Katecheta 3/2002

   Dokumenty katechetyczne Kościoła powszechnego i wielu Kościołów lokalnych uznają rodziców za pierwszych i nie zastępowalnych katechetów swoich dzieci. Dyrektorium ogólne o katechizacji podkreśla fakt, iż matki i ojcowie dają świadectwo życia chrześcijańskiego, dzięki któremu dzieci zbliżają się do Boga i nawiązują z Nim kontakt. ^[ 1 ] Natomiast rodzina chrześcijańska jest określana jako "Kościół domowy" oraz pierwsze i fundamentalne środowisko wiary. ^[ 2 ] W perspektywie przytoczonych dokumentów katechetycznych rodzice są uznani za kompetentnych w kwestiach wiary: "(...) w sakramencie małżeństwa rodzice otrzymują łaskę i zadanie chrześcijańskiego wychowania swoich dzieci, wobec których świadczą i którym przekazują równocześnie wartości ludzkie i religijne". ^[ 3 ]
    Jeżeli rodzice otrzymali solidną edukację wiary - która nie oznacza uniwersyteckiego przygotowania teologicznego - i są wspierani przez Kościół lokalny zarówno na poziomie parafialnym, jak i diecezjalnym istnieje duże prawdopodobieństwo, że odpowiedzialnie podejmą posługę katechetyczną w rodzinie. Patrząc na przykład zaangażowania katechetycznego wielu rodziców, można ich niewątpliwie nazwać doskonałymi katechetami. Dyrektorium ogólne o katechizacji rozpoznaje także trudności związane z realizacją misji katechetycznej w środowisku rodzinnym, wskazuje na dorosłych, którzy - chociaż ochrzczeni - nie byli wychowani religijnie i nie doprowadzili do końca procesu wtajemniczenia chrześcijańskiego, ^[ 4 ] nie są zatem przygotowani do podjęcia obowiązków katechetycznych wyrażonych w dokumentach Kościoła. Warto również wspomnieć dorosłych, którzy - mimo iż są ochrzczeni i uznają siebie za katolików - nie osiągnęli poziomu wiary człowieka dorosłego. Rodzi to niewątpliwie naglącą potrzebę katechezy dorosłych, którą należy potraktować bardzo poważnie, gdyż jakość przekazu katechetycznego oferowanego dzieciom w rodzinie zależy w dużym stopniu od wysiłku, jaki dorośli zechcą włożyć w kształtowanie dojrzałej wiary. Jest zatem zrozumiałe, że drugi rozdział czwartej części Dyrektorium ogólnego o katechizacji na temat katechezy dostosowanej do wieku katechizowanych rozpoczyna się od zagadnień związanych z katechezą dorosłych, a nie dzieci. ^[ 5 ]
    Niniejsze opracowanie podejmie próbę zaprezentowania pięciu modeli katechezy dorosłych, uwzględniając podstawowe założenia, cele, rezultaty i argumenty za zastosowaniem danego modelu.

I.  KATECHEZA DOROSŁYCH OD SOBORU WATYKAŃSKIEGO  II

    Sobór Watykański II ukazał człowieka dorosłego na tle dokonujących się przemian społecznych, kulturowych, ekonomicznych oraz w kontekście wizji Kościoła jako Ludu Bożego. Ogólne sformułowania soboru zostały podjęte przez następne dokumenty katechetyczne, zaś katecheza dorosłych stała się jednym z głównych zagadnień teologii pastoralnej i katechetyki. W tym znaczeniu dokument wydany w 1990 roku przez Międzynarodową Radę Katechetyczną pt. Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej (Adult Catechesis in the Christian Community) zbiera i podsumowuje główne argumenty wspierające rozwój katechezy dorosłych, a także prezentuje motywacje, kryteria, cele i zasady jej praktycznego zastosowania. ^[ 6 ] Dokument wzywa do skoncentrowania uwagi na dorosłych, ich szczególnych sytuacjach życiowych, doświadczeniach i problemach. Bogactwo i odmienność sytuacji życiowych dorosłych stawiają przed katechezą wymóg dostosowania treści oraz metod i form przekazu. Autorzy dokumentu podkreślają, m.in. potrzebę: odpowiedniego języka wiary, zrozumiałego przez wszystkich dorosłych, dostępnych miejsc katechezy, gdzie mogliby spotykać się także dorośli mający mały kontakt z Kościołem oraz różnorodnych modeli katechetycznych, odpowiadających lokalnym i kulturowym potrzebom dorosłych.
    Wiele czynników wpłynęło na rozwój katechezy dorosłych w XX wieku, w którym to Europa przeżywała szereg dramatycznych wydarzeń niosących za sobą straszliwe konsekwencje dla jej mieszkańców. Początek stulecia zdominowała walka o ekonomiczną, kulturalną, polityczną i militarną hegemonię. Zarówno I jak i II wojna światowa pozostawiły po sobie ogromne spustoszenie nie tylko z powodu działań wojskowych, ale również ze względu na włączenie się Stanów Zjednoczonych Ameryki i Związku Radzieckiego jako dominujących sił politycznych. Dodatkowo rewolucja komunistyczna sparaliżowała kraje Wschodniej i Centralnej Europy na ponad 40 lat. Był to czas ideologicznej, politycznej, ekonomicznej, społecznej i kulturowej niewoli. Po II wojnie światowej społeczeństwo Europy Zachodniej stopniowo przeobraziło się w społeczeństwo postindustrialne; rolnicy i robotnicy zaczęli podejmować prace związane z finansami, komunikacją, usługami, a tym samym coraz więcej osób uczestniczyło w procesie doskonalenia zawodowego, aby podjąć nowe obowiązki. Edukacja ustawiczna stała się koniecznością, wynikającą z przygotowania do drugiego lub trzeciego zawodu i na stałe związała się z życiem człowieka dorosłego. Warto jednak przypomnieć, że zaistniałe w tym okresie fundamentalne różnice między społeczeństwem kapitalistycznym i socjalistycznym powodowały i nadal powodują ogromne trudności w porozumieniu się między mieszkańcami Europy. Ludzie, którzy nigdy nie doświadczyli komunizmu w jego bolszewickiej wersji, nie są w stanie zrozumieć, co oznaczał dla sąsiadów zza "żelaznej kurtyny". Natomiast mieszkańcy Wschodniej Europy nie zawsze potrafią dostrzec doniosłość wpływu kapitalizmu na społeczne, kulturalne, moralne i religijne przemiany na Zachodzie. Odmienne doświadczenia ukształtowały inną wrażliwość społeczną i zróżnicowane sposoby myślenia. Niesie to za sobą ryzyko oceny sytuacji "drugiego" wyłącznie z własnej perspektywy, bez uwzględniania odniesień społeczno-politycznych. Warto pamiętać, że w obydwóch kontekstach Kościół katolicki odgrywał inną rolę, a dojrzałość dorosłego chrześcijanina kształtowała się i wyrażała w inny sposób.
    Nic zatem dziwnego, że Sobór Watykański II zwrócił uwagę na trudności, które chrześcijanie napotykali w "wolnym" świecie. Zainicjowany przez Sobór Watykański II proces "odnowy" dokonał się jednak nie tylko z powodu przemian zachodzących we współczesnym społeczeństwie, ale także z powodu zmian dokonujących się wewnątrz Kościoła. Zmiany liturgiczne, nowe ujęcia zagadnień dogmatycznych i moralnych, które następowały w procesie przemian historycznych wymagały wyjaśnienia. Przede wszystkim jednak konfrontacja ze współczesnym zachodnim społeczeństwem wpłynęła na chrześcijaństwo w zadziwiający sposób. Możliwości pastoralne i eklezjalne zaprezentowane dorosłym w celu ożywienia i wzmocnienia ich wiary (np. integracja kalendarza liturgicznego z życiem społecznym, nowe środowisko chrześcijańskie, chrześcijańska postawa w życiu zawodowym, odnowa życia sakramentalnego) nie tylko zdawały się nie odpowiadać osobowemu rozwojowi dorosłych, ale wzrastająca grupa młodych chrześcijan miała coraz większe trudności, aby pogodzić przekonania religijne z praktyką życia codziennego lub wyrazić siebie w zinstytucjonalizowej rzeczywistości religijnej. ^[ 7 ] Zachodnie społeczeństwo wywarło również ogromny wpływ na inne kultury, co znalazło swoje odbicie w procesie ciągłej formacji dorosłych.
    Niniejsze zagadnienia, tak istotne dla katechezy dorosłych, rodzą dwa pytania:

• Co wspólnota chrześcijańska powinna uczynić, aby stać się miejscem ciągłego, pełnego i wspierającego ukierunkowania dorosłych do życia wiarą we współczesnym społeczeństwie?
• Jaki rodzaj kompetencji i jakości życia wspólnotowego chrześcijan jest niezbędny, aby zagwarantować ciągłość tradycji chrześcijańskiej oraz stymulować twórcze zmiany i innowacje?

    Powyższymi pytaniami można zająć się z dwóch różnych perspektyw. Istnieje bardzo prosta odpowiedź. Należy po prostu skoncentrować się na tym, co już zostało stworzone w ostatnich dziesięcioleciach i od początku historii Kościoła. Dodatkowo, Magisterium Kościoła i kapłani są w stanie udzielić odpowiednich wskazówek wiernym, którzy pragną uczestniczyć w procesie formacji wiary.
    Chrześcijanie często nie wiedzą, jak uporać się z modernistycznym czy post-modernistycznym społeczeństwem. Tradycyjny język chrześcijański utracił swoje znaczenie w społeczeństwie Europy Zachodniej. Ustanowiony sposób myślenia nie odpowiada wzorom współczesnego świata, liturgia wydaje się nie mieć powiązania z doświadczeniami nowych pokoleń. Młodzi ludzie i wiele osób ze średniego pokolenia zdaje sobie sprawę z istniejącej przepaści, ale nie wie, co robić i dokąd iść. Z powodu tej nowej, ujawniającej się dość szybko sytuacji katecheza dorosłych potrzebuje twórczej inspiracji.
    Wiele wysiłków podjętych w ostatnich dziesięcioleciach wyraża fascynującą różnorodność, chociaż początkowo może dawać wrażenie chaosu. W rzeczywistości katechetycy i teologowie poświęcili wiele pracy, aby stworzyć katechezę, która "rozpoznaje znaki czasu" i wspomaga dorosłych w odkrywaniu, dowartościowywaniu oraz aktualizowaniu własnych zdolności i charyzmatów w konkretnej życiowej i społecznej sytuacji.
    W niniejszym artykule autor zamierza zaprezentować różne aspekty katechezy dorosłych w kontekście postawionych pytań oraz przedstawić kilka modeli katechezy, poprzez wyjaśnienie kryteriów niezbędnych do ewaluacji katechezy dorosłych.

II.  WSPÓŁCZESNE MODELE KATECHEZY DOROSŁYCH

    W kontekście tej prezentacji słowo "model" winno być powiązane ze szczególnym sposobem postrzegania rzeczywistości i struktury dostępnych informacji na temat rzeczywistości. Model jest sposobem myślenia, mającym na względzie rozwiązanie określonych problemów. Każdy model ma u swoich podstaw pewną liczbę założeń na dany temat, np. edukacji oraz gwarancje wprowadzenia tych założeń w życie. W tym sensie można podejść do katechezy dorosłych, przyjmując różne przesłanki i sposoby myślenia. W rezultacie cele katechezy z dorosłymi będą się różnić, proces uczenia się będzie organizowany w inny sposób, a ostateczne efekty zostaną uzależnione od przyjętego modelu. Kiedy we wspólnocie chrześcijańskiej są przyjmowane różne modele, mogą się w niej ujawnić odmienne sposoby rozumienia rzeczywistości wiary i rozwoju chrześcijańskiego stylu życia. Ta różnorodność stawia wymóg dialogu i wzajemnego zrozumienia, aby we właściwy sposób "zintegrować" różnice i utrzymać jedność wśród wierzących. Chociaż zdarzało się w przeszłości, że wpływ określonego kontekstu politycznego, ekonomicznego lub założeń filozoficznych przynosił w rezultacie teologiczne i pastoralne opcje, które okazywały się nie do pogodzenia.
    Wracając do cytowanego dokumentu: Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej, wydaje się jasne, że niniejszy tekst zamierza odnaleźć nowe sposoby docierania do dorosłych, którzy nie przyjęli Dobrej Nowiny albo "zewangelizowani" opuścili Kościół. Przyjęcie tego założenia jako punktu wyjścia zmniejsza potencjalny rozwój katechezy dorosłych (katechezy z dorosłymi) i sugeruje, że ewangelizacja jest podstawowym modelem pracy z dorosłymi. Niniejszy artykuł spróbuje ukazać, że w nowym kontekście społeczno-politycznym niezbędna jest krytyczna ewaluacja modeli katechezy dorosłych.
    Współcześni katechetycy zgadzają się, że istnieje ogromna potrzeba katechezy dorosłych, jednak odmienne założenia odnośnie do interpretacji wiary chrześcijańskiej w sytuacji współczesnego świata, powodują istotne różnice w rozwoju koncepcji i modeli katechezy dorosłych. W tym sensie słowo "model" może być również powiązane z pojęciem "paradygmat", nacisk jest wówczas położony na fundamentalne różnice w sposobie myślenia i rozwiązywania problemów. Przejście z jednego paradygmatu do drugiego zakłada zerwanie z poprzednim i tworzenie nowej sytuacji.

1.  ANDRAGOGICZNE PODEJŚCIE DO KATECHEZY DOROSŁYCH

    Francuski pedagog, Marcel Lesne wyróżnia trzy główne podejścia do edukacji dorosłych. ^[ 8 ] Prezentując swoje modele, jasno określa założenia każdego z nich, cechy charakterystyczne i logiczne konsekwencje. Jego teoria została przyjęta przez Centre National d'Education Religieuse we Francji i zastosowana do tworzenia podstaw katechezy dorosłych i katechezy z dorosłymi. ^[ 9 ]
    a)  Model przekazu / transmisji
    W tym modelu systematyczne wyjaśnianie rzeczywistości wiary jest uznawane za podstawowy sposób ciągłej formacji chrześcijan. Zdobycie wiedzy o prawdach wiary pozwala na ich przyjęcie, uwewnętrznienie i przeniesienie w życie codzienne. Niniejszy model można lepiej zrozumieć w oparciu o następujące przykłady:

• serie konferencji zorganizowanych dla dorosłych, które przedstawiają jakiś określony temat, np. "Miłość Bożą", "Błogosławieństwa", "Sakramenty" - głównym celem prezentacji jest wyjaśnienie, zgodnie z nauką Kościoła, jakiegoś aspektu wiary, elementu życia chrześcijańskiego czy duchowości;
• systematyczne czytanie Ewangelii z odpowiednim komentarzem egzegetycznym, lingwistycznym, teologicznym;
• cykl wykładów na temat rzeczywistości sakramentalnej udzielony rodzicom, których dzieci przygotowują się do przyjęcia sakramentów.

    Marcel Lesne określa powyższe działania jako "transmisyjne", ponieważ są one skoncentrowane na przekazie prawd wiary i tradycji chrześcijańskiej, przekazywane wiernym w procesie formalnej instrukcji, nauczania. U podstaw niniejszego modelu znajdują się następujące założenia:

• wiara jest zawsze odpowiedzią na głoszone Słowo Boże - "fides ex auditu";
• chrześcijanie, aby żyć rzeczywistością wiary, muszą o niej więcej wiedzieć;
• istnieją ludzie, którzy wiedzą więcej o chrześcijańskiej tradycji i oni mogą stać się "źródłem wiary" dla innych poprzez głoszenie Dobrej Nowiny lub jej wyjaśnianie;
• model zakłada liniowy, dydaktyczny przekaz i hierarchiczny porządek, opierając się na typowej edukacyjnej relacji nauczyciel-uczeń, nadawca-odbiorca.

    Większość programów opartych na tym modelu nie pozwala uczestnikom na stawianie pytań lub dzielenie się własnymi doświadczeniami. Dorosły nie jest traktowany jako podmiot, posiadający własne zrozumienie zagadnień wiary w świetle osobistego doświadczenia, ale wyłącznie jako odbiorca przekazu katechetycznego.
    Kiedy model przekazu może być zastosowany? Oczywiście w każdej sytuacji systematyczna prezentacja treści katechezy ma ogromną wartość, umożliwia przyswojenie zagadnień teologicznych, do których wielu ludzi nie ma bezpośredniego dostępu, a także ułatwia ich zrozumienie. Wykład jest szczególnie cenny, gdy specjalista z danej dziedziny potrafi dostarczyć informacji, umożliwiających słuchaczom rozwiązanie istotnych, osobistych lub teoretycznych problemów. Współczesny dorosły ma wiele możliwości uzyskania informacji, wykład to tylko jedna z nich. Skuteczność wykładu jest uzależniona od kilku czynników:

• otwartości odbiorców, którzy przyszli na wykład z konkretnymi pytaniami i problemami,
• pozostawienia czasu na reakcje i wątpliwości uczestników, tak aby mogli przyswoić sobie dostarczoną wiedzę we właściwy sposób,
• jakości komunikacji interpersonalnej, w której uznaje się dojrzałość i odpowiedzialność dorosłych za własny proces uczenia się.

    Podawanie i uprzystępnianie przez wykładowcę gotowej wiedzy niesie jednak niebezpieczeństwo podporządkowania grupy słuchaczy i zgaszenia ich aktywności. Doświadczony wykładowca powinien szanować wolność każdej osoby w procesie katechetycznym, dostosowywać przekaz do możliwości odbiorców (raczej doceniając ich dotychczasową wiedzę, niż zniechęcając powtarzaniem), budzić ciekawość i zachęcać do aktywnego poszukiwania.
    b)  Model skoncentrowany na osobie
    W tym przypadku uczestnicy są zapraszani do dzielenia się własnymi spostrzeżeniami, refleksjami i odczuciami w odniesieniu do jakiegoś religijnego zagadnienia czy po prostu doświadczeniami wiary. Interakcja między członkami grupy i proces zachodzący w grupie są uznawane za niezbędne dla rozwoju lepszego zrozumienia i uzyskania nowego wglądu w rzeczywistość wiary. Osobisty rozwój wiary jest wewnętrznie związany z procesem przemian, dokonującym się w człowieku i w jego relacjach do innych osób. Kategoria "ja" stanowi centralną kategorią w tym ujęciu. ^[ 10 ]
    Po Soborze Watykańskim II wielu chrześcijan organizowało się w małe grupy z zamiarem dzielenia się doświadczeniem życia i refleksją na temat znaczenia wiary w codziennym życiu. Grupy te spotykały się zazwyczaj co dwa, trzy tygodnie na kilka godzin; zjazdy przyjmowały formę osobistej dyskusji, czytania Ewangelii i jej konfrontacji z konkretnymi sytuacjami i pytaniami, które pojawiały się w życiu. Uczestniczyłem w spotkaniach takiej grupy przez 25 lat i jestem zaskoczony, jak wiele zmian, zwłaszcza w podejściu do wychowania młodego pokolenia, dokonało się przez lata. Niektóre z grup usystematyzowały swoje doświadczenia po 20 latach i zaprezentowały jako model ciągłej formacji chrześcijańskiej.
    Innym przykładem związanym z tym modelem jest przygotowanie ludzi świeckich, którzy podjęli działalność pastoralną w parafiach, dekanatach i na poziomie diecezjalnym. Zamiast nauczania "co mają myśleć i co mają robić", kandydaci podzieleni na małe, około 12-osobowe grupy uczestniczyli w trzyletnim programie pastoralnym. Systematyczne spotkania (co tydzień) zapewniały ciągłość procesu, nad którym czuwały dwie osoby: psycholog (niekiedy socjolog), który odpowiadał za komunikację grupową oraz teolog, który pomagał w odkryciu chrześcijańskich symboli w codziennych sytuacjach i dobierał odpowiednie materiały, służące formacji chrześcijańskiej. Skupiono się przede wszystkim na procesie osobistej przemiany każdego z członków grupy, biorąc pod uwagę jego doświadczenia i sytuację życiową. Bowiem formacja teologiczna i pastoralna nie mogą być oddzielone od biografii osoby uczestniczącej w tym procesie. Bardzo ważne są założenia modelu:

• rozwój religijny bezpośrednio odniesiony do rozwoju osobowego;
• samoświadomość, wewnętrzny obraz siebie, doświadczenia i ich interpretacje tworzące chrześcijańską tożsamość;
• interakcje zachodzące w grupie - niezbędne do zrozumienia siebie, odkrycia własnego "ja" i swojej wrażliwości na rzeczywistość wiary;
• uczestnicy grupy mają możliwość wyboru odpowiedniego języka, aby rozmawiać o kwestiach wiary, nazywać rzeczywistość wiary i wyrażać własne przeżycia religijne;
• proces indukcyjny jest stymulowany przez grupę i każdy ma w nim swój udział, zatem tylko w niektórych, szczególnych sytuacjach potrzebny jest prowadzący.

    Niniejszy model może być zastosowany w sytuacjach, kiedy osobiste zaangażowanie dorosłego w proces edukacyjny jest decydujące dla osiągnięcia zamierzonych rezultatów. Model skoncentrowany na osobie uznaje ważność osobistej motywacji dorosłych, ich umiejętność komunikacji i negocjacji oraz zdolność poszukiwania, gromadzenia informacji i ich krytycznej ewaluacji. Kluczem do sukcesu jest osobiste zaangażowanie osoby dorosłej i jej odpowiedzialność. Można bowiem miło spędzać czas w grupie znajomych, jednak nie jest to katecheza dorosłych.
    c)  Wyznanie wiary w kontekście społecznym lub model "odpowiedni"
    Trzeci model, który prezentuje M. Lesne jest bardziej skoncentrowany na rzeczywistości społecznej i na sposobie, w jaki wpływa on na ludzi dorosłych. Świadomość tych uwarunkowań i zaangażowania w ich zmianę są punktem wyjścia w procesie przyjęcia wiary chrześcijańskiej, w jej autentyczności i integralności. Zgodnie z tym modelem, aktywne włączenie w konkretną sytuację społeczną jest niezbędne w procesie uczenia.
    Ekstremalny przykład, który przedstawię, jasno pokazuje, co oznacza to edukacyjne i angażujące podejście. Grupa chrześcijan, złożona z ludzi świeckich i osób zakonnych, działająca pod nazwą "Ploughschare Mouvement" podjęła z inspiracji jej liderów - braci Berrigan kilka znaczących inicjatyw, aby przeciwstawić się produkcji broni nuklearnej w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Członkowie grupy doszli do wniosku, że stosowanie broni nuklearnej do ustanowienia militarnej, ekonomicznej i politycznej hegemonii w świecie jest nie do przyjęcia z humanistycznego i chrześcijańskiego punktu widzenia. Długo zajmowali się tym zagadnieniem, czytając Pismo św. i modląc się. Ostatecznie zdecydowali, iż aby zwrócić uwagę społeczeństwa na tę sytuację, należy podjąć konkretne działanie. Ich symboliczna akcja polegała na przedostaniu się na teren wojskowy, gdzie znajdowały się rakiety nuklearne. Świadomi grożących im konsekwencji, członkowie grupy wyjaśnili swoim rodzinom i przyjaciołom, dlaczego chcą to uczynić. Oczywiście zostali uwięzieni na wiele lat, ale ich akcja wzbudziła publiczną dyskusję i skłoniła polityków do poszukiwania nowych, bardziej etycznych rozwiązań. Ewangelia i solidarność w Chrystusie "pociągnęła" ich ku konkretnej akcji, ponieważ cała populacja była zagrożona, a ograniczona grupa ludzi, która miała polityczną władzę, zapomniała o fundamentalnych prawach człowieka.
    W perspektywie historycznej prototypem tego modelu może być walka Bartolomea de las Casas (1474-1566) o prawa i szacunek dla mieszkańców Ameryki Łacińskiej. ^[ 11 ] Wiele podstawowych wspólnot w Ameryce Łacińskiej, Afryce i Azji przyjmuje tę samą strategię jako model katechezy dorosłych. I często członkowie tych grup giną. Przechodzą przez śmierć, która prowadzi do obietnicy życia w Chrystusie. Można również wskazać na wielu ludzi z krajów byłego "bloku socjalistycznego", którzy - ryzykując życiem - przeciwstawiali się reżimowi. Ich biografie i historie nawróceń są żywym przykładem opisywanego procesu katechetycznego. Ta orientacja jest niezwykle ważna w życiu każdego chrześcijanina, bowiem pierwszą i najistotniejszą umiejętnością winna być zdolność rozróżnienia między tym, co przynosi śmierć, a tym, co daje życie. Założenia modelu:

• wiara nie może być odseparowana od solidarności z ludźmi, którzy cierpią: opuszczenie, wyzysk, zniewolenie, nieludzkie warunki życia kimkolwiek są i gdziekolwiek żyją;
• katecheza dorosłych winna być zakorzeniona w zobowiązaniu solidarności z potrzebującymi;
• wprowadzenie zmian społecznych jest konieczne do wyjaśnienia i zrozumienia wiary chrześcijańskiej;
• proces indukcji jest nieodłączny od procesu edukacji dorosłych.

    "Wyznanie wiary" oznacza, że chrześcijanie są przygotowani do podjęcia odpowiedzialności za obecne społeczeństwo. To zobowiązanie jest uznane za konieczne dla rozwoju wiarygodnej tożsamości chrześcijańskiej we współczesnym społeczeństwie.
    Życie chrześcijańskie to ciągłe nawracanie, zabieganie o wzrost, o siłę i przewagę ducha. Gdziekolwiek chrześcijanie starają się żyć w zgodzie z Ewangelią, dostrzegając niebezpieczeństwa cywilizacji, tam może być stosowany model "odpowiedni". Również tam, gdzie dorośli próbują zrozumieć swoją rolę w społeczeństwie, analizują i oceniają w świetle wiary przemiany społeczno-kulturowe, gdzie podejmują wyzwanie zmiany dramatycznej sytuacji społecznej niniejszy model zaoferuje podstawy do uczestnictwa w odpowiedzialnym procesie katechetycznym i podjęcia zobowiązań chrześcijańskich. Model wyznania wiary w kontekście społecznym wymaga jednak ogromnej wrażliwości chrześcijańskiej, wnikliwości, zdolności opisu, analizy i rzetelnej oceny sytuacji społecznej. Od poprawnej diagnozy rzeczywistości zależy bowiem w dużym stopniu podjęcie odpowiednich działań.

2.  MODEL DYDAKTYCZNY

    Niektóre podejścia do katechezy dorosłych są oparte przede wszystkim na teoriach edukacyjnych, uwzględniających specyfikę procesu uczenia się dorosłych. Liderzy prowadzący grupy według tych modeli, muszą odznaczać się nie tylko znawstwem zagadnień edukacyjnych i psychologii wychowawczej, ale winni posiadać umiejętności kierowania procesami zachodzącymi w grupie. ^[ 12 ] "Nauczyciele-eksperci" rozpoczynają od identyfikacji i analizy potrzeb potencjalnych uczestników. Lepsze zrozumienie pytań, trosk, niepokojów dorosłych pozwala jasno określić cele i przedmiot katechezy. Następnie przygotowuje się program stymulujący i wzmacniający indywidualny i grupowy proces uczenia się, tworzy się odpowiednie materiały, dobiera metody i środki. Wcześniej przygotowany projekt prezentuje się grupie, która jeśli chce w nim uczestniczyć, musi przyjąć go w takiej formie, w jakiej został zorganizowany. Jeżeli prowadzący spotkania odznaczają się dobrą komunikacją interpersonalną i umiejętnością zarządzania procesami grupowymi, to mogą stworzyć uczestnikom możliwość dzielenia się własnymi doświadczeniami.
    Charakterystycznym przykładem katechezy dorosłych, realizowanej według modelu dydaktycznego jest grupa liturgiczna. Zespół odpowiedzialny za edukację dorosłych w diecezji organizuje systematyczne spotkania liturgiczne w parafiach, aby uaktywnić wiernych podczas Mszy św. Zanim rozpoczną się regularne spotkania, prowadzący grupy liturgiczne odwiedzają parafie, biorą udział w Eucharystii i obserwują uważnie jej uczestników, działania liturgiczne, a następnie starają się określić mocne i słabe strony organizacyjne liturgii parafialnej. W konsekwencji jest przygotowywany program liturgiczny, który realizuje wcześniej określone cele. W jego tworzeniu bierze zazwyczaj udział zarówno teolog - znawca zagadnień liturgicznych, jak i psycholog, pedagog, socjolog - specjalista w zakresie komunikacji interpersonalnej oraz zagadnień edukacyjnych, przy czym dominuje wpływ świeckiej andragogiki i psychologii uczenia się. Założenia tkwiące u podstaw modelu dydaktycznego to:

• nowe teorie edukacyjne (andragogiczne) - tworzą bezpieczne podstawy do rozwoju katechezy z dorosłymi;
• człowiek dorosły winien być w pełni zaangażowany w tworzenie własnego procesu uczenia się;
• niezbędnym warunkiem do przygotowania dobrego projektu katechezy dorosłych jest właściwe odkrycie potrzeb i oczekiwań potencjalnych uczestników;
• znajomość teorii uczenia się dorosłych i poprawne zarządzanie procesem grupowym gwarantują wzmocnienie motywacji i pełne zaangażowanie uczestników, świadomych długoterminowych rezultatów katechizacji.

    Kiedy niniejszy model może być zastosowany? Model dydaktyczny uznaje dorosłego za autora własnego procesu uczenia się. Wprawdzie organizator procesu dydaktycznego zapewnia dorosłym uczestnikom odpowiednie materiały i pomoce, dba o stworzenie optymalnych warunków do zaistnienia interakcji grupowych, ułatwia nabycie nowych umiejętności dydaktycznych, ale to wszystko ma służyć dorosłym w osiągnięciu ich własnych celów. Niniejszy model jest w Europie Zachodniej często stosowany przez instytucje katechetyczne na poziomie parafialnym i diecezjalnym. Referat Katechetyczny posiada bowiem odpowiednio przygotowaną kadrę katechetyczną, środki finansowe, zaplecze materialne, co umożliwia przygotowanie programów katechetycznych dla dorosłych i organizację procesu uczenia się. Istnieje jednak niebezpieczeństwo odtwórczego powtarzania programów katechetycznych, które były pozytywnie przyjęte przez dorosłych. Potrzeba ogromnych starań, by instytucjonalizacja katechezy dorosłych nie powodowała jej skostnienia i utraty kontaktu z realnymi potrzebami i doświadczeniami uczestników.

3.  MODEL DYSONANSU

    W tym podejściu uznaje się dorosłego za głównego twórcę procesu edukacyjnego. Istnieje bowiem założenie, iż tylko w sytuacji konfrontacji z fundamentalnymi pytaniami egzystencjalnymi, które wprowadzają pogmatwanie, zakłopotanie w "ułożone" życie człowieka dorosłego, ludzie zaczynają zastanawiać się i podejmować działanie. Doświadczenie dysonansu - niespójności, przeciwieństwa, przeszkody, zakłócenia w istniejącej harmonii myślenia i działania to punkt wyjścia do "życiowej pielgrzymki", do zaangażowania w proces zmian. ^[ 13 ] Model dysonansu (rozdźwięku) jest w swoich założeniach bardzo bliski teorii dysonansu Festingera i dezintegracji pozytywnej Dąbrowskiego. Można w nim wyróżnić cztery podstawowe kroki:

• wzrost świadomości istniejącego dysonansu (rozbicia, rozdźwięku) - sformułowanie realnych, życiowych zagadnień i identyfikacja zmian niezbędnych do zrobienia postępu w życiu chrześcijańskim;
• czas "laboratorium" (czas doświadczeń) - spotkanie i konfrontacja ze szczególnymi wydarzeniami w celu eksperymentowania z niektórymi elementami przynależności religijnej i zobowiązań wynikających z wiary; stworzenie sytuacji edukacyjnej, pozwalającej na ocenę postaw, schematów myślenia, wzorców działania oraz ich wpływu na styl życia;
• ewaluację rezultatów w odniesieniu do istniejącego dysonansu, określenie celów i kryteriów koniecznych do oceny jakościowych różnic, powstałych w wyniku eksperymentalnego uczenia się;
• reintegrację rezultatów procesu edukacyjnego z życiem, aż do czasu, kiedy pojawi się nowy dysonans.

    Niniejszy model można lepiej wyjaśnić dzięki odwołaniu się do konkretnego przykładu. Kilka lat temu członkowie trzech różnych organizacji chrześcijańskich wyrazili swoje wątpliwości i trudności związane z harmonijnym łączeniem pracy zawodowej i postawy chrześcijańskiej. Wszyscy zmagali się z pytaniem: Jaki jest rezultat ich zaangażowania i pracy na rzecz sprawiedliwości społecznej i pokoju? Jako aktywni chrześcijanie przyjmowali z pełną odpowiedzialnością wezwania Ewangelii i pracowali, koordynując różne programy na rzecz Trzeciego Świata, przygotowywali wolontariuszy do pracy w organizacjach humanitarnych, organizowali grupy "Justice and Peace". Pracowali w ten sposób przez wiele lat, ale ich wysiłki zdawały się nie przynosić pozytywnych rezultatów, a wręcz przeciwnie, wielu z nich było już zmęczonych ciągłym czytaniem sprawozdań i doniesień o torturach i braku przestrzegania podstawowych praw człowieka. Coraz częściej tracili poczucie sensu wykonywanej pracy i nie mogli jasno określić bezpośredniego związku ich zaangażowania z dawaniem świadectwa Chrystusowi i Kościołowi. W tej sytuacji sprecyzowali pytanie: Czy jest możliwe pokonanie zaistniałych trudności i przełamanie kryzysu wiary? Dotychczasowe wysiłki, dyskusje, przeczytane książki, rekolekcje nie przynosiły oczekiwanego rezultatu, ale byli gotowi jeszcze raz zaangażować siebie, poświęcić czas i podjąć próbę. Tradycyjny język przekazu wydawał się niewystarczający, nieodpowiedni do nowej sytuacji społecznej. Teolodzy i inni specjaliści, których zaprosili do współpracy, dawali im szansę odkrycia nowej wizji i pogłębienia motywacji.
    Po analizie zaistniałej sytuacji, jasnej identyfikacji istniejącego rozdźwięku między tradycyjnym chrześcijańskim wychowaniem a nowym kontekstem społecznym, nastąpiło określenie celów, a w konsekwencji zobowiązanie do podjęcia wspólnej trzyletniej pracy. "Czas laboratorium" trwał zbyt długo, aby go dokładnie opisywać w niniejszym artykule, ale krytyczna współpraca wszystkim członków tej grupy i systematyczna ewaluacja każdego kroku, okazały się niezwykle cenne, aż do ostatniej fazy, kiedy zdecydowali się pracować metodą "studium konkretnego przypadku". W ciągu trzech lat zdobyli wystarczającą autonomię, by radzić sobie z najbardziej dramatycznymi sytuacjami, uzyskali niezbędne podstawy metodyczne oraz zdolność analizy każdej sytuacji w chrześcijański i twórczy sposób. Podstawowe założenia:

• proces uczenia się ludzi dorosłych jest zakorzeniony w podstawowych pytaniach, które wpływają na ich sytuację życiową;
• sami dorośli powinni inicjować proces uczenia jako odpowiedź na życiowe sytuacje;
• katecheza dorosłych, która dąży do kształtowania chrześcijańskiego stylu życia w obecnym kontekście społecznym, musi być bezpośrednio związana z żyjącym Chrystusem i żywą wspólnotą chrześcijańską;
• rezultaty procesu uczenia muszą być adekwatne do realnej sytuacji życiowej i początkowych zmian.

    Okoliczności zastosowania modelu dysonansu wydają się oczywiste. Kiedy dorośli doświadczają konfliktu, rozdźwięku między codziennym życiem a zaangażowaniem wiary, należy im udzielić pomocy. Najczęściej wewnętrzny dysonans chrześcijanina jest spowodowany konfliktem między etosem kapitalistycznego społeczeństwa a poszukiwaniem prawdy, uczciwości, wewnętrznej harmonii i zgodności z sumieniem. Dlatego organizowanie i tworzenie procesu uczenia się dorosłych wymaga dokładnej analizy kontekstu społeczno-kulturowego i zbadania wszystkich czynników oddziałujących na dorosłych. Zaangażowani dorośli nie chcą "wegetować", ale żyć w sposób aktywny, twórczy i odpowiedzialny. Nie zależy im na zdobyciu kolejnych dyplomów czy udziale w dodatkowym szkoleniu. Szukają nowej jakości życia chrześcijańskiego i oczekują, że w wyniku uczestnictwa w procesie uczenia się, który jest oparty na konkretnych życiowych sytuacjach, zmienią się i staną dojrzałymi chrześcijanami.
    Pomimo pozornych podobieństw, pomiędzy zaprezentowanymi modelami istnieją fundamentalne różnice. Najnowsza literatura zwraca uwagę na wpływ przemian społecznych, politycznych i kulturalnych na katechezę (edukację religijną). Jednym z autorów, który analizuje ujawniające się różnice i konflikty w odniesieniu do katechezy dorosłych jest R. Englert. ^[ 14 ] Jego zdaniem, założenia katechezy dorosłych znajdują swoje podstawy w trzech głównych orientacjach: postawie antymodernistycznej, promodernistycznej i postmodernistycznej. Pierwsza postawa - odrzuca modernizm jako źródło zła i czyni go odpowiedzialnym za dezintegrację rzeczywistości religijnej. Uznaje chrześcijaństwo za przeciwstawne modernizmowi i nie dostrzega możliwości pogodzenia chrześcijaństwa z modernizmem. Druga przyjmuje oraz uznaje istnienie modernizmu jako fakt, którego nie można zmienić i konsekwentnie szuka odpowiedniego miejsca dla chrześcijaństwa w nowym kontekście historycznym, tak aby wydobyć jego wartość i oryginalność. Trzecia postawa rozpoznaje zagrożenia i słabe strony modernizmu, zwracając uwagę na istniejące przeciwieństwa: ubóstwo, prześladowania, wyobcowanie społeczne, problemy ekologiczne, itp.
    W zależności od przyjętej wstępnej orientacji, koncepcja katechezy dorosłych będzie odmienna. Według Englerta, zamiast polaryzacji i pogłębiania różnic między odmiennymi orientacjami, które wpływają na edukację religijną dorosłych należy wspierać dialog. Z drugiej strony, Englert uważa, że w pracy z dorosłymi chrześcijanami istnieje konieczność integrowania trzech różnych historycznych rzeczywistości: historii świata, społeczeństw, kultur, historii Kościoła i osobistej historii (biografii) chrześcijan. Kościół musi przedstawić i głosić oficjalną hierarchię prawd wiary, jednak katecheza dorosłych zakorzeniona we wspólnocie eklezjalnej i lokalnej społeczności nie może negować istnienia obu rzeczywistości, wybierając jedną a odrzucając drugą; ale dostrzegając problem, winna krytycznie analizować i badać obydwie rzeczywistości w świetle Objawienia i historii społeczeństwa.

III.  WNIOSKI PASTORALNO-KATECHETYCZNE

    Zaprezentowane modele skupiają się na różnych priorytetach. Model przekazu podkreśla znaczenie treści, model skoncentrowany na osobie kładzie nacisk na rozwój osoby (centralne zagadnienie katechezy dorosłych). Model wyznania wiary akcentuje interakcje społeczne jako niezbędny warunek życia Ewangelią na co dzień, bowiem chrześcijaństwo oznacza zaangażowanie w zmianę jakości życia. Z drugiej strony, model dydaktyczny postrzega katechezę dorosłych jako dobrze zaplanowany proces, przygotowany zgodnie z oczekiwaniami uczestników. Natomiast model dysonansu docenia wartość pytań stawianych przez dorosłych w nowej, złożonej sytuacji życiowej.
    Nie istnieje jeden model katechezy dorosłych, najlepszy do zastosowania w pracy katechetycznej ze wszystkimi dorosłymi chrześcijanami. Przedstawione podejścia do katechezy dorosłych uzupełniają się wzajemnie. Wybór modelu, który zostanie zastosowany zależy od kontekstu i krytycznej refleksji nad jego założeniami, ponieważ każdy z nich reprezentuje odmienny sposób myślenia i odniesienia do rzeczywistości. Modele realizują wyraźnie nakreślone cele, niekiedy pozornie przeciwstawne, reprezentujące odmienne podejście do kwestii wiary. Należy zatem wyraźnie dostrzec różnice i komplementarność poszczególnych modeli.
    Krytyczna refleksja nad założeniami poszczególnych modeli z jednej strony oraz zrozumienie, co to znaczy być chrześcijaninem we współczesnym świecie, z drugiej strony, są niezbędne do wsparcia wspólnoty chrześcijańskiej w procesie ciągłej katechezy dorosłych.
Herman Lambaerts FSC - prof. dr, specjalista z zakresu edukacji religijnej, psychologii komunikacji; wieloletni kierownik Katedry Katechetyki Wydziału Teologicznego Katolickiego Uniwersytetu w Leuven (Belgia), współtwórca katechetycznych stron internetowych oraz systemu szkół katolickich w Europie Zachodniej, Australii i na Dalekim Wschodzie.
 ¹  Por. DOK 226-227.
 ²  Por. KK 11, CT 68, ChL 62.
 ³  ChL 62.
 ⁴  Por. DOK 172.
 ⁵  Por. DOK 171-176.
 ⁶  Pełna nazwa dokumentu w języku angielskim brzmi: Adult Catechesis in the Christian Community. Some Principles and Guidelines, Citta del Vaticano 1990. Por. Les éveques de France, Catéchisme pour adultes. L'alliance de Dieu avec les hommes, Paris 1991; Modes d'emploi du Catéchisme pour Adultes, Paris 1992.
 ⁷  Por. J.-M. Charron et J.-M. Gauthier, Entre l'arbre et l'écorce. Le monde pastoral en tension, Québec 1993; Comité de théologie de l'Assemblée des évêques du Québec, L'engagement des communautés chretiennes dans la société, Québec 1994; J. Grand'Maison, Lise Baroni, J.-M. Gauthier, Le défi des générations. Enjeux sociaux et religieux du Québec d'aujourd'huil, Québec 1995.
 ⁸  Por. M. Lesne, Travail pédagique et formation d'adultes. Eléments d'analyse, Paris 1977; M. Lesne, Lire les pratiques de formation d'adultes. Essai de construction théorique a l'usage7 des formateurs, Paris 1984.
 ⁹  Por. C.N.E.R., Formation chrétienne des adultes, Guide théorique et pratique pour la catéchèse, Paris 1986.
 ¹⁰  Por. J. Fowler, Becoming Adult, Becoming Christian, San Francisco 1984; E. E. Whitehead, J.D. Whitehead, Christian Life Patterns. The Psychological Challenges and Religious Invitations of Adult Life, New York 1982.
 ¹¹  Por. G. Gutierréz, Las Casas in Search of the Poor of Jesus Christ, New York 1993.
 ¹²  Por. P. Cross, Adults as Learners. Increased Partcipation and Facilitating Learning, San Francisco 1982; J.W. Apps, Improving Practice in Continuing Education, London/San Francisco 1985; R. Arnold, J. Kaltschmid, Erwachsenensozialisation und Erwachsensen Bildung, Frankfurt 1986; M.S. Knowles, Andragogy in Action. Applying Modern Principles of Adult Learning, London 1985.
 ¹³  Por. I. Berten, He Died for Us... He Lives!, "Lumen Vitae" (English), 1978, s. 403-434.
 ¹⁴  Por. R. Englert, Religiose Erwachsenbildung. Situation - Probleme - Aandlungsorientierung, Stuttgart 1992.