Katecheta 4/2002

    Aby odpowiedzieć na tak sformułowane pytanie, trzeba zastanowić się nad jego istotą. Jaka katecheza dla dorosłych? O czym chcemy tutaj mówić? Czy coś takiego w ogóle istnieje? Kto ostatnio prowadził badania i jest w stanie wykazać, w jakim zakresie prowadzona jest katecheza dla dorosłych? Czy mamy jakąkolwiek katechezę dla dorosłych, nie tylko w dokumentach, kościelnych oficjalnych wypowiedziach, lecz konkretnie w praktyce, w życiu Kościoła? Jak to jest z katechezą dla dorosłych? Są to problemy, które wprowadzają w interesujące nas zagadnienie.

I.  TEORIA MOCNA, PRAKTYKA SŁABA

    Słowo "kryzys" bywa często nadużywane, niemniej w tym przypadku z całym przekonaniem można powiedzieć, że katecheza dla dorosłych znajduje się w głębokim kryzysie. Wystarczy spojrzeć na przeciętną polską parafię. Obok liturgicznych form posługi słowa (homilie, kazania), funkcjonuje w jakimś stopniu (najczęściej nikłym) katecheza dla rodziców, których dzieci przyjmują sakramenty (głównie przy okazji I Komunii św.). Istnieje - organizowana w formie kursów - parafialna katecheza dla par przygotowujących się do ślubu (katecheza przedmałżeńska). W niektórych parafiach prowadzone są kręgi liturgiczne lub biblijne. Najsystematyczniej i najbardziej całościowo funkcjonuje formacja chrześcijańska poprzez ruchy religijne (Oaza rodzin, Neokatechumenat, Ruch szensztacki, Komunia i wyzwolenie), choć dotyczy to - niestety - niewielu parafii.
    Mimo tych przykładów wciąż trudno jest mówić o powszechnej katechezie dla dorosłych, która byłaby istotnym elementem stałej formacji chrześcijan. Co więcej, w wielu przypadkach, jeśli już istnieje pewna forma katechezy dorosłych, to często cechują ją: powierzchowność, improwizacja, brak pogłębionego przygotowania katechetów, słaby nacisk na działanie apostolskie, brak otwartości, trudności integracyjne, brak odpowiedniego języka, czasami infantylne formy czy "amatorszczyzna". Wciąż słaby stan katechezy dla dorosłych budzi zatroskanie osób odpowiedzialnych za posługę Słowa. Liczne wypowiedzi przypominają o naglącej potrzebie takiej formy edukacji religijnej.

II.  POTRZEBA KATECHEZY DLA DOROSŁYCH

    Andragogika, zajmująca się treściami i metodami kształcenia dorosłych, wielokrotnie przypominała o potrzebie formacji stałej. Katechetyka, która nie może swoich zainteresowań ograniczyć do religijnej edukacji dzieci i młodzieży, ze szczególną uwagą pochyla się nad możliwościami i zadaniami katechezy permanentnej.
    Oprócz psychologiczno-socjologicznych podstaw stałej i wszechstronnej edukacji, warto przypomnieć jej podstawy teologiczne. ^[ 1 ]
    1.  Katecheza rodziców wspomaga katechezę rodzinną. Dominujący ilościowo chrzest dzieci zakłada odpowiedzialność rodziców za ich wiarę, z czego wynika konieczność jej ciągłego rozwoju. Wiara - jak światło odpalane od świecy - przekazywana jest przede wszystkim w najbliższym środowisku. Katecheza rodzinna jest pierwszą glebą, na której rozwija się wiara dziecka i trudno ją zastąpić jakąkolwiek inną formą katechezy. Edukacja religijna rodziców - zarówno w historii, jak i obecnie - posiada istotne znaczenie dla przekazu wiary.
    2.  Każdy katecheta jest równocześnie katechizowanym. Często przypominana teza, iż cały Kościół jest aktywnym podmiotem katechezy (na mocy kapłaństwa wiernych), domaga się formacji nie tylko chrześcijańskich rodziców, ale i formatorów - osób odpowiedzialnych za przekaz wiary. Wyrażenie "cały Kościół" implikuje potrzebę docierania z katechezą do każdego chrześcijanina.
    3.  Wiara na każdym etapie rozwoju potrzebuje środowiska wzrostu. Wykształcenie religijne musi przynajmniej dorównywać wykształceniu ogólnemu. Szybki rozwój nauk technicznych, olbrzymi dostęp do informacji, ścierające się światopoglądy zmuszają do nieustannej weryfikacji własnych przekonań, do przemyśleń i konkretnych działań, w czym katecheza powinna skutecznie wspierać. Często spotykany u osób dorosłych regres wiary (cofającej się de facto do poziomu dziecka), przejawiający się w zastraszającej ignorancji religijnej i nieumiejętności obrony własnego stanowiska, wymusza poszukiwanie takiej formy oddziaływania, która będzie odpowiadała religijnym problemom, występującym na danym etapie rozwoju. Tylko osoby dorosłe mogą podjąć pełną odpowiedzialność za rozwój chrześcijaństwa. Zdaniem R. Murawskiego, "(...) to człowiek dorosły, a nie dziecko, jest zobowiązany być w świecie dojrzałym świadkiem wiary Chrystusa. Z tego też powodu tylko człowiek dorosły może być właściwym odbiorcą katechezy". ^[ 2 ]
    4.  Katecheza dorosłych jest miejscem wspólnotowego rozwiązywania problemów religijno-moralnych. W życiu dorosłych chrześcijan wiara jest wciąż na nowo konfrontowana z życiem. Pojawiające się trudności powinny znaleźć możliwość rozwiązania dzięki katechezie, w której może uczestniczyć dojrzały chrześcijanin.
    5.  Argument apologetyczny. W coraz bardziej pluralistycznym społeczeństwie można zaobserwować przenikanie wiary i niewiary, czy wręcz swoisty niepokój zagrożenia i słabości wiary. Wielu chrześcijan przeżywa to w postaci "małego znaczenia" wiary religijnej w życiu. Wiara wystawiona jest na ryzyko zepchnięcia do zakresu spraw czysto prywatnych. Rodzi się problem wyraźnej chrześcijańskiej tożsamości wiernych. Dojrzały chrześcijanin powinien umieć w każdej sytuacji uzasadnić swoją postawę religijną, swoją wiarę i przynależność do Kościoła, czemu winna służyć katecheza dorosłych.
    6.  Katechizacja dzieci domaga się wbudowania jej w życie wspólnoty kościelnej i powiązania z katechizacją dorosłych. Nie może ona być wyizolowana; potrzebuje dalszego ciągu. Z wielu powodów (psychologicznych, pedagogicznych i teologicznych) nie może być "uczeniem się na całe życie".
    7.  Argument historyczny. Od początku chrześcijaństwa aż do epoki odrodzenia właściwymi adresatami katechezy byli dorośli, gdyż tylko oni byli zdolni do podjęcia odpowiedzialności i wypełnienia wymagań płynących z opowiedzenia się w życiu za Chrystusem. Oficjalna katecheza dla dzieci zaistniała dopiero po Soborze Trydenckim.
    Wyrazem zainteresowania katechezą dorosłych były różnego rodzaju spotkania osób odpowiedzialnych za tę formę duchowego rozwoju. ^[ 3 ]
    O potrzebie katechezy dla dorosłych świadczą liczne wypowiedzi zarówno w literaturze zagranicznej, ^[ 4 ] jak i polskiej. ^[ 5 ] Coraz więcej jest dokumentów kościelnych poświęconych tej formie katechetycznej. ^[ 6 ] Na ten temat powstało już wiele prac o charakterze naukowym (magisterskich i doktorskich, książek i artykułów). Wydaje się jednak, że myśl - jak zresztą być powinno - wyprzedziła czyn, ale - i tu pojawia się problem - to wyprzedzenie urosło do kilku dystansów. Wgłębiając się w literaturę, odnosi się wrażenie, że teoria zdeklasowała praktykę do tego stopnia, że trudno jest za nią nadążyć. Większość osób odpowiedzialnych za katechezę dla dorosłych opuszcza ręce i popada w swoistą duszpastersko-katechetyczną apatię. Przenosząc to na płaszczyznę psychologiczną, można zaobserwować, że konflikt "ja idealnego" i "ja realnego" przybrał w tym zakresie tak wielkie rozmiary, iż trudno jest nawet mówić coś jeszcze na ten temat. Mamy tu do czynienia ze znanym w psychologii "ja idealistycznym", a więc takim, które straciło już możliwości motywacyjnego działania i stało się tylko surowym sędzią, zmuszającym do krytycznego rachunku sumienia. Nie wszystko jednak stracone! W obliczu problemów warto przyjąć raczej postawę optymisty niż pesymisty. "Jeszcze nie było tak źle, by nie mogło być gorzej" - głosił niegdyś pewien satyryk, a powtórzę to z silnym przekonaniem, że "zawsze może być jednak lepiej". "Nadzieja zawieść nie może" - przypomina nam nieustannie św. Paweł (Rz 5,5), więc z tą nadzieją trzeba na nowo podjąć próbę określenia odpowiedniego do naszej sytuacji modelu katechezy dla dorosłych. Wcześniej jednak warto jeszcze zwrócić uwagę na zasadnicze trudności, hamujące jej rozwój.

III.  PRAKTYCZNE TRUDNOŚCI (PROBLEMY) KATECHEZY DLA DOROSŁYCH

    Problemy związane z katechezą dla dorosłych są różnego rodzaju i dotyczą tak samych dorosłych, jak i katechetów, aspektów metodyczno-treściowych oraz kwestii materialnych. Dominują wśród nich: ^[ 7 ]

• brak przekonania u dorosłych chrześcijan o konieczności ich formacji religijnej, brak zainteresowania z ich strony;
• obiektywne trudności wypływające z warunków życia i pracy, brak czasu, zmęczenie, ucieczka w samotność, w prywatność, niechęć do jakichkolwiek form grupowego kształcenia;
• brak czasu i sił ze strony duszpasterzy i katechetów świeckich;
• brak odpowiednich programów, brak orientacji, w jakim kierunku ma pójść katecheza dorosłych;
• realna niemożność objęcia tą formą katechezy wszystkich ochrzczonych dorosłych;
• brak środków materialnych na tę działalność.

IV.  ISTOTA KATECHEZY DLA DOROSŁYCH

    Wydaje się rzeczą istotną przywołanie w tym miejscu definicji katechezy dorosłych. Tak często określana jako signum temporis czasów posoborowych nie zawsze bywa jednoznacznie rozumiana. Czym więc jest "katecheza dorosłych", ewentualnie "katecheza dla dorosłych" (te wyrażenia używam zamiennie)?
    Nie jest łatwo o precyzyjne określenie, chociażby z tego względu, że same składowe terminy, czyli "katecheza" i "dorosły", bywają tak różnie rozumiane.
    Mamy świeżo w pamięci referat dotyczący osób dorosłych, stąd pominę w tym momencie rozważania na temat dorosłości. Z kolei jako najpełniejszą definicję katechezy przyjmę znane wszystkim określenie Ojca Świętego Jana Pawła II: "Katecheza jest wychowywaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych; obejmuje przede wszystkim wyjaśnianie nauki chrześcijańskiej, podawane na ogół w sposób systematyczny i całościowy w celu wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego" (Ct 18, KKK 5). Z tego uściślenia wynikają następujące elementy dotyczące katechezy:

• jest to wychowanie do wiary, która jest centralną kwestią katechezy;
• dotyczy osób na różnych etapach ich rozwoju (dzieci, młodzieży i - interesujących nas - dorosłych);
• jest wyjaśnieniem nauki chrześcijańskiej;
• jest działaniem systematycznym i całościowym;
• którego celem jest pełnia życia chrześcijańskiego.

    Te elementy tworzą szeroko rozumianą katechezę. W literaturze spotyka się często rozróżnienie: "katecheza dorosłych" ("formacja religijna", "religijne kształcenie dorosłych", niem. religiöse Erwachsenenbildung, Erwachsenenkatechese, wł. insegnamento religioso, la catechesi degli adulti), a w formie studiów: "kształcenie teologiczne dorosłych" (zwane "teologią", "kształceniem teologicznym", niem. theologische - christliche - katholische - kirchliche Erwachsenenbildung, wł. insegnamento theologico, ang. formal religious education). ^[ 8 ] Niektórzy autorzy utożsamiają oba działania, inni zdecydowanie je rozdzielają.
    "Zasadniczy cel pracy z dorosłymi może być tylko jeden: pogłębianie ich wiary w sensie otwierania im dróg do osobistego udzielania odpowiedzi na skierowane do nich słowo Boże". ^[ 9 ] Jeżeli celem (choćby pośrednim) studiowania teologii czy innego rodzaju intelektualnego zgłębiania nauki chrześcijańskiej nie jest pogłębienie własnej wiary, to rzeczywiście trudno takie działanie ze strony odbiorcy nazwać uczestnictwem w katechezie. Jeżeli jednak wiara bywa brana pod uwagę, to katecheza dla dorosłych jest także "(...) wprowadzeniem dorosłych katolików w teologię, jest konfrontacją z nowymi prądami w teologii". ^[ 10 ]
    Dalej, jeżeli pogłębienie intelektualne nauki chrześcijańskiej zatrzymuje się tylko na "wiedzieć" (wł. sapere) i nie przechodzi na płaszczyznę "być" (wł. essere) i działać (wł. saper fare), ^[ 11 ] wówczas trudno jest mówić o katechezie dorosłych. Celem katechezy dorosłych jest dojrzałe chrześcijaństwo. "Według Pisma św. dojrzałym chrześcijaninem jest tylko ten człowiek, który wierzy w Chrystusa, a jego wiara spontanicznie wydaje «owoce» dobrych uczynków i przez te uczynki staje się doskonała" (Jk 2,14.22). ^[ 12 ]
    W literaturze można spotkać różne określenia:

• od definicji szerokich: katecheza dorosłych - "(...) wszelkie przepowiadanie skierowane do dorosłych z wykluczeniem homilii"; ^[ 13 ]
• po szczegółowe: katecheza dorosłych - "(...) działalność, która jest bardziej duszpasterstwem niż kształceniem. Dotyczy ono zasadniczo problemów wewnątrzkościelnych. Główny akcent jest raczej położony na stronę intelektualną i na zdobycie większej ilości wiedzy religijnej, chociaż podejmuje się także próby dopomożenia wiernym w rozwiązywaniu ważnych i trudnych zagadnień życiowych i wyrobienia postawy, która wyrasta z wiary. Chodzi więc w tej pracy nie tylko o intelektualne zgłębienie wiary, ale również o egzystencjalny wymiar tej wiary, jej intensywność i żywotność wyrażającą się w oddaniu się Chrystusowi". ^[ 14 ]

    Nie jest katechezą jedynie sporadyczne korzystanie z nauczania religijnego. Przypomina o tym dawne Dyrektorium katechetyczne, stwierdzając, iż katecheza dorosłych ma być "(...) systematycznym studium całego orędzia chrześcijańskiego i nie może być sprowadzona do zwykłej serii konferencji czy prelekcji" (por. DCG 96). Katecheza domaga się bowiem systematyczności i integralności. Katecheza dorosłych jest na gruncie życia religijnego odzwierciedleniem idei "stałego wychowania" (franc. éducation permanentne; ang. life long learning).
    R. Murawski, przyjmując określenie B. Drehera, posłużył się następującą, cenną definicją katechezy dorosłych: "(...) proces, za pomocą którego w imieniu i na zlecenie Kościoła dokonuje się przepowiadanie wiary dorosłym". ^[ 15 ] Katechezę dorosłych należy odróżnić od liturgicznych form głoszenia słowa Bożego (homilii). Polega ona na pogłębionym i poszerzonym przekazie prawd wiary osobom dorosłym, tak by ich wiara "(...) oświecona nauką stawała się żywą, wyraźną i czynną" (DCG 17, DB 14).
    W tym miejscu chciałbym przypomnieć jeszcze o niebezpieczeństwie manipulacji alternatywą: "katecheza dorosłych albo katecheza dzieci i młodzieży". Dość częste, zwłaszcza w literaturze zagranicznej, bywa przeciwstawianie katechezy dorosłych katechezie dzieci i młodzieży. (Przypomina to konflikt: "co było pierwsze jajko czy kura"). Można naukowo (historycznie, psychologicznie, pedagogicznie, teologicznie) udowadniać "wyższość" katechezy dla dorosłych, niemniej trzeba przyznać, że jej ważnym fundamentem jest katecheza dzieci i młodzieży. Nikt nie rodzi się dorosłym. Preferowany w niektórych krajach, np. we Włoszech, model nauczania religijnego oparty na wyjaśnianiu chrześcijańskich korzeni kultury, historii czy literatury ma swoje plusy, jednak bez wsparcia katechezą parafialną ciągle jest niepełny. Odejście z różnych względów od katechezy dzieci i młodzieży ma swoje widoczne konsekwencje (choćby wspomnieć drastyczny zanik powołań kapłańskich i zakonnych w krajach uważanych dotychczas za chrześcijańskie, np. Włochy, Niemcy, Francja). Są to oczywiste reperkusje; nie tyle przesunięcia akcentów, co bardziej odejścia od katechezy dorastających i - często wyłącznie teoretycznego - dowartościowania katechezy dla dorosłych. W przypadku dylematu: katecheza dzieci i młodzieży czy katecheza dla dorosłych, nie tyle chodzi o alternatywę ("albo-albo"), co o koniunkcję. Jak mawiał śp. ks. prof. M. Majewski: "Najbardziej katolickim spójnikiem jest «i»". Nie można rezygnować ani z jednej, ani z drugiej formy katechezy. Na każdym etapie rozwoju pojawiają się swoiste pytania i problemy religijne, które domagają się wnikliwego rozwiązania. Trudno jest je wyprzedzać (częsty zarzut wobec katechezy dzieci i młodzieży), ale tym trudniej jest nadrabiać pewne zaległości. Z całą pewnością pamięciowe uczenie się, np. modlitw czy przykazań, jest łatwiejsze w wieku szkolnym, niż w wieku dojrzałym. Nie można przeciwstawiać sobie w żaden sposób poszczególnych form katechezy. Raczej należy je widzieć jako dopełniające się i wzajemnie uwarunkowane. ^[ 16 ]
    Mając na uwadze konieczność katechezy dla dorosłych i konkretne problemy, z którymi się ona spotyka, można przystąpić do opisu adekwatnego do współczesnych wymagań modelu katechezy dla dorosłych.

V.  WSPÓŁCZESNY MODEL KATECHEZY DLA DOROSŁYCH

    Jeśli zdecydowanie opowiadamy się za katechezą dla dorosłych, to musimy podjąć na nowo pytanie, jaka ona ma być.
    Najłatwiej byłoby odpowiedzieć na postawione pytanie w formie: "katecheza dla dorosłych musi być interesująca, aktualna i bogata w treść". Niestety, w tak trywialny sposób podchodzi się nieraz do tego problemu; jest to jednak niewystarczające. Konieczne jest stworzenie modelu (lub modeli) katechezy dla dorosłych, który zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycznej odpowiadałby wezwaniom współczesności.
    Przede wszystkim należy jeszcze raz stanowczo podkreślić, że katecheza dla dorosłych musi być traktowana przez wszystkich odpowiedzialnych za duszpasterstwo jako NORMALNY rodzaj katechezy (bez przeciwstawiania katechezie dzieci i młodzieży). ^[ 17 ] Dla scharakteryzowania tego rodzaju edukacji osób dorosłych pragnę posłużyć się właśnie słowem: katecheza. Poszczególne określenia czy wyznaczniki nie są uporządkowane w jakimś ciągu ważności, lecz w całości stanowią, moim zdaniem, dobry opis postulowanego modelu dla tej formy działalności katechetycznej. Otóż katecheza dla dorosłych powinna być:

• K - kościelna
• A - adekwatna do odbiorców
• T - trwała
• E - ewangelizacyjna
• C - chrystocentryczna
• H - humanistyczna
• E - elitarna
• Z - zaprogramowana
• A - apostolska

K - KOŚCIELNA ^[ 18 ]

    Być może zdziwi niektóre osoby taki właśnie przymiotnik. Ze swej natury bowiem katecheza jest kościelna i - jak się wydaje - nie potrzebuje dodatkowego eklezjalnego akcentu. A jednak. Liczne przykłady z krajów zachodnich świadczą dobitnie o potrzebie rozwoju katechezy, która ze swego założenia, w teorii i w praktyce, pozostanie wierna Kościołowi. Taką katechezę dorosłych musimy mieć na uwadze.
    Mówiąc o kościelności katechezy dla dorosłych używam tego sformułowania w podwójnym znaczeniu: chodzi o katechezę "o Kościele" (element treściowy) i "w Kościele" (element społeczno-środowiskowy).
    Katecheza o Kościele. Słynne hasło "Chrystus - tak, Kościół - nie" stało się współcześnie także polskim problemem. Taka postawa z jednej strony spowodowana jest wieloletnią spuścizną czasów totalitaryzmu komunistycznego i ideologii marksistowskiej, a z drugiej silnie przebijającymi się wpływami światopoglądu liberalistycznego. Oba kierunki w swoich założeniach posiadają tezę o "prywatności religii" i oba mocno wpływają na świadomość polskich katolików. Jeśli to, w co wierzę i jak wierzę, jest wyłącznie moją sprawą, wówczas nie potrzebuję Kościoła z jego obiektywną wizją wiary. Taka indywidualistyczna, subiektywna i selektywna postawa spotykana jest u nas, niestety, coraz częściej. Kościół przez wielu katolików jest traktowany wyłącznie jako instytucja polityczna, społeczna czy charytatywna, rzadziej jako "wspólnota wiary" czy "lud Boży". ^[ 19 ] Coraz częściej wierzący myśli w kategoriach przeciwstawnych: "ja" - "oni", bez uświadamiania sobie eklezjalnego "my". W katechezie musi być miejsce na pytanie o istotę i zadania Kościoła, nie tylko na płaszczyźnie obiektywnej, ale też i głęboko osobistej. Czym jest dla mnie Kościół? Potoczne skojarzenia ("proboszcz", "hierarchia", "budynek", "sterta papierów", "okazyjne spotkania w kancelarii") winny być weryfikowane w ramach katechezy dla dorosłych.
    Z zagadnieniem treści wiąże się kwestia konfesyjności katechezy, która w żadnym wypadku nie może być zastąpiona wyznaniową obojętnością. ^[ 20 ] Postulowana katecheza ekumeniczna nie oznacza przemilczania różnic, podobnie jak ekumenizm nie może być mylony z irenizmem. Dialog ekumeniczny nie może doprowadzić do pomijania konfesyjności, istotnej w nauczaniu i życiu Kościoła (np. kwestia sakramentów).
    Katecheza dla dorosłych bazuje na dobrej eklezjologii (nieustanne wyzwanie dla dogmatyków i teologów pastoralnych!), uczy szerokiego rozumienia Kościoła, obiektywnego nań spojrzenia, konstruktywnej i twórczej krytyki, wskazuje miejsca koniecznego zaangażowania i współpracy, opisuje wizję i działalność Kościoła na różnych płaszczyznach. Dla dorosłych katolików może być bogatym doświadczeniem żywego Kościoła, z uwzględnieniem jego historii (także historii Kościoła lokalnego), współczesnych problemów i zadań. Ten rodzaj katechezy jest dobrą okazją do dostrzeżenia i podjęcia przez osoby dojrzałe odpowiedzialności za różne płaszczyzny urzeczywistniania się Kościoła.
    Katecheza w Kościele. Katecheza dla dorosłych dokonuje się w określonej wspólnocie kościelnej i jako taka jest najbardziej praktycznym doświadczeniem życia wspólnoty. Najczęściej ma miejsce w zasadniczym dla siebie środowisku, jakim jest parafia. Chrześcijanin - dzięki katechezie dla dorosłych - ma okazję uczestniczyć w rozwoju "małego Kościoła" - nie tylko w znaczeniu socjologicznym (jako małej struktury, która tworzy się, przeżywa kryzysy, umacnia się i scala), ale jako "żywej cząstki Ciała Chrystusa". Spotkanie z innymi, wymiana poglądów, artykulacja problemów i wątpliwości, konfrontacja wiary z życiem, świadectwo własne i innych, przeżywana w wierze obecność Boga, wspólna modlitwa - wszystko to razem stanowi dla dorosłego chrześcijanina pomoc w rozwoju jego osobistych relacji z Bogiem i z bliźnimi. Jednocześnie świadomość tego, że "tworzymy Kościół", czy że "jesteśmy Kościołem" nie oznacza nieodpowiedzialnych zmian czy realizacji łatwych, pięknie brzmiących sloganów, lecz jest drogą prowadzącą do wspólnoty. Kościół przestaje być traktowany anonimowo czy bezosobowo, a staje się środowiskiem własnego wzrostu i dzielenia się z innymi. W takiej sytuacji Kościół rzeczywiście przeżywany jest jako wspólnota osób stale dojrzewających w wierze.

A - ADEKWATNA DO POZIOMU ODBIORCÓW ^[ 21 ]

    Katecheza dla dorosłych, jak każda forma samowychowania ludzi dojrzałych, opiera się w pierwszym rzędzie na własnej inicjatywie uczestników, ^[ 22 ] na dojrzałej decyzji o dalszym własnym rozwoju religijnym. W odróżnieniu od katechezy dzieci, więcej jest tu refleksji i krytycznego spojrzenia na omawiane zagadnienia, choć nie jest to aż tak idealistyczne i gwałtowne, jak bywa w przypadku katechezy młodzieży. Katecheza szkolna przygotowuje do późniejszego życia, natomiast katecheza dla dorosłych usiłuje na bieżąco rozwiązywać różne, aktualnie pojawiające się problemy.
    Katecheza dla dorosłych musi posiadać "dorosłe" oblicze. Nie może być "przeniesieniem" treści z katechezy dzieci czy młodzieży. Podobnie jak zróżnicowana jest katecheza dla młodzieży (w zależności od wieku, grupy, ilości uczestników), także katecheza dla dorosłych musi być odpowiednia dla danej kategorii odbiorców. Nie może ona swych odbiorców traktować jako grupy jednorodnej. Słowo "dorosły" nie oznacza jednej kategorii osób. Specjaliści od andragogiki wyróżniają poszczególne etapy "dorosłości", wskazują na ich charakterystyczne cechy i postulują odpowiedni dobór tematyki w kształceniu osób dorosłych. Podobne zróżnicowanie dotyczy katechezy. Dorosły 20-latek przeżywa inne problemy religijne, niż np. 40- czy 70-latek.
    Dojrzałość chrześcijańska, która jest celem katechezy (por. DCG 21) nie wiąże się z jakimś określonym etapem życia. Dojrzałość tę (w znaczeniu Pawłowym jako "miarę wielkości według pełni Chrystusa" - Ef 4,13-14) należy pojmować dynamicznie. Nie stanowi ona jakiegoś trwałego stanu posiadania, ale proces trwający całe życie. ^[ 23 ] Katecheza na poziomie dzieci czy młodzieży nie jest w stanie ukształtować dojrzałych chrześcijan raz na zawsze. Przez całe bowiem życie chrześcijanin zdąża do dojrzałości, w czym towarzyszy mu stale katecheza, za każdym razem w innej postaci, odpowiedniej do danego okresu rozwojowego. ^[ 24 ] Taka katecheza to "naświetlanie przez słowo Boże chrześcijańskiej egzystencji i to w ten sposób, by można było objąć każdego (...) z uwzględnieniem stanu duchowego, w jakim się znajduje" (por. DCG 20). Słowo Boże winno towarzyszyć chrześcijaninowi we wszystkich okresach jego życia, przyczyniając się do dojrzewania wiary.
    "Dorosłość" jest terminem szerokim. Liczni specjaliści od andragogiki posługują się różnego rodzaju przedziałami wiekowymi, charakterystycznymi dla dorosłości. Ludzie są różni pod względem biologicznym, duchowym, kulturowym, zawodowym, społecznym, rodzinnym. Na każdym poziomie pojawiają się nowe potrzeby, występują charakterystyczne problemy, z którymi każda postać formacji dorosłych (także katecheza) winna się liczyć. "Akcja formacyjna musi się rozwijać paralelnie do każdej fazy rozwojowej. Powinna brać pod uwagę doświadczenia ludzi starszych, ich samodzielność, wolność i bardziej obiektywne nastawienie do zjawisk tego świata". ^[ 25 ]
    Cele i treści katechezy dla dorosłych muszą więc odpowiadać konkretnym potrzebom odbiorców. "Pewne koła będą oczekiwały pouczenia w sprawach wiary, naświetlenia problemów życia osobistego i rodzinnego. Inne znów potrzebują wskazówek do życia małżeńskiego, wiadomości z zakresu wychowania, odpowiedzi na wielorakie wewnętrzne niepewności. Akcja dokształcania może zmierzać do formacji doktrynalnej w dziedzinie teologicznej, etyczno-socjalnej lub filozoficznej". ^[ 26 ] Zróżnicowana i adekwatna do odbiorców katecheza dla dorosłych powinna liczyć się z ich oczekiwaniami i możliwościami.

T - TRWAŁA (STAŁA, PERMANENTNA) ^[ 27 ]

    Znany jest wszystkim głos o potrzebie formacji permanentnej kapłanów czy osób konsekrowanych, ale nie tylko te osoby objęte są szczególną troską wychowawczą Kościoła. Problem edukacji ciągłej (w tym wychowania w wierze) dotyczy przecież wszystkich ochrzczonych. Formacja ciągła jest częścią integralną i całkowicie normalną w każdej dziedzinie ludzkiego życia. Pracownicy muszą wciąż na nowo dokształcać się, ewentualnie przekwalifikowywać. W żadnej dziedzinie nie można postąpić naprzód z wiadomościami na poziomie szkolnym czy nawet uniwersyteckim. Podobnie rzecz ma się z wiarą i z życiem duchowym. Wymagają one nieustannego dojrzewania na każdym etapie rozwojowym.
    Odpowiedzialność za własną wiarę i wiedzę religijną spoczywa przede wszystkim na konkretnym chrześcijaninie. Każdy ochrzczony jest pionierem rozwoju własnej wiary. Katecheza dla dorosłych winna być okazją do dojrzewania wiary i wiedzy religijnej, do odnajdywania właściwych, odpowiadających wierze postaw i konkretnych działań.
    Trwałość tego typu katechezy oznacza jej ciągłość i rozwój wraz z rozwojem poszczególnych uczestników. Niezmiernie ważną kwestią jest budzenie i uświadamianie u osób wierzących prawa i obowiązku wzrastania w wierze, nie tylko w wymiarze osobistym, indywidualnym, lecz także wspólnotowym. Każdy etap życia domaga się odpowiedniej katechezy. Pojawiające się nowe problemy, nowe wyzwania, stwarzają zapotrzebowanie na katechezę odpowiednią dla danego poziomu rozwojowego.
    Katecheza trwała oznacza nie tyle wybór między "okazyjnością" czy "systematycznością", co raczej pewną cykliczność, z którą odbywają się spotkania. Następujące po sobie cykle przeznaczone byłyby dla kolejnych etapów rozwojowych i mogłyby wiązać się, m.in. z aktualnie przeżywanymi - typowymi dla danego okresu - zadaniami, np.: wchodzenie w dorosłość, podjęcie pracy, tworzenie własnej rodziny, dialog - komunikacja małżeńska, wychowanie dzieci, chrześcijańskie wychowanie w rodzinie, "konflikt pokoleniowy", doświadczenie choroby, przeżywanie szczęścia i smutku, winy i przebaczenia, relacje międzypokoleniowe, starość, przygotowanie na śmierć.
    Trwała (stała) i cykliczna propozycja ze strony parafialnej katechezy dorosłych stwarza większą możliwość zaangażowania się dorosłych w interesujące ich zagadnienia. Takie ustawienie katechezy dla dorosłych z pewnością może ułatwić prowadzącym przygotowanie problematyki istotnej na danym etapie. Kolejne cykle, następując po sobie, nie wykluczają możliwości ich powtarzania i pogłębiania.
    Trwała i cykliczna katecheza dla dorosłych musi być oparta na silnej motywacji jej uczestników. W literaturze zagranicznej (przede wszystkim włoskiej) ten moment jest szczególnie uważnie opisywany. Takie wyraźne i trwałe propozycje dotyczące zadań chrześcijańskich na poszczególnych etapach rozwoju, ułatwiają niezdecydowanym zaangażowanie w katechezę dla dorosłych.
    Z zagadnieniem motywacji ściśle łączy się kolejne kryterium katechezy dla dorosłych: ewangelizacja.

E - EWANGELIZACYJNA ^[ 28 ]

    Pierwsza trudność związana z katechezą dla dorosłych dotyczy bez wątpienia zapotrzebowania na nią ze strony samych odbiorców. Musimy zapytać, czy istnieje taka realna potrzeba ze strony ochrzczonych dorosłych. Powstaje problem, i to zarówno ze strony uczestników, jak i organizatorów. Jakże powszechne, niestety, jest naiwne podejście, które zakłada, że "ludzie sami przyjdą do nas, bo są tym zainteresowani". Nie! A przynajmniej zdarza się to coraz rzadziej. W świecie, jak określają niektórzy "postchrześcijańskim" czy zsekularyzowanym, zainteresowanie wiarą jest bardzo słabe, niknie w blasku tysiąca innych błyskotliwych propozycji, ginie w troskach dnia codziennego. Blask prawdy nie dociera do ludzi zaślepionych codziennymi błyskami. Zainteresowanie kwestią wiary należy do zadań katechezy. Nie można apriorycznie zakładać, że katechizowani (dotyczy to nie tylko dorosłych) chcą się czegoś dowiedzieć, czy pragną własnych doświadczeń religijnych. Istnieje potrzeba katechezy szukającej swoich odbiorców, katechezy ewangelizacyjnej. ^[ 29 ]
    Przywołam tu pewien cytat. "Na Synodzie w 1977 roku wielu biskupów zwróciło uwagę na fakt, że z niezwykłą łatwością suponuje się wybór wiary u tych, którzy są odbiorcami katechezy, podczas gdy w rzeczywistości taki wybór nie został dokonany na poziomie wyboru dojrzałego". ^[ 30 ] Katecheza dorosłych musi być miejscem, w którym chrześcijanin wraca do podstawowych wyborów swego życia, uświadamia je sobie i wraz z innymi uczy się żyć zgodnie z tymi wyborami. "Zasadniczym zadaniem każdej formy katechezy dorosłych jest przygotowanie dojrzałego wyboru wiary chrześcijańskiej, z następującym po niej nawróceniem życia, jak tego sobie życzy Ewangelia. Oczywiście, ten proces «ewangalizacji» i «nawrócenia» nie może być przeprowadzony bez ponownego przyjęcia - i to na serio - posłannictwa ewangelicznego. Celem zasadniczym jednak w tym pierwszym zadaniu nie jest wzrost wiedzy religijnej, lecz głębokie i osobiste związanie z Chrystusem, osobisty wybór chrześcijaństwa". ^[ 31 ]
    Katecheza dorosłych, choć w swoim głównym zamierzeniu kieruje się na wychowanie wiary, wciąż nie może tracić z oczu tych, którzy są pełni wątpliwości i wahań, których postawa wiary ciągle jeszcze znajduje się w fazie początkowej. Katecheza dla dorosłych nieustannie powinna powracać do zasadniczych pytań dotyczących wiary. Dlaczego wierzę? Dlaczego kwestie wiary są ważne w życiu? Jakie znaczenie ma dla mnie Ewangelia? Jak z niej korzystam? W jaki sposób praktycznie mogę wykorzystać swą wiedzę religijną? Jak wychować dzieci w wierze? Jak budować i chronić własny system wartości oparty na wierze?
    Katecheza dorosłych, bazując na wolności, wskazuje na zaproszenie, które Jezus nieustannie kieruje do swoich uczniów, zachętę opartą na wolnym i świadomym wyborze: "Jeśli chcesz, pójdź za Mną". W ramach katechezy dorosłych ponownie dochodzi do odkrycia własnej wolności, która jest dla każdego wezwaniem, darem i zadaniem.
    Nawrócenie jako owoc (re-)ewangelizacji prowadzi do bardziej osobistego przeżywania wiary, do religijności opartej na świadomej decyzji. Element ewangelizacyjny w katechezie dorosłych wiąże się z refleksją nad drogą do Boga, sensem życia, zadaniami, powołaniem i osobistą odpowiedzią na Boże wezwanie. Ewangelizacja poprzez katechezę dla dorosłych to ciągłe podprowadzanie do Chrystusa, z którym zażyłość (łączność) jest ostatecznym celem każdego działania katechetycznego.

C - CHRYSTOCENTRYCZNA ^[ 32 ]

    W centrum każdej katechezy stoi Jezus Chrystus (por. DCG 39; Ct 5-6, DOK 80, 98). ^[ 33 ] Katecheza jest przede wszystkim głoszeniem Jezusa Chrystusa (KKK 425). On jest "obrazem Boga niewidzialnego" (Kol 1,15), Zbawicielem i Pośrednikiem, przez którego Bóg zbliża się do człowieka, a człowiek jest prowadzony do Boga (por. 1 Tm 2,5). Katechizować to znaczy "(...) odkrywać w Osobie Chrystusa odwieczny zamysł Boga (...), to dążyć do zrozumienia znaczenia Jego czynów i słów (...), to prowadzić do komunii z Nim..." (KKK 426). Chrystocentryzm katechetyczny oznacza:

• wzorowanie się organizujących katechezę dla dorosłych na Chrystusie jako Pierwszym Katechecie;
• ukazywanie Chrystusa, Jego osoby, słów i czynów oraz doprowadzenie do spotkania i zjednoczenia z Nim;
• wierność orędziu Chrystusa;
• zasadę koncentrowania tematów wokół Chrystusa, odnoszenia treści do Niego jako "ośrodka historii zbawienia";
• wiarę, że On jest obecny, działa, przemawia, wzywa.

    Spotkanie z Jezusem w czasie katechezy, odkrycie Jego nauczania i Jego dzieła, zastanowienie i zachwyt nad Jego Osobą, pragnienie naśladowania we własnym życiu - stanowią bez wątpienia samo centrum, zasadniczą motywację i jednocześnie owoc religijnej formacji dorosłych.

H - HUMANISTYCZNA (ANTROPOCENTRYCZNA) ^[ 34 ]

    Podstawowa zasada katechezy integralnej domaga się ukazywania tajemnicy Boga w odniesieniu do człowieka. W przypadku omawianej formy katechezy dorosły chrześcijanin, jego radości i nadzieje, smutki i trwogi (por. KDK 1), powołanie i godność, różne sytuacje życiowe określają treść katechezy (por. egzystencjalny wymiar katechezy). Bóg stosuje własną pedagogię i posługuje się wydarzeniami i słowami ludzkimi, aby lepiej zbliżyć się do ludzi (por. DOK 38). Człowiek i jego sprawy stają się - obok Boga i spraw Bożych - istotnym centrum współczesnej katechezy, przede wszystkim tej skierowanej do dorosłych chrześcijan.
    W ramach katechezy dorosłych, jak to było już wcześniej sygnalizowane, powinno zmierzać się do pogłębionej interpretacji współczesnej egzystencji ludzkiej w świetle wiary chrześcijańskiej. Tysiące problemów powstałych na płaszczyźnie teologicznej, moralnej, społecznej powinno znaleźć swe rozwiązanie podczas katechezy dla dorosłych.
    Katecheza ta nie może zadowolić się wyuczeniem i powtarzaniem teologicznych formuł, choć nauczanie chrześcijańskie ma tu swoje istotne znaczenie. Podstawowym jednak zadaniem tej formy katechezy jest doprowadzenie chrześcijanina do sformułowania wiary w kategoriach współczesnych i personalistycznych. Wobec innych - w środowisku, w którym dorosły chrześcijanin żyje na co dzień - powinien być w stanie ukazać własnymi słowami swoją wiarę. Tylko w ten sposób może o niej zaświadczyć i skutecznie jej bronić wobec poglądów niechrześcijańskich. ^[ 35 ]
    Tak więc w centrum katechezy dla dorosłych - obok pytania o Boga - stają pytania o człowieka, które domagają się osobistych odpowiedzi. Kim jestem? Jakie odkrywam w sobie potrzeby, pragnienia, marzenia? Co mnie cieszy, co mnie drażni? Jaki jest sens (cel) mojego życia? Jak oceniać swoje życie? Co kieruje mym życiem? Kim są moi bliscy? Jakie są moje relacje z innymi ludźmi? Czym jest śmierć? Jak wykorzystuję swój czas? Jaki sens ma moja praca? Co robię z moim wolnym czasem? Co sprawia mi radość? co mnie smuci? Co daje nadzieję w trudnych sytuacjach?
    Im bardziej ów wymiar egzystencjalny (ludzki) będzie przebijał przez problematykę proponowaną w katechezie dorosłych, im bardziej poszczególnym katechetom uda się w sposób jasny i prosty wiązać zagadnienia życiowe z zagadnieniami teologicznymi, tym istnieje większa szansa na dotarcie z tą formą katechezy do szerszego kręgu ochrzczonych dorosłych. Ukazanie ludzkiego życia jako płaszczyzny spotkania Boga i człowieka, jako sekwencji nieustannego działania Bożej Opatrzności w tym świecie daje dorosłym chrześcijanom szansę odkrywania swej wiary jako wciąż aktualnej i żywej.
    Kolejny wyznacznik katechezy dorosłych dotyczy może mniej kwestii merytorycznych (treściowych), co bardziej formalnych, związanych z organizacją tego typu posługi.

E - ELITARNA ^[ 36 ]

    Przed blisko 30-tu laty znany prekursor katechezy dorosłych, ks. bp Herbert Bednorz, pisał, że "(...) w krótkim czasie będziemy mogli w całej diecezji (katowickiej - R. Ch.) przystąpić do obowiązkowej katechizacji dorosłych". ^[ 37 ] Niestety, optymizm ten był zbyt wielki. Trudno dziś mówić o "obowiązkowości" w katechezie dorosłych czy o jej powszechności. Ten sam autor zaznacza jednak: "(...) pogrzebalibyśmy katechezę dorosłych, jak słusznie mówią doświadczeni duszpasterze, gdybyśmy ją prowadzili wobec wielkiego audytorium, liczącego kilkaset osób. (...) Nie powinno w niej uczestniczyć więcej niż trzydzieści, najwyżej trzydzieści kilka osób". ^[ 38 ]
    Elitarność, jako kolejny wyznacznik katechezy dorosłych, jest przejawem realistycznego liczenia się z własnymi możliwościami. Ograniczona liczba osób i środków, sił i czasu, które można przeznaczyć na katechezę dla dorosłych, zmusza do organizacji tej działalności w zakresie mniejszym, lecz z nastawieniem na większą skuteczność. Wiedział bp Bednorz, że żadnym aktem administracyjnym nie jest w stanie "umasowić" katechezy dla dorosłych. Katechetyczna działalność wśród dorosłych, zakładając elitarność, stawia "jakość" przed "ilością". Z czasem "jakość" ma szansę zaowocować także "ilością". Trzeba w tym wypadku mierzyć zamiary według sił, a te ostatnie nie są, niestety, największe. Elitarność jest pierwszym i koniecznym krokiem w szerszym rozwoju katechezy dla dorosłych.
    Ewangelizacja i katecheza powinny dotyczyć całego ludu chrześcijańskiego i nie jest to sprawa tylko niektórych. Wraca tu problem wielkiej pastoralnej dyskusji: "masy czy elity". W jego rozwiązaniu chciałbym odwołać się do zasady śp. Sługi Bożego ks. Franciszka Blachnickiego: "przez elity do mas". Katecheza dla dorosłych, przynajmniej w początkowym etapie swego rozwoju, winna być katechezą skierowaną do wąskiej grupy osób, do tych, którzy rzeczywiście pragną rozwijać swą wiarę i zgodnie z nią żyć. Trzeba uważać na zbyt wysokie stawianie sobie poprzeczki, często bowiem "wszyscy" oznacza w praktyce "nikt". Przykład samego Jezusa Chrystusa jest tutaj wymowny. Jego katecheza nie pomijała osób, które pragnęły słuchać, ale kierowała się przede wszystkim do wybranych, do tych, którym w przyszłości Jezus zlecił posługę głoszenia Słowa w Jego imieniu. Podobnie jest i współcześnie. Nieskuteczne bywają już same apele o udział w katechezie dla dorosłych, głoszone z kościelnych ambon. Globalne zaproszenia nie wystarczą. Potrzebne są zachęty osobiste, na piśmie, z podaniem tematyki spotkań. "Wielkie rzeczy rodzą się i dokonują w maleńkich zespołach". ^[ 39 ] Elitarność jest konsekwencją przyjęcia modelu katechezy adekwatnej do poszczególnych grup dorosłych i ich oczekiwań.
    Elitarność katechezy dla dorosłych wyraża się w trosce o religijną formację rodziców dzieci przystępujących do sakramentów inicjacji chrześcijańskiej. ^[ 40 ] W pierwszym rzędzie chodzi więc o przygotowanie rodziców do podjęcia zadań wynikających z odpowiedzialności za wiarę własnych dzieci, przez rozwój katechezy rodzinnej, kultywowanie tradycji religijnych, troskę o życie religijne w rodzinie. Przede wszystkim na rodzicach spoczywa odpowiedzialność za ciągłość oddziaływań katechetycznych i to właśnie oni, mając na względzie dobro własnych dzieci, gotowi są czynić wiele. Owocność katechezy prowadzonej w różnych środowiskach (w szkole, w parafii) w olbrzymiej mierze zależy od jej pogłębienia i przeżywania w domu rodzinnym. Katecheza dla rodziców powinna zmierzać w stronę przywrócenia rodzinno-wspólnotowego doświadczenia religijnego (wspólnej modlitwy, świętowania niedzieli, rozmów na tematy religijne, wspólnej lektury, świadomego odbioru treści religijnych przekazywanych przez media itd.). Ze względu na zróżnicowany poziom percepcyjny i religijny, jaki prezentują rodzice, sprawą ważną wydaje się odpowiednie rozróżnienie form katechezy dla rodziców (od "wywiadówek" do "seminariów dla rodziców" czy "szkół wiary"). ^[ 41 ] Owocność katechezy dla rodziców zależy w dużej mierze od charakteru grup formacyjnych. Kierunek oddziaływań winien zakładać przejście od informacji na temat wartości ku ich przeżywaniu (np. przy okazji tzw. Mszy św. inicjacyjnych dla dzieci). Katecheza dla rodziców, która powinna być stałą praktyką katechetyczną i z której nie wolno rezygnować, ma szansę stać się w dalszym ciągu katechezą chrześcijańskich elit. Przeżycie odpowiedzialności za przekaz wiary kolejnym pokoleniom może bowiem wywołać u wielu rodziców wzrastającą potrzebę pogłębienia własnych wiadomości i doświadczeń religijnych, co z kolei prowadzi do większego zaangażowania się i poszukiwania różnych form katechezy dla dorosłych.
    Niemniej ważne od religijnej formacji rodziców jest przygotowanie chrześcijańskich elit, do których zaliczyć należy przyszłych katechetów, animatorów ruchów młodzieżowych, pomocników parafialnych, szafarzy Komunii św., nauczycieli religii. Powierzenie jakiejś funkcji czy posługi w Kościele może być - z punktu widzenia psychologicznego - silnym motywem włączenia człowieka dorosłego w proces pogłębienia i poszerzenia swych wiadomości religijnych i troski o żywą wiarę. "Człowiek dorosły nie chce siedzieć w ławce na wzór dzieci uczęszczających na katechezę. Na ogół wstydzi się pokazać jako ten, który ma się jeszcze czegoś nauczyć lub chodzić na lekcje. Jeśli natomiast daje mu się jakieś znaczenie i bezpośrednie zadanie, możliwie razem z innymi dorosłymi chrześcijanami, którzy posiadają ten sam problem, to na ogół bardzo się angażuje". ^[ 42 ] W momencie, kiedy dorośli chrześcijanie zrozumieją, że wychowanie religijne kolejnych generacji chrześcijan nie może być zadaniem wyłącznie księży czy nauczycieli religii, lecz jest także ich własną, ważną powinnością, sami zaczną poszukiwać form religijnego samokształcenia. W obliczu pytania o własne kwalifikacje i kompetencje w zakresie edukacji religijnej otwierają się na propozycję odpowiedniej dla nich katechezy. Motywacja w takim przypadku, operatywna i pragmatyczna, daje większą szansę na trwałość katechezy, choć z całą pewnością nie dotyczy ogółu wiernych, lecz jego części. Trudno byłoby podobną motywację obudzić u wszystkich.

Z - ZAPROGRAMOWANA ^[ 43 ]

    Wielu chrześcijan posiada zasób wiadomości religijnych, które często opierają się na wiedzy ze szkoły podstawowej lub pochodzą z różnych przypadkowych źródeł (media, plotki), są nieuporządkowane i nieusystematyzowane. W zetknięciu z konkretnymi życiowymi problemami taka wiedza staje się nieprzydatna. Ważnym zadaniem katechezy dla dorosłych jest wykorzystanie i uporządkowanie religijnych wiadomości oraz ustawienie ich na poziomie człowieka dorosłego. Nie jest to zadanie łatwe; wymaga wielkiej delikatności i taktu, tak łatwo bowiem zablokować w początkowym stadium konstruktywny dialog, zarzucając dorosłym (czy wręcz wyśmiewając) religijną ignorancję. Podobne bariery mogą wprowadzić wypowiedzi lekceważące tradycyjne formuły wiary lub religijności ludowej. Wyjście od pozytywnych stron i szukanie konstruktywnych kompromisów wymaga ze strony prowadzących znacznej wiedzy, pokory oraz daleko rozwiniętej chęci współpracy. ^[ 44 ]
    Proces uporządkowania wiedzy zakłada ze strony osób uczestniczących w katechezie następujące etapy: ^[ 45 ]

1. wgląd w zasób i jakość posiadanych wiadomości;
2. swoistego rodzaju "nawrócenie", które polega na uświadomieniu sobie niedoskonałości posiadanej wiedzy religijnej i chęci jej pogłębienia, także w zakresie problemów, które niesie ze sobą współczesność.

    Z kolei, ze strony osób odpowiedzialnych za katechezę dorosłych ważne jest zainicjowanie procesu programowania treści tej formy działalności na poziomie kraju, regionu czy diecezji. Na gruncie polskim coraz częściej spotkać można różnego rodzaju katechizmy dla dorosłych. ^[ 46 ] Bezsprzecznie winny one być wykorzystywane w katechezie - obok Biblii - jako jej podstawowe źródło. Nowe katechizmy opierają się głównie na schemacie Katechizmu Kościoła Katolickiego, są cenną pomocą, ale nie zaspokajają pilnej potrzeby sformułowania programu katechezy dla dorosłych. Katechizmy stanowią jej bazę treściową, "skarbiec wiary", lecz same w sobie nie programują kolejnych spotkań katechetycznych. Wydaje się, że aktualnie czymś bardzo pomocnym i koniecznym byłoby opracowanie solidnego, dostosowanego do różnych grup, dopracowanego pod względem dydaktycznym i teologicznym programu do katechizacji dorosłych. Takie zadanie przerasta możliwości większości pojedynczych katechetów i jest raczej wezwaniem skierowanym do katechetyków, teologów i specjalistów od andragogiki.

A - APOSTOLSKA ^[ 47 ]

    Owocem katechezy dla dorosłych jest świadomość, że wszyscy chrześcijanie są Kościołem i są konkretnie współodpowiedzialni za chrześcijaństwo w świecie. Katecheza prowadzi do apostolatu. Powołaniem wszystkich chrześcijan jest dawanie ewangelicznego świadectwa wobec współczesnego świata. Wielu świeckich może uobecniać chrześcijaństwo w miejscach, do których kapłani nie docierają.
    W Konstytucji dogmatycznej o Kościele II Soboru Watykańskiego zapisano takie słowa: "Chrystus (...) pełni swe prorocze zadanie (...) nie tylko przez hierarchię (...), ale także przez świeckich, których po to ustanowił świadkami oraz wyposażył w zmysł wiary i łaskę słowa, aby moc Ewangelii jaśniała w życiu codziennym, rodzinnym i społecznym" (KK 35). "Dzieło ewangelizacji jest - jak przypominał papież Paweł VI - podstawowym zadaniem Ludu Bożego" (EN 59). Jednak "(...) najpiękniejsze nawet świadectwo przestanie wreszcie kiedyś oddziaływać bez objaśnienia, podbudowania i rozwinięcia go przez jasne a niedwuznaczne wieszczenie Pana Jezusa" (EN 22).
    Katecheza dla dorosłych kumuluje dwa zasadnicze cele. ^[ 48 ]
    1.  Wiarę świadomie przeżywaną, dojrzałą, żywą, wyraźną, czynną (por. DB 14 i DCG 17). Przezwyciężenie infantylizmu religijnego w wierze i wszelkich wynikających z tego kryzysów, wątpliwości, małoduszności oraz braku odpowiedzialności za wspólnotę, braku odpowiedzialności przejawiającej się w bierności i indywidualizmie religijnym.
    2.  Przygotowanie do czynnego udziału w potrójnej funkcji Kościoła: profetycznej, kapłańskiej i służebnej we wspólnocie parafialnej. Uzdolnienie i zaangażowanie do pracy apostolskiej w myśl wskazań soborowych.
    Wyrazem wewnętrznego zaangażowania w katechezę jest udział osób dorosłych w misji apostolskiej i ewangelizacyjnej Kościoła. "Katecheza dorosłych winna umożliwić odejście od postawy czysto konsumpcyjnej wiernych w Kościele i zmobilizować ich do aktywnego włączenia się w życie i działanie Kościoła (...) Przygotowanie osób dorosłych do apostolstwa i ewangelizacji powinno stanowić aspekt przenikający każdą formę katechezy, wyznaczać ono powinno działanie docelowe każdej pracy katechetycznej". ^[ 49 ] Każdy aktywny chrześcijanin jest zachęcony do tego, by naśladował św. Andrzeja i na kolejne spotkania (katechezy) zapraszał swoich znajomych, przyjaciół, kolegów. ^[ 50 ] Elitarność katechezy znajduje swoje dopełnienie i rozwinięcie w otwarciu się dorosłych katechizowanych i w ich wyjściu do innych, poszukiwaniu, zachęcaniu i przyprowadzaniu kolejnych osób ochrzczonych, które zapragną wzrastać w swojej wierze.
    Zaprezentowany referat z całą pewnością nie wyczerpuje bogatej i zróżnicowanej tematyki. Pytanie: "Jaka katecheza dla dorosłych?" nadal pozostaje otwarte, także pod względem formalnym czy metodycznym. W niniejszym artykule pragnąłem zaprezentować pewien specyficzny i - moim zdaniem - optymalny model katechezy dla dorosłych. Podane kryteria są jednocześnie wyznacznikami - jak zwykło się mawiać - "charakteru katechetycznego" religijnej formacji dorosłych katolików. Przedstawiony model katechezy dla dorosłych nie rości sobie pretensji wyłączności i nieomylności. Według mnie jednak, jest on całościowy i pozwala na ocenę konkretnych działań dotyczących katechezy dla dorosłych, a przede wszystkim stanowi ważną inspirację dla tej formy działalności katechetycznej. Oby w praktyce, która zawsze była najlepszą (a także najbardziej dokładną) weryfikatorką teoretycznych idei, model ten zyskał większy szlif i tym samym stał się dla wielu katechetów nowym wyzwaniem do pracy katechetycznej wśród dorosłych chrześcijan.
Ks. Radosław Chałupniak - dr katechetyki, adiunkt na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Opolskiego, duszpasterz akademicki.
 ¹  Na temat konieczności katechezy dorosłych wypowiadali się znani zachodni katechetcy, m.in.: F. Klostermann, J. Colomb, B. Dreher, K. Tilmann, G. Stachel, A. Exeler, D. Emeis, E. Alberich. Por. R. Murawski, Teologiczne podstawy katechezy dorosłych, AK 71(1979), s. 179-187; S. Wójtowicz, Formacja religijna dorosłych, HD 43(1974), s. 185-186; Z. Czerwiński, Katecheza dorosłych w Polsce, WDLub. 51(1977), s. 112-113; tenże, Katechizacja dorosłych, AK 71(1978), s. 412-413.
 ²  R. Murawski, art. cyt., s. 186.
 ³  Na gruncie polskim bezpośrednio po Soborze Watykańskim II tematyka katechezy dorosłych poruszana była, m.in. podczas Archidiecezjalnego Synodu Poznańskiego w 1968 r., Trzeciego Synodu Archidiecezji Warszawskiej w 1974 r., Synodu Diecezji Katowickiej w 1975 r. czy na sympozjum Komisji Episkopatu do Spraw Duszpasterstwa Ogólnego (10.04.1975 r).
 ⁴  Por. E. Alberich, A. Binz, Adulti e catechesi. Elementi di metologia catechetica dell' adulta, Torino 1993, s. 159-183; L. Soravito, La catechesi degli adulti. Orientamenti e proposte, Torino 1998.
 ⁵  Por. (red.) R. Murawski, Bibliografia katechetyczna 1945-1995, Warszawa 1999, s. 206-211. Na temat katechezy dla dorosłych ukazało się blisko 120 pozycji w języku polskim (głównie artykuły). Jeśli prześledzi się listę autorów, to trzeba zauważyć, że pisał o niej prawie każdy wybitny polski katechetyk.
 ⁶  Sobór Watykański II, Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele (Christus Dominus), Watykan 1965 (DB); Kongregacja do Spraw Duchowieństwa, Ogólna Instrukcja Katechetyczna (Directorium catechisticum generale), Watykan 1971 (DCG); Paweł VI, Adhortacja apostolska o ewangelizacji w świecie współczesnym (Evangelii nuntiandi), Watykan 1975 (EN); Jan Paweł II, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach (Catechesi tradendae), Watykan 1979 (CT); Międzynarodowa Rada do Spraw Katechezy, Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej, Watykan 1990 (KD); Kongregacja do Spraw Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Watykan 1997 (DOK); Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001 (DK).
 ⁷  Por. S. Wójtowicz, art. cyt., s. 189-191; Z. Czerwiński, Katechizacja dorosłych, AK 71(1978), s. 417; H. Bednorz, Katecheza dorosłych, SSHT 5(1972), s. 8-10.
 ⁸  Por. KD 32.
 ⁹  A. Skowronek, Głos w sprawie tzw. katechizacji dorosłych, SSHT 5(1972), s. 239.
 ¹⁰  Z. Czerwiński, Katecheza dorosłych w Polsce, s. 112.
 ¹¹  Por. E. Alberich, A. Binz, dz. cyt., s. 110; L. Soravito, dz. cyt., s. 15.
 ¹²  Z. Czerwiński, Kierunki pracy z dorosłymi, TP 32(1978) nr 16, s. 4-5.
 ¹³  Tenże, Katecheza dorosłych w Polsce, s. 111.
 ¹⁴  Tamże, s. 111.
 ¹⁵  B. Dreher, Theologische Erwachsenenbildung, Graz 1969, s. 26; R. Murawski, Kierunki i formy pracy katechetycznej z dorosłymi, SSHT 13(1980), s. 66.
 ¹⁶  Por. J. Gevaert, Koncepcja katechezy dorosłych, AK 71(1979), s. 175.
 ¹⁷  Por. DCG 20: "[Pasterze] (..) niech pamiętają, że katechezę dorosłych, właśnie dlatego, że przeznaczona jest ona dla osób zdolnych ją przyjąć i w niej odpowiedzialnie się zaangażować [w pełni przyzwolenia], winno ukazać się za zasadniczą formę katechezy, której wszystkie inne, choć równie ważne, są podporządkowane".
 ¹⁸  Por. KD 44-45, 51, 53, 58, 61; DOK 78-79, 105-106, 141, 263-264.
 ¹⁹  Por. G. Gozzelino, 8. La dimensione ecclesiale, w: (red.) G.M. Medica, Dal Documento di base al nuovi catechismi alla catechesi viva. Storia, dimensioni, piste di riflessione e di ricerca, Torino 1973, s. 195-215; K. Macheta, Podstawowe wymiary katechezy, Lublin 1991, s. 37-61.
 ²⁰  Por. R. Chałupniak, Konfesyjność nauczania religii. Zarys problematyki, "Paedagogia Chrystiana" nr 4/2000 z. 2, s. 31-51.
 ²¹  Por. KD 54-58; DOK 171-176.
 ²²  S. Wójtowicz, art. cyt., s. 183.
 ²³  Por. R. Murawski, Kierunki i formy pracy katechetycznej z dorosłymi, s. 67-68.
 ²⁴  Por. R. Murawski, Teologiczne podstawy katechezy dorosłych, s. 185.
 ²⁵  S. Wójtowicz, art. cyt., s. 184.
 ²⁶  Tamże, s. 184-185.
 ²⁷  Por. KD 59, 61; DK 101-102.
 ²⁸  Por. KD 13-18; DOK 46-62.
 ²⁹  Na gruncie włoskim ciekawe propozycje katechezy ewangelizacyjnej prezentują: J. Gevaert, Prima evangelizzazione. Aspetti catechetici, Torino 1990; tenże, La proposta del Vangelo a chi non conosce il Cristo, Torino 2001; J. Kochel, Katecheza ewangelizacyjna w nauczaniu pastoralnym Carlo Maria kard. Martiniego, Opole 1999.
 ³⁰  Por. A. Exeler, Katechese und Mission im Lichte der Bischofssynode 1977, ChPB 91(1978) nr 2, s. 100-101. Cyt. za: J. Gevaert, Koncepcja katechezy dorosłych, s. 170-171.
 ³¹  J. Gevaert, art. cyt., s. 171.
 ³²  Por. KD 13; DOK 40-41, 80, 98-100, 137, 140.
 ³³  Z. Marek, Chrystocentryzm katechezy. Do czego zmierzamy?, w: (red.) B. Klaus, W poszukiwaniu kształtu katechezy. Księga pamiątkowa ku czci księdza profesora Edwarda Lazarowicza, Tarnów 2000, s. 74-78; por także: J. Szpet, Dydaktyka katechezy, Poznań 1999, s. 38nn; S. Kulpaczyński, Jezus Chrystus w centrum katechizacji, Lublin 2000.
 ³⁴  Por. KD 26, 48-50; DOK 116-117, 152-153, 158, 175.
 ³⁵  J. Gevaert, art. cyt., s. 174.
 ³⁶  Por. KD 56, 62; DOK 226.
 ³⁷  H. Bednorz, art. cyt., s. 8.
 ³⁸  Tamże, s. 9.
 ³⁹  A. Skowronek, art. cyt., s. 240.
 ⁴⁰  Por. J. Bagrowicz, Z problematyki katechizacji rodziców, AK 71(1979), s. 205-212.
 ⁴¹  Tamże, s. 211.
 ⁴²  J. Gevaert, art. cyt., s. 173-174.
 ⁴³  Por. KD 59, 84; DOK 274-275, 281-285; DK 102.
 ⁴⁴  J. Gevaert, art. cyt., s. 171.
 ⁴⁵  Tamże, s. 172.
 ⁴⁶  Np. Katechizm dla dorosłych. Polska adaptacja Katechizmu Kościoła Katolickiego, Kraków 1999.
 ⁴⁷  Por. KD 38, 52; DOK 86.
 ⁴⁸  S. Wójtowicz, art. cyt., s. 184-185.
 ⁴⁹  R. Murawski, Kierunki i formy pracy katechetycznej z dorosłymi, s. 79.
 ⁵⁰  Tzw. "operation Andrew" (por. J 1, 41-42), znana z kościołów protestanckich forma apostolatu.