w zmartwychwstałego Jezusa, który jako Pan wszechświata wzywa ludzi do wspólnoty z Bogiem, wzywa do wiary, nawrócenia i pójścia wskazaną przez siebie drogą, która zapewnia człowiekowi udział w obietnicach Boga. ^[ 86 ]
    Wypracowane polskie dokumenty katechetyczne obrazują zachodzące zmiany życia ludzi początku dwudziestego pierwszego wieku. Zmiany, które nie omijają także życia religijnego. W omawianych dokumentach można doszukać się troski Kościoła o to, by jak najlepiej wypełniać stojące przed nim zadania poprzez katechetyczną posługę słowa. Jednak nie dokumenty, a żywi ludzie wprowadzają wszystkie te założenia. Stąd sami stajemy przed koniecznością osobistej refleksji, nie tyle nad pytaniem, dlaczego te zmiany, lecz nad możliwościami osobistego wkładu w katechetyczne dzieło posługi Kościoła na rzecz służby Bogu i ludziom.
Zbigniew Marek SI - prof. dr hab., profesor katechetyki, dziekan Wydziału Pedagogicznego Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej "Ignatianum", kierownik Katedry Pedagogiki Religijnej i Katechetyki, kierownik Korespondencyjnego Kursu Biblijnego.
 ¹  Genezę omawianych dokumentów przedstawiali między innymi: ks. J. Szpet, W drodze do nowego programu katechetycznego, "Katecheta" nr 7-8/2000, s. 93-94; Z. Marek SJ, W drodze do nowego programu katechetycznego, "Katecheta" nr 11/2000, s. 58-59.
 ²  Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, WAM, Kraków 2001. Dokument prezentuje i omawia ks. R. Murawski SDB, Dyrektorium katechetyczne dla Polski, w: (red.) ks. R. Chałupniak,, ks. J. Kostorz, Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2001, s. 199-208; tenże, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, w: (red.) ks. R. Czekalski, Katecheza wobec wyzwań współczesności, Płocki Instytut Wydawniczy, Płock 2001, s. 67-77.
 ³  Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, WAM, Kraków 2001. Dokument prezentują i omawiają m. in.: Z. Marek SI, Idee przewodnie Podstawy programowej katechezy w Polsce oraz ich realizacja na przykładzie serii podręczników: W drodze do Emaus, w: Wokół nowego programu katechetycznego, Referat Katechetyczny Legnickiej Kurii Biskupiej, Legnica 2000, s. 19-36; tenże, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, w: (red.) ks. R. Czekalski, Katecheza wobec wyzwań współczesności, Płocki Instytut Wydawniczy, Płock 2001, s. 79-91; J. Szpet, Idee przewodnie podstawy programowej i nowego programu katechetycznego. Wokół nowego programu katechetycznego, dz. cyt., s. 1-18; tenże, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego, w: (red.) ks. R. Chałupniak,, ks. J. Kostorz, Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 179-198.
 ⁴  Por. ks. R. Murawski SDB, Dyrektorium katechetyczne dla Polski, w: (red.) ks. R. Chałupniak,, ks. J. Kostorz, Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2001, s. 203.
 ⁵  bp K. Nycz, Wstęp, w: Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, WAM, Kraków 2001, nr 10. Odtąd używać będziemy skrótu: PDK - Polskie dyrektorium katechetyczne.
 ⁶  Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, WAM, Kraków 2001, s. 7. Odtąd używać będziemy skrótu: PPK - Podstawa programowa katechezy.
 ⁷  Por. PDK 82 i nn. oraz 97 i nn.
 ⁸  PPK, nr 8.
 ⁹  Por. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów, Dziennik Ustaw 1999 nr 14, por. także Ministerstwo Edukacji Narodowej, Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne, Warszawa 2000, s. 8-11 oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej, Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne. Projekt. Materiały do dyskusji, Warszawa 2000.
 ¹⁰  Takim programem jest, np. Program nauczania religii Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, WAM, Kraków 2001.
 ¹¹  PPK, nr 11-12.
 ¹²  PPK, nr 8.
 ¹³  PDK, nr 9.
 ¹⁴  Ogólna instrukcja katechetyczna (1971), adhortacje: Evangelii nuntiandi (1975) oraz Catechesi tradendae (1979), Katechizm Kościoła katolickiego (1992) i Dyrektorium ogólne o katechizacji (1997).
 ¹⁵  Odtąd używać będziemy skrótu: DOK.
 ¹⁶  Por. DOK, nr 145. Zastosowanie zasady podwójnej wierności szeroko omówione zostało przez ks. T. Panusia, Zasada wierności Bogu i człowiekowi i jej realizacja w polskiej katechizacji. Studium w świetle "Ramowego programu katechizacji" funkcjonującego w latach 1971-2001, UNUM, Kraków 2001.
 ¹⁷  Zasada ta została użyta w języku katechetycznym podczas Międzynarodowego Kongresu Katechetycznego w Rzymie w 1971 r. por. ks. R. Murawski SI, Katecheza wierna Bogu i człowiekowi, "Katecheta" 4/1974, s. 196.
    Od roku 1971 jest ona przywoływana we wszystkich dokumentach katechetycznych. Por. Ogólna instrukcja katechetyczna 1971, 4;. Synod Biskupów 1977, Orędzie do Ludu Bożego, 7; Adhortacja Jana Pawła II o katechizacji - Catechesi tradendae, 55; Dyrektorium ogólne o katechizacji, nr 145, 149.
 ¹⁸  DOK 116; por. J. Charytański, Katecheza wierna Bogu i człowiekowi, "Życie i Myśl" 11/1979, s. 46-57; Z. Marek SI, Zbawcze orędzie w posłudze katechetycznej, w: (red.) ks. A. Hajduk SI, Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, WAM, Kraków 1999, s. 112.
 ¹⁹  Por. DOK, nr 149 i 145.
 ²⁰  Szerzej problematyka związana z podwójną zasadą wierności została przedstawiona w: A. Hajduk SI, Z. Marek SI, Zasada wierności Bogu i wierności człowiekowi w polskiej katechezie, "Seminare" 17/2001, s. 33-46.
 ²¹  Por. DOK, nr 51.
 ²²  Por. A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 31-33.
 ²³  Por. Catechesi tradendae, nr 18.
 ²⁴  Por. Catechesi tradendae, nr 15; A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 34-35. Ponadto: PDK nr 55-56.
 ²⁵  Por. ks. J. Charytański SI, W kręgu zadań i treści katechezy, WAM, Kraków 1992, s. 59-79.
 ²⁶  Por. DOK, nr 47.
 ²⁷  Wyjaśnienia pojęcia podaje: A. Lewek, Nowa ewangelizacja w duchu Soboru Watykańskiego II, t. 1, Kraków 1995, s. 21-39. Natomiast na zachodzące zależności między katechezą i ewangelizacją zwrócił uwagę, m. in. ks. R. Murawski SDB, Co to jest katecheza?, "Szczecińskie Studia Kościelne" 6/1995, s. 31-32.
 ²⁸  Por. A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 35-40.
 ²⁹  DOK, nr 61.
 ³⁰  Por. A. Offmański, Katecheza jako ewangelizacja. Ewangelizacyjna funkcja katechezy, "Horyzonty Wiary" 3/1996, s. 11.
 ³¹  Por. PDK, nr 54-57.
 ³²  PPK, nr 8.
 ³³  Zob. DOK, nr 80.
 ³⁴  Por. DOK, nr 61.
 ³⁵  DOK 87.
 ³⁶  A. Offmański, Pojęcie i natura katechezy, w: Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, pr. zb. pod. red. ks. A. Hajduka SI, WAM, Kraków 1999, s. 86-87.
 ³⁷  Wyjaśnienie terminu znajdziemy w DOK, 49-52. Na ten wymiar katechezy zwracał uwagę między innymi J. Charytański SJ, W kręgu zadań i treści katechezy, dz. cyt., s. 204-205.
 ³⁸  Por. Z. Marek SI, Zbawcze orędzie w posłudze katechetycznej, w: Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, dz. cyt., s. 102.
 ³⁹  Por. PDK, nr 69-72.
 ⁴⁰  Por. PDK, nr 78-81.
 ⁴¹  PPK, nr 12.
 ⁴²  Por. ks. J. Charytański SI, Inspiracje soborowe w katechezie, w: (red.) W. Kubika SI, Katecheza po Soborze Watykańskim III w świetle dokumentów Kościoła 1, ATK, Warszawa 1985, s. 19-39; ks. M. Majewski, Propozycja katechezy integralnej, Łódź 1978, s. 96.
 ⁴³  Por. PDK, nr 58-61.
 ⁴⁴  Por. F. Blachnicki, Katecheza o Mszy św. w świetle soborowej odnowy liturgii, "Ruch Biblijny i Liturgiczny" 4-5/1966, s. 243-254; J. Charytański SI, Rola i miejsce Pisma św. w katechezie po Soborze Watykańskim II, w: (red.) L. Kurc, Chrystus wzywa i uczy. Materiały IV kursu homiletyczno-katechetycznego ATK, Warszawa 1971, s. 97-120; B. Mokrzycki, Liturgia jako źródło i cel katechezy, "Atenuem Kapłańskie" 417 (1978), s. 97-118; J. Tarnowski, Zasadnicze myśli Konstytucji o Liturgii św. w zastosowaniu katechetycznym, "Katecheta" 1/1966, s. 3-11; K. Tilmann, Kształtowanie życia chrześcijańskiego w duchu soborowym, "Katecheta" 6/1967, s. 241-255.
 ⁴⁵  Chodzi tu o ujęcia zawarte w rozdziale 3 PDK.
 ⁴⁶  Por. PDK, nr 60-61.
 ⁴⁷  Por. PDK, nr 61.
 ⁴⁸  DOK, nr 98.
 ⁴⁹  Por. J. Charytański SI, Chrystus w przepowiadaniu katechetycznym, w: (red.) ks. J. Charytański SI, ks. W. Kubik SI, Podręcznik metodyczny do Katechizmu religii katolickiej, cz. II, Warszawa 1978, s. 9; A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 90-93; M. Majewski, Spotkania katechezy z teologią, Poligrafia Salezjańska, Kraków 1995, s. 100.
 ⁵⁰  Por. Z. Marek SJ, Jezus Chrystus w katechezie ewangelizacyjnej, w: Ewangelizować czy katechizować?, pr. zb. pod red. ks. S. Dziekońskiego, Verbinum, Warszawa 2002, s. 89-96.
 ⁵¹  DOK, nr 98.
 ⁵²  PDK, nr 73.
 ⁵³  A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 40-42.
 ⁵⁴  Por. F. Zeilinger, Zwischen Himmel und Erde. Ein Kommentar zur "Berpredigt" Matthaeus 5-7, Verlag Kohlhammer, Stuttgart 2002, s. 15-16.
 ⁵⁵  Por. PPK.
 ⁵⁶  Por. J. Charytański SI, W kręgu zadań i treści katechezy, dz. cyt., s. 170-172.
 ⁵⁷  Por. Z. Marek SI, Chrystocentryzm katechezy. Do czego zmierzamy?, w: (red.) ks. B. Klaus, W poszukiwaniu kształtu katechezy, Biblos, Tarnów 2000, s. 74-78.
 ⁵⁸  Por. J. Charytański SI, W kręgu zadań i treści katechezy, Kraków 1992, s. 19.
 ⁵⁹  Por. DOK, nr 101.
 ⁶⁰  Por. abp J. Stroba, Od nauki religii do katechezy, "Katecheta" 4/1991, s. 202; J. Charytański SI, Cele katechezy, w: (red.) ks. R. Murawski SDB, Teoretyczne założenia katechezy młodzieżowej, Warszawa 1989, s. 153-154; tenże, W kręgu zadań i treści katechezy, Kraków 1992, s. 14-19; 83; 98-104; 125-126; 157-162; 171-172.
 ⁶¹  Por. Z. Marek SI, Katecheza w służbie nowego człowieka, "Horyzonty Wychowania" 1/2002, s. 67-84.
 ⁶²  ks. J. Charytański SI, Elementy treściowe programu katechezy dla dzieci i młodzieży szkół podstawowych, "Collectanea Theologica", 3/1972, s. 75.
 ⁶³  Tamże.
 ⁶⁴  Por. DOK, nr 87.
 ⁶⁵  ks. T. Panuś, Zasada wierności Bogu i człowiekowi i jej realizacja w polskiej katechizacji, dz. cyt., s. 241.
 ⁶⁶  Tamże, s. 242.
 ⁶⁷  ks. M. Majewski, Antropologiczna koncepcja katechezy, dz. cyt., s. 131-210.
 ⁶⁸  Por. ks. J. Charytański SI, W kręgu zdań i treści katechezy,WAM, Kraków 1992, s. 68-79.
 ⁶⁹  ks. M. Majewski, Wartości antropologiczne i kerygmatyczne we współczesnej katechezie, "Katecheta" 4/1975, s. 154.
 ⁷⁰  ks. M. Majewski, Antropologiczna koncepcja katechezy, dz. cyt., s. 164.
 ⁷¹  Por. A Hajduk SJ, Katecheza i liturgia, dz. cyt., s. 48.
 ⁷²  ks. R. Murawski, Potrzeba antropologicznego ukierunkowania na katechezę, "Katecheta" 4/1975, s. 165.
 ⁷³  Por. A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 52-68.
 ⁷⁴  Por. J. Charytański SI, W kręgu zadań i treści katechezy, dz. cyt., s. 41-49; DOK, nr 98.
 ⁷⁵  Por. A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 53.
 ⁷⁶  PDK, nr 13.
 ⁷⁷  Por. Publikacje Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczące wprowadzanej reformy. Np. Ministerstwo Edukacji Narodowej, O reformie programowej. II etap edukacyjny. Kształcenie blokowe, Warszawa 1999, s. 5 i nn.; tenże, O reformie programowej. II etap edukacyjny. Gimnazjum (klasy I-III), Warszawa 1999, s. 5.
 ⁷⁸  Por. Z. Marek SI, Katecheza w reformowanej szkole - szansa czy zagrożenie?, w: Komunikacja wiary w trzecim tysiącleciu, Episteme t. 6, Wszechnica Mazurska, Olecko 2000, s. 91-94.
 ⁷⁹  Por. PDK, nr 13.
 ⁸⁰  Por. DOK, nr 73; PDK, nr 13; a także: A. Exeler, Katechese in unserer Zeit. Themen und Ergebnisse der 4. Bischofssynode, dz. cyt., s. 42.
 ⁸¹  Por. DOK, nr 253-263.
 ⁸²  PPK, nr 8.
 ⁸³  PDK, nr 13.
 ⁸⁴  Zob. DOK, nr 86-87.
 ⁸⁵  Por. DOK, nr 51-52; PPK, nr 37-42; PPK, nr 43-50; PPK, nr 51-53; a także: Z. Marek SI, M. Szczęsny SI, B. Szołdra BDNP, T. Warchał, Bóg w przedszkolu i szkole, Kraków 2000, s. 34-41.
 ⁸⁶  Por. F. Zeilinger, Zwischen Himmel und Erde, dz. cyt., s. 69-70.