Katecheta 3/2002

  W posoborowych dokumentach katechetycznych Kościoła szokuje podkreślane wiele razy pierwszoplanowe znaczenie katechezy dorosłych. Wyrazem tego przekonania są choćby takie sformułowania, jak "katechizację dorosłych należy uznać za docelową formę katechezy" (DCG 20), "jest to najznakomitsza forma katechezy" (CT 43), "jest ona osią wiodącą, dookoła której krąży i którą się inspiruje katecheza dzieci i osób trzeciego wieku" (DOK 275). Jan Paweł II w posynodalnej adhortacji mówi, że katecheza dorosłych jako problem wielkiej wagi należała do największych trosk Ojców Synodu. Katecheza - zdaniem dokumentu - adresowana jest do osób wykonujących najważniejsze zadania i w ogóle zdolnych do życia według orędzia chrześcijańskiego. Jest ona nieodzowna dla dobrego funkcjonowania wspólnoty chrześcijańskiej. Powinna być pielęgnowana, m.in. w trosce o młodych, którzy, by żyć w świecie i świadczyć w nim o wierze, muszą spotykać się ze świadectwem wiary dorosłych. Stąd właśnie ich wiara przede wszystkim winna być stale oświecana, wzmacniana i odnawiana (por. CT 43). Gdy do przedłożonych argumentów dołączy się jeszcze motywy teologiczne, wówczas niekwestionowana pozostaje potrzeba katechezy dorosłych.
    Jeśli przytoczone powyżej wypowiedzi oficjalnych dokumentów Kościoła zwracają uwagę odbiorcy, to przede wszystkim dlatego, że niewiele mają one wspólnego z obecną praktyką duszpasterską, a przynajmniej z taką praktyką w Polsce. Szukając odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak mało miejsca poświęca się w katechezie dorosłym, słyszymy najczęściej, że dorośli nie są zainteresowani katechezą, że nie ma kto tego robić, że nie ma odpowiednich programów i - wcale nie na końcu - że nie ma pieniędzy. Mając 10-letnie doświadczenie w pracy katechetycznej z dorosłymi uważam, że nie wszystkie argumenty są słuszne. Tak sformułowane stanowią raczej dowód na brak zrozumienia soborowej wizji Kościoła, której konsekwencją jest, m.in. stwierdzenie zawarte w dokumencie: Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej (dalej skrót: KD) mówiące, że "(...) osoby dorosłe w Kościele, to jest wszyscy chrześcijanie, kobiety i mężczyźni, świeccy i duchowni, zakonnicy i zakonnice mają prawo i obowiązek uczestnictwa w katechezie" (KD 21). ^[ 1 ] Wydaje się zatem, że nie da się uzasadnić banalnymi stwierdzeniami ewidentnego zaniedbania, jakim jest brak katechezy dorosłych w praktyce Kościoła.

1.  SYMPOZJA POŚWIĘCONE KATECHEZIE DOROSŁYCH

    Temat katechezy dorosłych podejmowany był po Soborze dwukrotnie na sympozjach naukowych o zasięgu ogólnopolskim. Pamiętam jeszcze wielkie poruszenie, jakie wywołało sympozjum zorganizowane w listopadzie 1978 roku przez katedrę katechetyki Instytutu Teologii Pastoralnej Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie i poświęcone właśnie temu zagadnieniu. Było ono odpowiedzią na Synod Biskupów z roku 1977, który mówiąc o adresatach katechezy wziął pod uwagę także dorosłych. Świadectwem tego doniosłego w katechetyce polskiej wydarzenia są artykuły zamieszczone w "Ateneum Kapłańskim" z 1979 roku. ^[ 2 ] Mówiono w nich o koncepcjach katechezy dorosłych, jej teologicznych podstawach, o posoborowych katechizmach dla dorosłych oraz katechizacji rodziców. Chociaż zainteresowanie sympozjum było duże, to nie wydaje się, aby teoretyczne rozważania na ten temat odbiły się echem w praktyce duszpasterskiej Kościoła. Nie słyszy się i nie widzi działań, które odzwierciedlałyby podjętą wówczas refleksję teoretyczną.
    W roku 2001 zagadnienie katechezy dorosłych powróciło ponownie na sympozjum sekcji wykładowców katechetyki Wyższych Seminariów Duchownych w Polsce, które odbyło się we wrześniu w Częstochowie. Sympozjum to było reakcją na nowe dokumenty Kościoła, które podjęły omawiane zagadnienie. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje dokument Międzynarodowej Rady do Spraw Katechezy zatytułowany: Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej. Niektóre linie i ukierunkowania, wydany w Rzymie w 1990 roku; tłumaczenie polskie ukazało się w roku 2001. Sympozjum dla wykładowców podjęło refleksję nad zawartością dokumentu, nad podmiotem katechezy dorosłych, jej modelem i miejscem w duszpasterstwie polskim. Praca w grupach na temat form katechezy ujawniła szereg różnych inicjatyw, które powiązane są z życiem określonych wspólnot w parafii bądź z przygotowaniem dzieci i młodzieży do sakramentów inicjacji, a dorosłych do sakramentu małżeństwa. Wśród wielu drobnych inicjatyw katechetycznych, podejmowanych przy różnych okazjach, nie spotyka się autonomicznych form katechezy dorosłych, które można by zaproponować tej grupie wiernych w parafiach na różnych etapach ich życia. A życie nie składa się przecież jedynie z wydarzeń skoncentrowanych wokół sakramentów. Dorośli potrzebują pogłębienia wiary, jeśli nie permanentnego, to przynajmniej cyklicznego. Katecheza dorosłych stwierdza, "(...) że w wielu wspólnotach zbyt łatwo zrezygnowano z formacji dorosłych lub jest ona realizowana tylko okazyjnie, a nierzadko w sposób infantylny, przez co dorośli nie znajdują dla siebie potrzebnego wsparcia" (KD 21). Dokument mówi również o braku równowagi pomiędzy katechezą dorosłych, a katechezą dzieci (tamże). Wydaje się, że te uwagi dotyczące katechezy w Kościele powszechnym nie są dalekie od naszej polskiej rzeczywistości.

2.  UZASADNIENIA ANTROPOLOGICZNE I TEOLOGICZNE DLA KATECHEZY DOROSŁYCH

    Od chwili, gdy przyjęto zasadę wierności Bogu i człowiekowi, w katechezie czasem odnosi się wrażenie, że argumenty antropologiczne uzasadniające jej potrzebę dominują nad teologicznymi. Catechesi tradendae mówi, że dorośli odbiorcy katechezy zasługują na szczególną troskę ze względu na ich doświadczenie i nurtujące ich problemy (CT 45). Dokument: Katecheza dorosłych bierze pod uwagę te uwarunkowania w świecie, który kształtuje dorosłego i któremu niejednokrotnie trzeba stawić czoła, chcąc zachować tożsamość w wierze (KD 11-12). W Dyrektorium ogólnym o katechizacji czytamy, m. in., że katecheza kieruje się do osób, "(...) które są wezwane do podjęcia różnego rodzaju odpowiedzialności społecznej oraz zwraca się do tych, którzy są wystawieni na zmiany i niekiedy dość głębokie kryzysy" (DOK 173). Ponadto jednym z kryteriów autentycznej i skutecznej katechezy jest, m.in.: "Zainteresowanie się adresatami w ich sytuacji dorosłych, jako mężczyzn i kobiet, co oznacza zwrócenie uwagi na ich problemy i doświadczenia, na bogactwo duchowe i kulturowe, z pełnym poszanowaniem istniejących różnic" (DOK 174). Mimo pierwszego wrażenia, że w dokumentach katechetycznych dominują argumenty antropologiczne nad teologicznymi, w rzeczywistości tak nie jest. W adhortacji o katechizacji podkreśla się, np. potrzebę katechizowania całej wspólnoty chrześcijańskiej, co znajduje wyraz w słowach: "W Kościele Jezusa Chrystusa nikt nie może uważać się za zwolnionego od obowiązku uczestnictwa w katechezie" (CT 45). Także powołani do służby duszpasterskiej i katechetycznej "(...) tym lepiej wypełnią swoje zadania, im pokorniej trwać będą w szkole Kościoła, wielkiego Katechety, a zarazem wielkiego Katechizowanego" (CT 45). Dokument: Katecheza dorosłych, obok uwarunkowań w świecie jakie otaczają dorosłego, mówi też o Kościele, który czuje się zobowiązany do posługi na rzecz osób, głosząc ludziom dobrej woli nowinę o Królestwie Bożym i nauczając "(...) że Chrystus jest nieodzowny dla tworzenia świata bardziej sprawiedliwego i braterskiego. Kościół, wierny takim zamierzeniom i zawsze otwarty na przyjęcie całego bogactwa ludzkich doświadczeń i dorobku nauki, proponuje w katechezie dorosłych drogę naśladowania Chrystusa, obecnego w konkretnych sytuacjach życia" (KD 13). Dokument ponadto podkreśla, że "dorosły (...) może wypełnić swoje chrześcijańskie obowiązki wobec bliźnich, do czego powołany jest poprzez chrzest, tylko wówczas, gdy będzie dojrzały w swojej wierze" (KD 21). W Dyrektorium ogólnym o katechizacji - wśród kryteriów zapewniających autentyczną i skuteczną katechezę dorosłych - wymienia się powołanie wszystkich ochrzczonych do świętości, potrzebę włączenia do wspólnoty kościelnej, łączenie katechezy z formacją liturgiczną i praktyką miłości (por. DOK 174). Tak więc możemy mówić, że nauczanie Kościoła w sprawie katechezy dorosłych jest nauczaniem integralnym, uwzględniającym zarówno wskazania nauk antropologicznych, jak też teologicznych. Stanowi ono zatem solidną bazę do podejmowania dojrzałej praktyki duszpasterskiej w tym względzie.

3.  DLACZEGO NIE MA KATECHEZY DOROSŁYCH?

    Tak postawiony problem brzmi prowokacyjnie; nie jest jednak pozbawiony racji. W Dyrektorium katechetycznym Kościoła katolickiego w Polsce ^[ 3 ] (dalej skrót: DKP) czytamy, że "Katecheza dorosłych podejmowana jest przede wszystkim przez ruchy, stowarzyszenia i organizacje katolickie. Również Akcja Katolicka za swoje pilne zadanie przyjmuje chrześcijańską formację laikatu. Ze względu na to, że wszystkie te inicjatywy nie mają charakteru masowego, trzeba, nie zaniedbując troski wobec elit, w ramach duszpasterstwa masowego, podejmować systematyczną, zaprogramowaną katechezę dorosłych. Taką zwyczajną formą jest, według dokumentów Kościoła, niedzielna homilia" (DKP 102). Dalej dokument podkreśla szczególne znaczenie katechezy rodziców dzieci, które mają przyjąć chrzest, dzieci przygotowujących się do I Komunii św. oraz do sakramentu pokuty i pojednania, młodzieży przygotowującej się do bierzmowania (por. DKP 103). Mówi się także o szczególnych formach katechezy dorosłych, takich jak rekolekcje zamknięte i pielgrzymki do sanktuariów (DKP 104).
    Przykłady powyższe świadczą o tym, że duszpasterstwo polskie zadowala się istniejącymi formami katechezy, przeceniając niekiedy ich wartość i nie próbuje rozeznać realnych potrzeb wiernych. Zgadzam się ze stwierdzeniem, że ruchy kościelne wypracowały właściwe sobie formy katechezy dorosłych. Szczególnie ruchy powstałe z inspiracji Soboru Watykańskiego II dopracowały się katechezy integralnej w zakresie podmiotu, celów, treści, źródeł i metod. Czy stowarzyszenia i organizacje katolickie powstałe czy też przywrócone do życia po roku 1989 mogą poszczycić się podobną katechezą? Tego nie jestem pewna. Czy nie jest tak, że zadowalają się one okolicznościowymi teologicznymi pouczeniami i organizowaniem coraz to nowych akcji? A ponadto, które z istniejących tradycyjnie w parafiach zespołów, takich jak chóry, kółka różańcowe, straże honorowe mają systematyczną katechezę pogłębiającą ich życie wiary?
    Przy okazji omawiania katechezy ruchów nadmienia się, że jest to katecheza elit, której nie należy zaniedbywać, ale trzeba też zająć się masami. Rodzi się zatem pytanie, czy elity religijne muszą ograniczać się tylko do ruchów? Jaką mamy w Kościele polskim alternatywę dla ruchów? Czy tylko masy? Takie odnosi się wrażenie. Skoro tak, to pojawia się kolejna wątpliwość. Czy niedzielne homilie rozwiązują problem katechezy dorosłych dla mas? W tej sytuacji zdecydowana liczba wiernych nie może mieć wyobrażenia o indywidualnej i zbiorowej lekturze Pisma św., o dzieleniu się Słowem, o wspólnotowej modlitwie poza liturgią, o możliwościach dawania świadectwa swojej wierze. Mówienie o katechezie rodziców związanej z sakramentami dzieci, rodzi kolejne wątpliwości. Najpierw dlatego, że jest to seria spotkań wymuszanych sytuacyjnie. A ponadto, chyba niewiele z tych spotkań ma charakter formacyjny; poświęca się je raczej omówieniu spraw organizacyjnych, związanych z liturgią sakramentów i pozostałymi elementami uroczystości. Jeśli mówi się o potrzebie katechezy rodziców przy tej okazji, to na ogół podaje się różne sugestie co do jej form, a nie programy.
    Wśród innych form katechezy wymienia się pielgrzymki i rekolekcje zamknięte. Ta druga zasługuje na uwagę ze względu na jej pewną nowość wśród proponowanych dotychczas możliwości. Ponadto, gdy rekolekcje zamknięte prowadzą dobrze zorganizowane centra życia duchowego, można oczekiwać, że noszą one znamiona katechezy integralnej.
    Konsekwencją postawionych pytań jest stwierdzenie po raz kolejny, że nie ma w Kościele polskim zwartej wizji katechezy dorosłych oraz dojrzałej praktyki w tym względzie. Wszystkie wymienione inicjatywy są ciągle fragmentaryczną odpowiedzią na lokalne potrzeby czy też próbą odpowiedzi na ogólne wskazania Kościoła.

4.  PROBLEMY Z KATECHEZĄ DOROSŁYCH

    Jest ich wiele i to różnej natury: psychologicznej, andragogicznej, teologicznej i duszpastersko-katechetycznej. Bariery psychologiczne w podjęciu katechezy dorosłych przez nich samych wynikają z tradycji uświęconej czasem. Utrwalona w Kościele praktyka katechezy dzieci i młodzieży wytworzyła przekonanie, że potrzebna jest ona jedynie małym dzieciom. Gdy więc używa się terminu "katecheza", natychmiast kojarzy się to osobom dorosłym z czymś, co dotyczy dzieci, przypomina ławki szkolne, oceny i szkolną dyscyplinę. Trudno zatem ludziom dorosłym zgodzić się na przyjęcie roli ucznia w wieku, kiedy mają wrażenie, że wszystko wiedzą. Nie zawsze więc dorosły znajduje odpowiednią motywację do włączenia się w katechezę dorosłych, gdy jest mu ona proponowana.
    Tymczasem okazuje się, że człowiek dorosły podlega stałym przemianom fizjologicznym, psychologicznym, podejmuje coraz to nowe życiowe role, z biegiem lat nabiera nowych doświadczeń. Wszystko to powoduje, że na każdym etapie życia potrzebuje odpowiedzi na inne pytania. Zmiany psychologiczne w życiu człowieka dorosłego mają także swój rezonans w procesie kształtowania wiary. Zaspokojenie tych potrzeb wymaga więc stałego dokształcania, a także formacji w sferze religijnej. Kanadyjski andragog religijny, Paul-Andre Giguere w książce "Dorosły człowiek, dojrzała wiara" ^[ 4 ] wyróżnia w życiu człowieka dorosłego okresy zmienności i stabilności, etapy dojrzałości oraz wartości stałe określające dojrzałość. Z jego gruntownego studium wynika, że życie dorosłego składa się z kilku etapów; każdy etap dojrzałego życia stawia nowe wyzwania i zmusza człowieka do - czasami trudnego - dostosowania się. ^[ 5 ]
    Do problemów natury teologicznej należy rozstrzygnięcie kwestii, kto jest właściwie podmiotem katechezy. Catechesi tradendae stwierdza: "(...) wspólnota chrześcijańska nie może prowadzić katechezy stałej z pominięciem bezpośredniego i wypróbowanego udziału dorosłych, zarówno tych, którzy w niej uczestniczą, jak i tych, którzy ją organizują" (CT 43). W kontekście nauczania całej adhortacji można śmiało powiedzieć, że podmiotem katechezy jest wspólnota chrześcijańska, ponieważ wszyscy członkowie Kościoła jej potrzebują i wszyscy ponoszą odpowiedzialność za katechezę. To rzutuje też na sformułowania katechetyczne, będące odbiciem pewnego typu mentalności. Wydaje się więc niewłaściwe stosowanie określenia: "katecheza dla dorosłych". Coś co jest "dla", musi być proponowane przez kogoś innego. Słyszymy w odpowiedzi, że tym kimś jest Kościół. A kim są w takim razie uczestnicy katechezy, ochrzczeni członkowie wspólnoty eklezjalnej? Kiedy indziej proponuje się termin: "katecheza z dorosłymi". Co to w istocie znaczy? Konotacje są podobne. Jest to katecheza prowadzona przez kogoś z dorosłymi. Obydwa te stwierdzenia jakby przeciwstawiają sobie podmiot i przedmiot katechezy, w czym zatraca się soborowe myślenie o Kościele. Dorośli "laicy" stają się przedmiotem obsługi przez wyspecjalizowanych "funkcjonariuszy Kościoła" w usługowym punkcie parafialnym. Biorąc na serio definicję katechezy Jana Pawła II, mówiącą, że jest ona spotkaniem w wierze tych, którzy nauczają i tych, którzy bywają nauczani, ^[ 6 ] trzeba uznać za podmiot katechezy zarówno katechetów, jak i katechizowanych. Jedni bowiem i drudzy mają coś do przekazania sobie w zakresie świadectwa wiary. Stosowne więc wydaje się nie tylko mówienie o "katechezie dorosłych", ale też przeżywanie katechezy w duchu wspólnej odpowiedzialności za jej owoce.
    Nierzadko, gdy mowa o katechezie dorosłych, mylimy ją z dokształcaniem religijnym. Tak więc wszelkiego rodzaju prelekcje, studia teologiczne, dyskusje, pogłębianie wiedzy religijnej skłonni jesteśmy nazywać katechezą. Jest to słuszne o tyle, o ile stanowią one integralny element całej formacji chrześcijańskiej. Rzadko jednak sama wiedza zdolna jest ukształtować wiarę człowieka. Wiedza zresztą - w tym przypadku teologiczna - może być adresowana do bardzo różnych odbiorców i nie musi wcale służyć pogłębieniu wiary. Pogłębianie wiary jest natomiast zasadniczym zadaniem katechezy realizowanej w Kościele i przez Kościół. W praktyce duszpasterskiej często jest tak, że istnieją grupy kościelne dorosłych, które zajmują się bądź działalnością charytatywną, bądź kultyczną, bądź kulturalną i nie zawsze otrzymują formację katechetyczną o charakterze integralnym. Pozbawione jej niekiedy nie potrafią uzasadnić swojego zaangażowania w parafii i narażone są na różnego rodzaju deformacje. Brak świadomości przynależności do wspólnoty eklezjalnej, a także konsekwencji wynikających z chrztu, czyni z nich grupy w znaczeniu socjologicznym, nie mające wiele wspólnego z misją i powołaniem Kościoła.
    Przedstawione tu kwestie mogą po części dać odpowiedź na postawione uprzednio pytanie, dlaczego nie ma katechezy dorosłych. Są one sygnałami, nad którymi należałoby się zastanowić. Być może one utorują nam drogę do dojrzałych, praktycznych rozwiązań.

5.  W POSZUKIWANIU MODELU KATECHEZY DOROSŁYCH

    Katecheza ze swej natury jest dziełem Kościoła, który wiernie głosi Ewangelię, celebruje, przeżywa i przekazuje treści w katechezie tym wszystkim, którzy zdecydowali się pójść za Chrystusem (DOK 78). Eklezjalny wymiar katechezy ma zatem swoje odzwierciedlenie w jej podmiocie, celach, treściach, źródłach i metodach (por. DOK 77). Podmiotem katechezy dorosłych są wierni dorośli stanowiący integralną część wspólnoty eklezjalnej. Dokument: Katecheza dorosłych stwierdza, "(...) że wspólnota dopóty nie może uważać siebie za prawdziwie chrześcijańską, dopóki nie będzie w niej obecna katecheza obejmująca wszystkich, z jednoczesnym uznaniem katechezy dorosłych jako centralnej, która też winna być pełna i skuteczna" (KD 25). Dojrzała wspólnota to ta, która zdolna jest do jasnego wyrażania wiary poprzez wyraźne głoszenie Ewangelii, godne sprawowanie liturgii i odważne świadectwo miłości (KD 35). Słowa Jezusa wyznaczają za cel temu, kto chce być jego dojrzałym uczniem (por. KD 36-38): nawracanie się do Pana, trwanie we wspólnocie chrześcijańskiej oraz świadectwo wiary wobec świata (por. KD 36-38). Katecheza dorosłych winna realizować także cele szczegółowe. Jednym z nich jest osiągnięcie podstawowego stopnia rozumienia wiary Kościoła w oparciu o źródła Objawienia, a mianowicie: Pismo św., Ojców Kościoła, Magisterium Kościoła, dokumenty Tradycji oraz doświadczenia życia wspólnot kościelnych. Inny cel szczegółowy katechezy dorosłych stanowi nabywanie odpowiedniej znajomości dziedzictwa teologicznego i kulturowego, przez które przekazuje się dzisiaj wiarę, a więc poznanie znaków i symboli religijnych, odkrycie roli Pisma św., dojrzałe rozumienie znaczenia i praktyki modlitwy liturgicznej i prywatnej, podjęcie wysiłku na rzecz obecności wiary chrześcijańskiej w kulturze i życiu publicznym. Celem katechezy dorosłych jest także zdolność chrześcijańskiego rozumienia sytuacji życiowych, a także zdolność krytycznego rozumienia podstawowych kwestii egzystencjalnych oraz osiągnięcie kompetencji i sprawności do dawania świadectwa chrześcijańskiego w różnych środowiskach (por. KD 39-42).
    Treści katechezy dorosłych winny być ujęte integralnie, a zatem powinny one obejmować istotne zagadnienia dogmatyczne, moralne, historyczne. W celu właściwego i pełnego przyswojenia wyżej wspomnianych treści oraz poznania podstawowych założeń wiary chrześcijańskiej należy w katechezie zadbać o przygotowanie dorosłych jej uczestników i całej wspólnoty do czytania, rozumienia i wykorzystywania Pisma św., jak również liturgii oraz modlitwy w jej podstawowych formach ekspresji (por. KD 43-46).
    Co tyczy się metody katechezy dorosłych to okazuje się, że nie jest tu najważniejszy przekaz prawd intelektualnych, bo dorosły dojrzewa nie tyle w wyniku uczenia się pojęć, co przez pełny udział we wspólnocie chrześcijańskiej, w życiu której uczestniczy zarówno dając, jak i otrzymując (KD 28). Katecheza powinna więc troszczyć się o wydobywanie z treści wiary elementu wspólnototwórczego. Obok przekazu prawd powinna uczyć człowieka dorosłego modlitwy. W ten sposób będzie prowadziła dorosłego nie tylko do poznania, ale i do doświadczenia "misterium Kościoła". Katecheza dorosłych musi brać równocześnie pod uwagę pytania, jakie rodzą się w sercu człowieka i dawać na nie odpowiedzi w prowadzonym podczas katechezy dialogu. W katechezie dorosłych trzeba uczyć otwarcia ekumenicznego na dialog z innymi religiami i systemami wartości. Katecheza dorosłych winna być żywa i aktualna, aby uczestniczący w niej dorosły mógł stopniowo i z przekonaniem potwierdzać świadomość własnej wartości i osobowej godności. Katecheza ma za zadanie nie tylko formować wiarę dorosłego, ale też uzdalniać go do przekazywania tej wiary dalej. Winna ona formować do duchowości odpowiadającej stanowi człowieka świeckiego, by mógł on podejmować zadania chrześcijańskie w Kościele i świecie. Katechizm Kościoła Katolickiego jak również polskie katechizmy dla dorosłych ^[ 7 ] pozostają niewątpliwie narzędziem do poznania wiary i tworzenia komunii we wspólnotach kościelnych. Oprócz katechizmów należy wykorzystywać osiągnięcia nauk z dziedziny komunikacji społecznej oraz języka, aby łatwiej przekazywać orędzie chrześcijańskie (por. KD 47-65). A zatem w katechezie nie może zabraknąć z jednej strony rzetelnej wiedzy biblijnej i teologicznej, a z drugiej, takich elementów jak środków masowego komunikowania, modlitwy i dzielenia się własnym doświadczeniem wiary. Człowiek dorosły to ktoś, kto nie lubi słuchać. Człowiek dorosły czuje się dobrze w procesie dydaktycznym, gdy odkrywa prawdy, a w katechezie, gdy po odkryciu prawdy na drodze intelektualnej, w sposób wolny wchodzi w osobisty kontakt z Bogiem.
    Tak więc szukając wzorca właściwego katechezie dorosłych, trzeba go budować nade wszystko na założeniach biblijnych i teologicznych, pamiętając o tym, że jest to dzieło wspólnoty, realizowane we wspólnocie i przez wspólnotę Kościoła. Uwzględniając te założenia, unikniemy działań fragmentarycznych o silnym zabarwieniu socjologicznym czy psychologicznym. Katecheza dorosłych znajdzie sobie wtedy należyte miejsce w życiu wspólnot parafialnych.

6.  KATECHUMENAT WZOREM KATECHEZY DOROSŁYCH

    Dokumenty katechetyczne Kościoła, posiłkując się dokumentami soborowymi, zgodnie mówią, że wzorem wszelkiej katechezy jest katechumenat. ^[ 8 ] Także w dokumencie poświęconym wprost katechezie dorosłych czytamy, że "(...) ponieważ katecheza dorosłych pragnie być podstawową i integralną formacją życia chrześcijańskiego, dlatego właśnie katechumenat wydaje się być dla niej odpowiednim wzorcem" (KD 66). Dlaczego tak? Gdy patrzymy na dzieje Kościoła, to widzimy, że zwrócił się on ku dorosłym i im przede wszystkim głosił dobrą nowinę. Formacja wiernych do przyjęcia sakramentów inicjacji i wejścia we wspólnotę chrześcijańską odbywała się na drodze katechumenatu. Typowy wzór katechumenatu zawierał w sobie określone etapy, z których trzy uznaje się dziś za najważniejsze, a mianowicie:

• prekatechumenat, który stawia dorosłego wobec zobowiązań wynikających z nawrócenia, będącego skutkiem pierwszego głoszenia słowa czy też kerygmatu;
• katechumenat, który wprowadza dorosłych w fundamentalne elementy wiary katolickiej: w Credo, w celebrację liturgiczną, w życie chrześcijańskie;
• wtajemniczenie (mistagogia), dzięki któremu nowoochrzczony pogłębia doktrynę chrześcijańską (KD 67).

    Katechumenat był przede wszystkim procesem ciągłym, trwającym dwa albo trzy lata. Katechumen, uczestnicząc w katechezie, włączony był w proces posiadający swój początek, etap dojrzewania i decyzji, a potem trwania i wierności. W tym czasie miał on nie tylko możliwość podjęcia dojrzałej decyzji wiary, ale mógł ją też zweryfikować. Ponadto w formacji katechumenalnej wyróżniano etapy, które katechumen osiągał w miarę stopniowego dojrzewania w wierze.
    Gdy chodzi o treść katechumenalnych pouczeń to bazowały one przede wszystkim na historii zbawienia. W Biblii szukano uzasadnienia dla podejmowanej drogi wiary, ale też i światła na wytrwale kroczenie nią. Ważną rolę w formacji katechumenów odgrywała liturgia. Do stałych elementów formacyjnych należały obrzędy i ryty znaczące dla zdobywania doświadczeń wiary. Odpowiedzialność za katechumenów ponosiła cała wspólnota chrześcijańska, a zatem tak biskup, jak i nauczyciele, poręczyciele na poszczególnych odcinkach formacji oraz cała wspólnota w toku trwania kolejnych etapów. Osoby szczególnie odpowiedzialne za wychowanie podejmowały funkcje towarzyszenia katechumenom na drodze rozwoju wiary. One to poprzez radę, braterską pomoc i przykład chrześcijańskiego życia pomagały katechumenom dochodzić do dojrzałej decyzji wiary. ^[ 9 ]
    Istotnymi elementami procesu katechumenalnego były: nawrócenie, świadomy wybór drogi wiary oraz stałe pogłębianie wiary. W katechumenacie moment nawrócenia decydował o przynoszeniu owoców przemiany duchowej. Fakt nawrócenia i stałego nawracania w trakcie trwania formacji były wyrazem skuteczności tego rodzaju katechezy. Nawrócony, pod wpływem pierwszego głoszenia kandydat, decydował się na formację i w sposób wolny uczestniczył w jej przebiegu. Droga pogłębienia katechumenalnego angażowała zatem intelekt, wolę i uczucia. Charakterystyczną cechą katechumenatu było to, że przyjęcie sakramentów i włączenie do wspólnoty chrześcijańskiej nie kończyło procesu formacji. Dopiero po przyjęciu sakramentów zaczynał się czas życia wiarą i stałego jej pogłębiania. Czas ten zwany okresem mistagogii przeradzał się w proces stałej formacji wiary we wspólnocie Kościoła.
    Z powyższej charakterystyki widać, że model katechezy katechumenalnej nosi cechy katechezy integralnej. Stąd też dokumenty proponują go dziś jako rzecz właściwą dla tych wiernych dorosłych, którzy w wieku dojrzałym proszą Kościół o chrzest. Doświadczenia pierwotnego Kościoła zostały na nowo przywołane w dokumencie: Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych i stanowią doskonały wzorzec formacji współczesnych katechumenów do przyjęcia sakramentów inicjacji. Katechezę katechumenalną dla dorosłych zaleca również ostatnie Dyrektorium. Czytamy w nim: "(...) w katechumenacie realizuje się bowiem ta specyficzna formacja, przez którą dorosły nawrócony na wiarę, jest prowadzony aż do wyznania wiary chrzcielnej w czasie wigilii paschalnej" (DOK 256). Tenże model proponuje się także jako wzorzec do katechezy pochrzcielnej. Są bowiem w łonie Kościoła tacy chrześcijanie, którzy ochrzczeni w dzieciństwie, nigdy nie przeżyli świadomie swojego chrztu. Formacja w ramach powtórnego katechumenatu, zwanego też deuterokatechumenatem ma wtedy za cel pomóc im w świadomym odnowieniu przyrzeczeń chrzcielnych i przyjęcia ich konsekwencji. Katecheza pochrzcielna nie ma obowiązku odtwarzania mechanicznie konfiguracji katechumenatu chrzcielnego, dobrze jednak będzie, jeśli zainspiruje się tym wzorcem katechezy, pozwalając, by ją ożywiały jej podstawowe i charakterystyczne elementy (por. DOK 90-91). Stad też, choć dokument o katechezie dorosłych zaleca katechumenat jako najbardziej odpowiedni wzorzec katechezy, zachęca, by stał się on powszechną drogą formacji katechetycznej, to nie uważa, aby model ten miał być wyłącznie realizowany w katechezie (KD 66).
    Sugestie Obrzędów chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych, dotyczące katechumenatu, zaowocowały w Polsce programem formacyjnym: Ruch Światło - Życie, zwanym formacją deuterokatechumenalną oraz propozycją katechumenatu chrzcielnego w środowisku krakowsko-sandomierskim na wiele lat przed ukazaniem się dokumentów katechetycznych, zalecających katechezę typu katechumenalnego. Są to jednak ciągle inicjatywy zawężone do wymienionych środowisk i nie znajdujące podobnych przykładów w zwyczajnym duszpasterstwie polskim. Do wyjątków należą inspiracje katechumenalne w przygotowaniu dzieci i młodzieży do sakramentów I Komunii św. i bierzmowania, w które to przygotowanie włączeni są również rodzice, a więc wierni dorośli. W realizacji tych propozycji natrafia się jednak ciągle na trudności wynikające z niedostatecznej formacji wspólnoty parafialnej do współodpowiedzialności za Kościół.

7.  POSTULATY ODNOŚNIE DO KATECHEZY DOROSŁYCH W  POLSCE

    Powyższe badania uświadomiły nam przede wszystkim brak spójności pomiędzy stawianymi obiekcjami co do katechezy dorosłych w Polsce, a świadomością kryteriów, jakie powinna uwzględniać katecheza w ogóle. Jeśli na pytanie, dlaczego nie ma katechezy dorosłych, odpowiadamy, że dorośli nie są nią zainteresowani, że nie ma kto tego robić, że nie ma pieniędzy, to gdzie jest miejsce na poważną rozmowę o problemie. Wydaje się, że w Kościele polskim brakuje obiektywnej, podbudowanej teologicznie refleksji na temat takich katechetycznych priorytetów, jakimi - według dokumentów Kościoła - są: postawienie katechezy dorosłych w centrum całej działalności katechetycznej, przejęcie współodpowiedzialności za katechezę przez całą wspólnotę chrześcijańską, wdrożenie katechumenalnego modelu katechezy. A zatem konfrontacja teorii katechetycznej z praktyką jest konieczna. Stąd idąc dalej, należałoby poddać krytycznej analizie te formy katechetyczne, które są praktykowane w polskim Kościele i zastanowić się, jak można je przetworzyć, czy wzbogacić, aby stawały się owocną posługą słowa.
    Popieranie katechezy elit w ruchach i kwalifikowanie wszystkich pozostałych wiernych do mas, wydaje się niesłuszne. Przecież ruchy też nie wyczerpują wszystkich oczekiwanych, a może czasem i nieuświadomionych potrzeb w zakresie pogłębienia wiary. Ponadto do ruchów należą wierni, którym odpowiada określony typ duchowości i zaangażowania. Tymczasem "(...) katecheza jako akt Kościoła musi wyrażać zawsze pełnię wiary chrześcijańskiej oraz w sposób wyraźny służyć komunii kościelnej, kierować się do wszystkich członków Ludu Bożego, a szczególnie do tych, którzy nie zawsze w ruchach uczestniczą" (KD 63). Katechezę należy zatem proponować wszystkim wiernym dorosłym.
    Jedną z anonsowanych na początku przeszkód w realizacji katechezy dorosłych jest brak programów. Wydaje się, że jedynie w ruchach wypracowane zostały zwarte systemy formacyjne dorosłych. Inne programy na ogół tworzone są na użytek konkretnych grup objętych katechezą, np. osób przygotowujących się do małżeństwa. Siłą rzeczy są one fragmentaryczne. Jest zatem pilna potrzeba wypracowania w duszpasterstwie polskim, niezależnie od nowych ruchów, noszących znamiona integralności - modeli katechezy dorosłych. Chodziłoby w nich przede wszystkim o to, by dorośli nie należący do istniejących obecnie w Kościele wspólnot i nie odnajdujących się w proponowanych dotychczas formach katechezy mogli otrzymać od wspólnoty parafialnej propozycję katechezy, która pozwoli im w ramach pewnego procesu dokonać rewizji oraz pogłębienia swojego życia wiary na dowolnym etapie dorosłego życia. Należałoby przy tym zadbać o uwzględnienie w proponowanych programach katechezy dorosłych postulatów, wynikających z katechetycznej zasady wierności Bogu i człowiekowi.
    Trzeba na serio pomyśleć o przywróceniu w duszpasterstwie polskim katechumenatu chrzcielnego i pochrzcielnego. Lekceważeniem wydaje się dziś udzielanie dorosłym sakramentów: chrztu, bierzmowania i Eucharystii jedynie w oparciu o przyswojone na pamięć definicje prawd wiary z "małego katechizmu". Osoby ochrzczone zaś, zaproszone do przeżycia powtórnego katechumenatu miałyby szanse uświadomienia sobie przynależności do wspólnoty chrześcijańskiej i podjęcia odpowiedzialności za nią. Podobnie katecheza sakramentalna dzieci i młodzieży oraz bezpośrednie przygotowanie do sakramentów, powinny być naznaczone istotnymi cechami katechumenatu. W ten sposób stanie się ono także stosowną formą katechezy ich rodziców.

Elżbieta Młyńska - dr katechetyki, z-ca dyrektora Studium i Kolegium Teologicznego w Białymstoku przy Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie, Sekcja Św. Jana Chrzciciela, wizytator katechetyczny.

 ¹  (Por. CT 35 - 45; KPK 217. 774 nn.h; ChL 34).
 ²  Część materiałów sympozjum opublikowano w numerze 424-425.
 ³  Dokument Konferencji Episkopatu Polski, wydany w Krakowie 2001 roku.
 ⁴  Książka pod oryginalnym tytułem "Une foi d'adulte" przetłumaczona została na język polski i wydana przez wydawnictwo "m" w Krakowie w 1997 roku.
 ⁵  P. A. Gigeure, tamże, s. 16.
 ⁶  Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, Citta del Vaticano 1987, s. 13.
 ⁷  Na uwagę zasługują przynajmniej dwa: (red.) S. Łabendowicz, Wyznawać wiarę dzisiaj. Katecheza dorosłych na podstawie Katechizmu Kościoła Katolickiego, Sandomierz 1999; Katechizm dla dorosłych. Polska adaptacja Katechizmu Kościoła Katolickiego opracowana na zlecenie i zatwierdzona przez Komisje Episkopatu Polski do Spraw Wychowania Katolickiego, Kraków 2001.
 ⁸  Katechezę w formie katechumenatu zalecają dokumenty soborowe: DB 14, AG 14 oraz dokumenty katechetyczne: DCG 20, OLB 8, CT 44, DOK 90-91, KD 66.
 ⁹  Por. E. Młyńska, Miejsce i rola świeckich w katechezie wspólnotowo-parafialnej na przykładzie katechezy polskiej i niemieckiej, BKUL mps Lublin 1988, s. 238-240.