Katecheta 7/2002

 Współczesne czasy charakteryzują się dynamicznymi zmianami w zakresie intensywności konfliktów interpersonalnych i częstotliwości ich występowania. Stąd też problematyka konfliktów wzbudza żywe zainteresowanie socjologów, psychologów, pedagogów i teologów. Jest obecna w publikacjach prasowych, książkach, środkach społecznego komunikowania, a przede wszystkim w "prozie" codziennego życia poszczególnych osób i podejmowanych przez nich działaniach.
    Konflikty interpersonalne są także powszechnym i istotnym elementem interakcji, jakie mają miejsce pomiędzy katechetą a młodzieżą. Trwające jakiś czas kontakty interpersonalne katechety z wychowankami prędzej czy później prowadzą do ujawniania się różnic poglądów, postaw, wartości, interesów. Okres młodości - pełen zmian fizycznych i psychicznych, utraconych sensów, relatywizmu moralnego, zachwiania autorytetów, buntu, kontestacji, poszukiwania własnej tożsamości i własnego miejsca w społeczeństwie - sprzyja powstawaniu w życiu młodzieży konfliktów, zarówno tych wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Te ostatnie powstają w relacjach z innymi osobami, zwłaszcza znaczącymi, a więc z rodzicami, wychowawcami. Występują także - z różną intensywnością i w różnych formach - w relacjach katechety z młodzieżą i pozostawiają w każdej osobie jakiś "ślad", którego jakość bywa szeroko dyskutowana. Poszukiwania te niejednokrotnie prowadzą do błędnych stwierdzeń, w których konflikty są utożsamiane z porażką wychowawczą katechety. Z tego też powodu niektórzy katecheci za wszelką cenę usiłują nie dopuścić do powstania konfliktów, przynajmniej tych jawnych. Taka postawa w konsekwencji prowadzi do eskalacji konfliktów ukrytych, a nawet do zachowań destrukcyjnych.
    Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie: jakie znaczenie mają konflikty interpersonalne katecheta - młodzież, a więc konflikty między katechetą a uczniami w wieku od 13. do 19. roku życia? Czy stanowią one szansę a może zagrożenie dla jakości interakcji katechetycznych i rozwoju osób w nich uczestniczących? Od czego zależy wartość rozwojowa tych konfliktów? Na czym polega kreatywny wymiar konfliktów katechety z młodzieżą? Dwa zasadnicze człony powyższego problemu jednocześnie inspirują do postawienia kilku pytań szczegółowych. W czym wyraża się istota konfliktów katecheta - młodzież? Jaka jest etiologia tych konfliktów? Jakie rodzaje konfliktów występują w interakcjach katechety z młodzieżą? Jakie strategie rozwiązywania konfliktów determinują znaczenie konfliktów w katechezie? Próba znalezienia odpowiedzi na te pytania pozwoli wreszcie wskazać na kreatywny wymiar konfliktów katecheta - młodzież.

I.  ISTOTA KONFLIKTÓW KATECHETA - MŁODZIEŻ

    Rozumienie istoty konfliktów katecheta - młodzież zależy w dużym stopniu od tego, jak pojmuje się sam "konflikt" i jedną z jego podstawowych kategorii - "konflikt interpersonalny". Jaki zatem nadać sens znaczeniowy pojęciu "konflikt" na gruncie katechetyki?
    Powszechnie wiadomo, że termin "konflikt" pochodzi od łacińskiego słowa conflicto. i oznacza: razem uderzać, wstrząsać, zaburzać. ^[ 1 ] Jest on definiowany czy też analizowany przez przedstawicieli różnych dyscyplin, głównie psychologii ^[ 2 ] i socjologii, ^[ 3 ] ostatnio także katechetyki. ^[ 4 ] Konflikt - w najogólniejszym tego słowa znaczeniu - to równoczesna obecność przeciwstawnych lub wzajemnie wykluczających się motywów, pragnień, czy tendencji uwarunkowanych zewnętrznie. Dlatego konflikt, w szerokim ujęciu, obejmuje takie pojęcia, jak sprzeczność, walka, wykluczające się motywy, pragnienia. ^[ 5 ] Większość autorów ^[ 6 ] próbuje jednak zawęzić omawiane pojęcie, nadać mu bardziej precyzyjną i jednoznaczną treść. ^[ 7 ] Dlatego stanowisko psychologów, socjologów czy katechetyków różnicuje się w momencie określenia jakości i kontekstu występowania rozbieżnych pragnień, interesów, sprzeczności czy też różnic w zakresie preferowanych wartości. Prowadzi to do wyodrębnienia różnych definicji konfliktów, w zależności od specyfiki konfliktów i ich kategorii.
    W niniejszym przedłożeniu - dla ukazania istoty konfliktów katecheta - katechizowany, znaczący jest termin "konflikt interpersonalny". Oznacza on swoisty rodzaj relacji interpersonalnych między dwiema lub więcej osobami, które polegają na wyraźnie uświadomionych nawzajem niezgodnych, przeciwstawnych czy sprzecznych poglądach, stanowiskach, preferowanych wartościach, interesach partnerów interakcji, wyrażających się w formie negatywnych lub nawet wrogich postaw czy konkretnych zachowań. ^[ 8 ]
    Analizując powyższą definicję, można wydobyć z niej istotne dla kontekstu katechetycznego elementy, takie jak relacje interpersonalne; niezgodność dwóch lub więcej partnerów interakcji odnośnie do poglądów, stanowisk, preferowanych wartości, interesów; negatywne czy wrogie postawy, zachowania, będące wyrazem konfliktu. Są to wyznaczniki konfliktów interpersonalnych katecheta - młodzież. Wielokrotnie ujawniają się one w relacjach interpersonalnych zachodzących między katechetą a młodzieżą i wskazują na jakość tych relacji.
    Tak więc przez termin "konflikty katecheta - młodzież" należy rozumieć taki układ relacji i interakcji pomiędzy katechetą a młodzieżą, gdzie wyraźnie uświadamiają oni sobie dysonanse, sprzeczności w zakresie interesów, dążeń, aspiracji, postaw, uznawanych wartości, a niekiedy także próbują narzucić sobie nawzajem swoją wolę. Tak określony konflikt obejmuje uczniów między 13. a 19. rokiem życia, a więc młodzież od gimnazjum do szkoły ponadgimnazjalnej włącznie. Wyrazem konfliktu katechety z młodzieżą są niezgodne z oczekiwanymi przez katechetę zachowania, pragnienia, wartości, przekonania uczniów, jakie ujawniają się pod wpływem różnych uwarunkowań w toku interakcji katechetycznych.

II.  ETIOLOGIA KONFLIKTÓW KATECHETA - MŁODZIEŻ

    Konflikty katecheta - młodzież są powszechnym i istotnym elementem interakcji dydaktyczno-wychowawczych. O ich powstaniu decydują dwie kategorie przyczyn: uwarunkowania o charakterze podmiotowym i uwarunkowania społeczno-kulturowe.

1.  UWARUNKOWANIA O CHARAKTERZE PODMIOTOWYM

    Źródła konfliktów w katechezie mają najczęściej charakter podmiotowy. Tego rodzaju konflikty powstają głównie w wyniku konfrontacji różnych typów osobowości i cech charakteru katechety i młodzieży. Ich źródłem są także występujące między katechetą a młodzieżą różnice w sądach, systemach wartości, ocenach, preferowanym stylu życia.
    W powstawaniu konfliktów między katechetą a uczniami główną rolę odgrywają określone cechy tych pierwszych. Związane są one z ich usposobieniem, poziomem intelektualnym, kompetencjami zawodowymi i globalną postawą. Tak więc niesprawiedliwość katechetów, formalizm i oschłość w odnoszeniu się do młodzieży, nerwowość, gwałtowność, brak wyrozumiałości, a także nudne i schematyczne prowadzenie lekcji przyczyniają się do powstania tego typu konfliktów. ^[ 9 ]
    Również cechy charakteru katechizowanej młodzieży decydują o powstaniu konfliktów. Upór, nieposłuszeństwo, przekora i zawiść, a także problemy i konflikty w rodzinie przyczyniają się do tego typu sytuacji w katechezie. ^[ 10 ]
    Kluczowym źródłem konfliktów między katechetą a młodzieżą są zmiany psychofizyczne dokonujące się u katechizowanych w okresie adolescencji - między 13. a 16. rokiem życia. Jest to wiek przemian biologicznych, intelektualnych i psychicznych, w którym występują dysproporcje między poziomem rozwoju w różnych zakresach funkcjonowania młodzieży. Zachodzące zmiany rozwojowe - ich dynamika i brak proporcjonalności - w znacznym stopniu decydują o konfliktowym charakterze wieku dorastania. Konflikty między katechetą a młodzieżą są więc jedną z wielu kategorii tego rodzaju przeżyć, jakie ujawniają się na różnych płaszczyznach życia młodzieży. Wynikają one, między innymi z napięcia powstającego między potrzebą samodzielności a ograniczeniami stawianymi przez katechetę, pomiędzy dążeniem do niezależności a potrzebą oparcia, między wizjami idealnymi a realnymi obrazami rzeczywistości. ^[ 11 ]
    O powstaniu konfliktów między katechetą a młodzieżą decyduje przeżywany przez młodzież w okresie adolescencji, kryzys tożsamości, tendencja do ukierunkowania własnej aktywności na obronę i krytykanctwo, poszukiwanie sensu życia, zmienność nastrojów i uczuć, zachwianie dotychczasowej hierarchii wartości, a także przeżywanie wątpliwości religijnych, co powoduje niestałość religijną, a niejednokrotnie prowadzi do kryzysu religijnego. Znaczący wpływ mają tu problemy związane z dojrzewaniem seksualnym. Prowadzą one do odrzucania głoszonej przez katechetę nauki Kościoła, zwłaszcza tej, związanej z życiem moralnym, jak również do kontestacji instytucji religijnych, autorytetu Kościoła i ceremonii zewnętrznych. ^[ 12 ]
    Niejednokrotnie przyczyną konfliktów jest nieznajomość przez katechetę młodzieży - jej oczekiwań, potrzeb, problemów, zachodzących w niej zmian poziomu rozwoju religijnego, moralnego, przejawianych postaw wobec wiary i jakości zaangażowania w życie wspólnoty eklezjalnej, a także brak znajomości środowiska, w którym katechizowani żyją. ^[ 13 ] Są to bowiem istotne informacje. Pozwalają one katechecie postawić właściwą diagnozę pedagogiczną i zaplanować konkretne, dostosowane do danej grupy osób czy też do pojedynczych uczniów, działania dydaktyczno-wychowawcze.
    Okolicznością, która może sprzyjać powstawaniu konfliktów między katechetą a młodzieżą jest brak gotowości zrozumienia przez katechetę wychowanków i przyjęcia lub zaakceptowania ich oczekiwań, potrzeb i brak gotowości do podjęcia odpowiednich działań, które miałyby na celu wypracowanie wspólnych zasad współdziałania czy też rozwiązywania zaistniałych już konfliktów.
    Konflikty między katechetą a młodzieżą spowodowane są także naruszeniem przez jedną lub obie strony ustalonych uprzednio zasad współpracy, dążenie do zaspokojenia własnych potrzeb, nieprzestrzeganie i nieuwzględnianie potrzeb innych osób, nieumiejętność postępowania, brak tolerancji. Prawdopodobieństwo na zaistnienie konfliktu wzrasta, gdy katechizowany zmienia szkołę, kończy jeden etap edukacji a zaczyna kolejny, np. po ukończeniu szkoły podstawowej rozpoczyna naukę w gimnazjum. W tej "nowej" sytuacji, w odniesieniu do nowych nauczycieli-wychowawców, których ocena nie decyduje o promocji do następnej klasy, a szczególnie wobec katechety, stosuje wszelkie dostępne, uznane przez siebie za właściwe, formy reakcji na ich postępowanie, np. atakuje, bo czuje się silniejszy. Jeśli taka reakcja przynosi oczekiwane efekty, wtedy katechizowany uznaje, że jest ona skuteczna. Dlatego szybko ją sobie przyswaja, a następnie utrwala.
    Inną, ważną przyczyną konfliktów, jakie powstają w relacjach katechety z młodzieżą, jest nieprawidłowo przebiegający proces komunikacji między partnerami. Wszelkie przejawy braku komunikowania, jego osłabienia lub nieprawidłowości związanych z jego przebiegiem, pociągają za sobą niewłaściwą interpretację konkretnych zachowań, tak ucznia, jak i nauczyciela. ^[ 14 ] Prawidłowy przebieg procesu komunikowania się katechety z młodzieżą stanowi podstawę do unikania sytuacji konfliktogennych, a gdy już konflikt powstanie, wtedy stwarza możliwości do przeżywania go w sposób konstruktywny.
    U podstaw konfliktów: katecheta - młodzież znajduje się również brak czasu ze strony katechety, zmęczenie, obsesyjna troska o spokój w klasie i realizację programu nauczania religii czy też wymagań, jakie nakłada na katechetę reforma edukacji (np. dokładne wypełnianie dziennika szkolnego i dokumentacji o przebiegu rozwoju zawodowego, realizacja zadań związanych z uzyskiwaniem kolejnych stopni awansu zawodowego nauczyciela). W konsekwencji uczeń może doświadczać, że jest przedmiotem, a nie podmiotem interakcji katechetycznych.
    Do powstania konfliktów między katechetą a młodzieżą przyczynia się także brak jasno określonych kryteriów oceniania. Młodzież postrzega wtedy ocenianie jako jedną z form zastraszenia, niesprawiedliwego traktowania poszczególnych osób i narzędzie wprowadzania porządku na katechezie. W konsekwencji buntuje się i ostentacyjnie wyraża swoje niezadowolenie.

2.  UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-KULTUROWE

    Oprócz uwarunkowań podmiotowych, jakie powstają w toku interakcji katechetycznych, i które poniekąd są skutkiem dynamiki rozwojowej tych relacji, a więc bezpośrednio wiążą się z interakcjami katechety z młodzieżą, istnieje wiele pośrednich przyczyn tego rodzaju konfliktów. Są to uwarunkowania społeczno-kulturowe, takie jak na przykład: lansowane w środkach społecznego komunikowania wzory zachowań i wartości, ośmieszanie autorytetu Kościoła czy też autorytetu wychowawców, w tym także katechetów, negatywna postawa rodziców i innych wychowawców wobec katechety, brak współpracy rodziny z Kościołem w zakresie wspomagania młodzieży w osiąganiu dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej, sytuacja materialna szkoły, zmiany związane z reformą, biurokracja. Wszystko to w mniejszym lub większym zakresie determinuje powstawanie konfliktów między katechetą a młodzieżą.
    Przedstawiona w zarysie etiologia konfliktów między katechetą a młodzieżą wskazuje na zróżnicowanie uwarunkowań, które znajdują się u podstaw powstawania konfliktów. Każda z tych przyczyn w sposób znaczący wpływa na rodzaj i przebieg sytuacji konfliktowej. Decyduje zatem o specyfice konfliktów, jakie powstają między katechetą a młodzieżą.

III.  TYPOLOGIA KONFLIKTÓW: KATECHETA-MŁODZIEŻ

    Konflikty występujące w toku interakcji katechetycznych są zróżnicowane, tak pod względem formy, jak i dynamiki czy też eskalacji emocji, które im towarzyszą. Ogólnie można je określić jako konflikty interpersonalne. Występują one bowiem w interakcjach katechety z młodzieżą.
    Uwzględniając przyczyny, które decydują o powstaniu konfliktów między katechetą a młodzieżą można wskazać na konflikty interesów i konflikty postaw.

1.  KONFLIKTY INTERESÓW

    Konflikty interesów występują wtedy, gdy katechizowani uczniowie zabiegają o korzyści indywidualne typu społecznego, a sytuacja ma tę właściwość, że pozwala na realizację interesu tylko jednej z ubiegających się osób. Charakterystyczny jest tu niedostatek dóbr w stosunku do ilości osób katechizowanych zabiegających o nie. ^[ 15 ] Na przykład katecheta może zwolnić z zajęć lekcyjnych tylko jednego ucznia, który będzie reprezentować młodzież z danej klasy czy szkoły na spotkaniu z dziećmi z Domu Dziecka czy z osobami z Domu Opieki Społecznej, chociaż chętnych jest wielu. Bywa i tak, że katecheta stawia uczniom określone zadanie, a chętnych do jego realizacji jest niewielu. Na przykład katecheta proponuje młodzieży udział w olimpiadzie wiedzy religijnej. Uczniowie nie wykazują jednak zainteresowania, nie chcą podejmować trudu związanego z przygotowaniem do olimpiady. Dynamika konfliktu interesów i eskalacja emocji, które mu towarzyszą zależy od siły motywacji skłaniającej zarówno katechetę, jak i młodzież do zabiegania o określone dobro albo unikania poświęceń. Występujący pomiędzy katechetą a młodzieżą konflikt interesów przeradza się często w walkę ukrytą, a tylko niekiedy ma charakter jawny.

2.  KONFLIKTY POSTAW

    W relacjach katecheta - młodzież występują także konflikty postaw, a więc sprzeczność w zakresie określonej gotowości do reagowania wobec danego obiektu. ^[ 16 ] Owa gotowość wymaga ze strony katechizowanych uczniów odpowiedniego nastawienia intelektualnego, uczuciowego, motywacyjnego w odniesieniu do obiektu. Różnica postaw między katechetą a młodzieżą ułatwia narastanie sytuacji konfliktowych powtarzających się. Najczęściej powstaje ona z powodu odmienności postaw wobec głoszonej przez katechetę nauki Kościoła, zwłaszcza odnoszącej się do moralności, orientacji życiowych, upodobań estetycznych, postaw wobec innych osób.

3.  KONFLIKTY JAWNE LUB UKRYTE

    Każdy z wyżej wymienionych konfliktów może mieć charakter jawny bądź ukryty. Konflikty jawne mają charakter zewnętrzny. Do nich należą np.: długotrwałe walki werbalne tzw. przygadywanie czy też różne formy zachowań agresywnych. ^[ 17 ]
    Najczęściej konflikty młodzieży z katechetą mają charakter ukryty. Uczniowie z obawy przed konsekwencjami starają się nie ujawniać swoich wrogich odniesień do nauczyciela religii. Dlatego konflikty z katechetą przyjmują postać cichego żalu, buntu, napięcia i stłumionej urazy.
    Specyfika danego konfliktu, jaki powstaje między katechetą a młodzieżą, decyduje o dynamice jego przebiegu i rozwiązywania, a jednocześnie wskazuje na możliwości wykorzystania określonego konfliktu jako szansy dla rozwoju uczestników konfliktu. Ma zatem znaczenie, zarówno dla katechety, jak i dla młodzieży. Wymaga jednak aktywnego i świadomego uczestnictwa, ukierunkowanego na poszukiwanie konstruktywnych rozwiązań.

IV.  STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW JAKO DETERMINANT WARUNKUJĄCY ZNACZENIE KONFLIKTÓW W KATECHEZIE

    Konflikty powstające w relacjach katechety z młodzieżą dość powszechnie traktowane są wyłącznie jako zjawisko negatywne, a niekiedy nawet rozpatrywane w kategoriach patologizujących. Takie stanowisko jest uproszczone. Każdy bowiem konflikt stanowi szansę rozwojową dla jego uczestników. W praktyce edukacyjnej może mieć zarówno dla katechety, jak i dla katechizowanej młodzieży - znaczenie pozytywne lub negatywne. Zależy to jednak od samych uczestników konfliktu - od katechety i katechizowanych, od sposobu w jaki podejmują oni rozwiązanie danego konfliktu.
    Określone strategie działania każdej ze stron w sytuacji konfliktu nie tylko zmierzają do rozwiązania czy wyeliminowania konfliktu, ale i determinują jakość znaczenia konfliktów w rozwoju efektywnych bądź nieefektywnych interakcji katechetycznych. Sam bowiem konflikt nie jest źródłem dezintegracji negatywnej czy destrukcyjnych zachowań. Chodzi tu o sposób jego rozwiązania. W zależności od kategorii rozwiązania konfliktu może on być twórczy lub destruktywny. Jakie zatem strategie decydują o negatywnym znaczeniu konfliktów katechety z młodzieżą a jakie o pozytywnym?

1.  DESTRUKCYJNE STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW

    Do destrukcyjnych strategii rozwiązywania konfliktów katechety z młodzieżą zalicza się: ignorowanie konfliktu, odwlekanie działań ukierunkowanych na rozwiązanie konfliktu, pokojowe współistnienie, deprecjonowanie, rozwiązywanie konfliktu z pozycji autorytetu, kompromis i walkę. ^[ 18 ]

1.1.  IGNOROWANIE KONFLIKTU

    Ignorowanie konfliktu polega na pomijaniu sytuacji konfliktowej milczeniem w przekonaniu, że brak decyzji wywoła mniejszy konflikt niż odrzucenie żądań. Najczęściej sięga po nią katecheta, kiedy nie słucha argumentów młodzieży, nie przyjmuje ich do wiadomości i nie stara się zrozumieć. Rodzi to w katechizowanych poczucie lekceważenia.
    W takiej sytuacji konflikt pogłębia się, a szansę na jego rozwiązanie się zmniejszają. Prowadzi to do negatywnych skutków i wartość rozwojowa konfliktu jest ujemna. Konflikt nie wspomaga realizowanego w toku katechezy wychowania, lecz przeciwnie osłabia jakość interakcji katechetycznych, ich efektywność i prowadzi do destrukcji.

1.2.  ODWLEKANIE ROZWIĄZANIA KONFLIKTU

    Odwlekanie polega na odraczaniu działania, oczekiwaniu na zmiany, które mogą nastąpić, czy też na zdarzenie losu. Konflikt traktowany w ten sposób przynajmniej przez jedną ze stron ma szansę na pogłębienie. Wraz z upływem czasu osoby zaangażowane nabierają coraz głębszego przekonania o własnych racjach, formalizują swoje poglądy. Przedmiot konfliktu (często błahy i pozorny) bywa z czasem zapominany na rzecz działań symbolicznych, mających na celu obronę własnej godności, dobrego imienia, honoru. Tak więc tego rodzaju strategia prowadzi do ukształtowania się, zwłaszcza w młodzieży, tendencji do reakcji obronnych. Odwlekanie prowadzi zatem do negatywnych następstw rozwojowych.

1.3.  POKOJOWE WSPÓŁISTNIENIE

    Kolejną, negatywną strategią jest pokojowe współistnienie. Obie strony, a więc katecheta i młodzież, udają tu, że konflikt nie istnieje, podkreślają wspólnotę, ignorują przyczyny sporów. Pozornie współpraca między nimi jest dobra, lecz wynika ona raczej z obowiązku niż z zaangażowania we wspólny cel. Poczucie fałszu towarzyszy katechecie i młodzieży, rodzi wiele podejrzeń o nieczyste intencje, a kontakt nabiera cech gry, uniemożliwiając otwartą komunikację. W efekcie istnieje ryzyko łatwego odradzania się problemów oraz możliwość przeniesienia konfliktu na tzw. pola zastępcze. Sposób ten, chwilowo nieraz użyteczny, nie sprawdza się w dłuższej perspektywie czasowej, nie prowadzi do konstruktywnych rozwiązań, umożliwiających prawdziwe porozumienie i w rezultacie współdziałanie.

1.4.  DEPRECJONOWANIE

    Deprecjonowanie jest charakterystyczną, prowadzącą do negatywnych skutków strategią rozwiązywania konfliktów, stosowaną przez młodzież. Pozbawia ono katechetę wartości. Najczęściej katecheta bywa określany przez młodzież, zwłaszcza we własnych myślach czy rozmowach z innymi jako: "matoł", "idiota", "wapniak", "beton".
    Deprecjonowaniem jest również umniejszanie wartości przedmiotu sporu poprzez stwierdzenie, że dany konflikt to przecież głupstwo, którym nie warto się przejmować. Takie myślenie jest charakterystyczne dla wielu katechetów i uniemożliwia pozytywne rozwiązanie konfliktów.

1.5.  ROZWIĄZYWANIE KONFLIKTU Z POZYCJI AUTORYTETU

    Katecheta bardzo często próbuje rozwiązywać konflikty z pozycji autorytetu. Katecheta sam decyduje, co jest lepsze dla młodzieży, z którą wszedł w konflikt. Doświadczeniem i wiedzą uzasadnia decyzję mającą rozwiązać konflikt, w którym sam jest stroną zainteresowaną. Przy takim potraktowaniu młodzież czuje się najczęściej bezsilna. Może reagować buntem i agresją. Konflikt, zamiast być rozwiązany, narasta i przeradza się często w walkę młodzieży z katechetą o własne prawa.

1.6.  KOMPROMIS

    Równie popularną wśród młodych katechetów, jak i nieskuteczną strategią rozwiązywania konfliktów jest kompromis. Wiara katechety w moc kompromisu wyrasta z ukrytego przeświadczenia o nierozwiązywalności sporów, jakie powstają w relacjach z młodzieżą. Przy stosowaniu tej strategii katecheta zakłada, że dojdzie do porozumienia z wychowankami, jeśli zadowoli się osiągnięciem częściowego spełnienia swych żądań, a jednocześnie spełni część żądań stawianych przez katechizowanych. Takie połowiczne usatysfakcjonowanie i poczynione ustępstwa nie są jednak rozwiązaniem konfliktów, a jedynie oddaleniem momentu konfrontacji i rzeczywistego ustalenia własnych praw i interesów. Prowadzą do odnowienia, a nawet nasilenia konfliktów katechety z młodzieżą.

1.7.  WALKA

    Inną destrukcyjną strategią rozwiązywania konfliktów, jakie powstają między katechetą a młodzieżą jest walka. Jedna ze stron zaczyna spostrzegać drugą jako przeciwnika, którego należy zwyciężyć lub zniszczyć. Obie strony przyjmują postawę nieprzejednaną. Żądają ustępstw, stosując przy tym groźby czy też presję. Jednocześnie, zarówno katecheta, jak i młodzież, posługując się w rozwiązywaniu konfliktów strategią walki dbają wyłącznie o własne interesy. Największym nieszczęściem w tym przypadku jest to, że nawet zakończenie wojny nie może zagwarantować całkowitego wygaszenia konfliktu - zawsze bowiem pozostają rany i bolesne wspomnienia. Tego rodzaju strategia nie pobudza ani katechety, ani młodzieży do wzajemnego dialogu, poznawania się, rozumienia oraz akceptacji.
    Omówione powyżej strategie rozwiązywania konfliktów są powszechnie stosowane w toku interakcji katechetycznych. Strategie te cechuje bardzo niska efektywność. Nie prowadzą one do radykalnego rozwiązania konfliktów, lecz raczej do odwlekania rozwiązania, czasem nawet do jego zaostrzenia i eskalacji, a wyjątkowo do jego załagodzenia. Sposoby te zmierzają raczej do redukcji i obniżenia napięcia związanego z występowaniem konfliktów niż do ich rozwiązania. Oczywiście w tych sytuacjach, w których napięcie emocjonalne katechety i młodzieży jest tak silne, że uniemożliwia konstruktywne działanie, te właśnie strategie mogą być użyte celowo i przynieść pożądany w tym kontekście efekt, jakim jest obniżenie napięcia.
    Jeszcze raz należy jednak podkreślić, że strategie te nie usuwają konfliktów. Konflikty przechodzą raczej w fazę utajenia, przy czym mogą wybuchnąć z nieadekwatną siłą reakcji na jakiś konfliktogenny bodziec. Strategie te prowadzą do negatywnych skutków konfliktów. Stąd też wykorzystanie tego rodzaju strategii w katechezie utwierdza badaczy problemu i uczestników interakcji w przekonaniu, że przeżywane przez katechetę konflikty z młodzieżą są zagrożeniem, a nawet sui generis dramatem. Wskazuje się wtedy na destrukcyjny charakter tego rodzaju konfliktów. W konsekwencji prowadzi to do uproszczeń i stereotypów w myśleniu o konfliktach.
    Istnieją bowiem strategie rozwiązywania konfliktów, które pozwalają na wykorzystanie twórczego, rozwojowego potencjału, jaki tkwi w każdej sytuacji konfliktowej.

2.  KONSTRUKTYWNE STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW

    Konstruktywne strategie rozwiązywania konfliktów katechety z młodzieżą decydują o pozytywnym znaczeniu konfliktów w katechezie. Strategie te są ze sobą powiązane. W praktyce katechetycznej zastosowanie jednej z nich wymaga także wykorzystania innej. ^[ 19 ] Do tych strategii zalicza się: negocjowanie, współpracę i metodę bez porażek. ^[ 20 ]

2.1.  NEGOCJOWANIE

    Negocjowanie polega na porozumiewaniu się katechety z młodzieżą w celu znalezienia nowych sposobów sterowania konfliktem. W toku dialogu zmierza się do znalezienia zadowalającego obie strony wyjścia z sytuacji konfliktowej. Wykorzystując negocjację jako jedną ze strategii rozwiązywania konfliktów, katecheta powinien pamiętać, że negocjacja nie jest możliwa do zastosowania w każdym przypadku. Pewne sytuacje konfliktowe nie mogą być obiektem negocjacji. Chodzi tu na przykład o konflikt wartości. Zasady moralne muszą być wyrażone jasno a katechizowani powinni wiedzieć, że istnieją normy moralne, które nie podlegają dyskusji.

2.2.  WSPÓŁPRACA

    Właściwe prowadzona negocjacja umożliwia współpracę, a więc zastosowanie kolejnej, pożądanej wychowawczo strategii rozwiązywania konfliktów. We współpracy ważne są interesy, zarówno katechety, jak i młodzieży. Nie ma tu zwycięzców i pokonanych, lecz wspólnie ustala się zbiór możliwych rozwiązań danego konfliktu, a następnie przyjmuje te, które w największym stopniu zaspokajają potrzeby i oczekiwania młodzieży i katechety.

2.3.  METODA BEZ PORAŻEK

    Poszukiwanie rozwiązania konfliktu ukierunkowanego na współpracę możliwe jest dzięki zastosowaniu metody bez porażek. Obejmuje ona kolejno: 1) rozpoznanie przez katechetę wraz z młodzieżą konfliktu i nazwanie go; 2) zrozumienie przez katechetę młodzieży, jej uczuć, potrzeb, roszczeń; 3) wspólne z młodzieżą poszukiwanie możliwych rozwiązań; 4) krytyczna ocenia propozycji rozwiązań; 5) wspólne zadecydowanie o najlepszym rozwiązaniu; 6) wykonanie powziętej decyzji.
    Wprowadzenie w życie rozwiązania danego konfliktu wymaga w późniejszym czasie wspólnej jego ewaluacji. Pozwala ona na oszacowanie wartości powziętego rozwiązania, co z kolei stanowi podstawą dla modyfikacji współdziałania.
    Tak realizowane pozytywne strategie rozwiązywania konfliktów decydują o wartości samego konfliktu. Powstrzymują bowiem eskalację konfliktu, umożliwiają pozytywne oddziaływanie katechety na młodzież i odwrotnie - młodzieży na katechetę, wspólne poszukiwanie możliwości zaspokojenia potrzeb uczestników konfliktu. Nie stwarzają zagrożeń dla rozwoju osobowości partnerów konfliktu, przeciwnie - sprzyjają osiąganiu przez nich dojrzałości osobowej. Dzięki zastosowaniu negocjacji, współpracy i metody bez porażek konflikt zostaje nie tylko pozytywnie rozwiązany, ale i motywuje partnerów do wzajemnego poznania się i efektywnego współdziałania.

V.  KREATYWNY WYMIAR KONFLIKTÓW: KATECHETA - MŁODZIEŻ

    Konflikty są sygnałem "zdrowia psychicznego" ^[ 21 ] uczestników katechezy. Wskazują bowiem na aktywność katechety i młodzieży, ich zdolność do wyrażania samego siebie i poszukiwania przez młodzież własnego miejsca w najbliższym otoczeniu. Jednocześnie konflikty stanowią istotny bodziec rozwoju osobowości katechety i młodzieży. Dynamizują ten rozwój, motywują uczestników do określonych postaw. Są zatem źródłem innowacji. Konflikty, jakie powstają w toku interakcji katechety z młodzieżą, stwarzają każdej ze stron możliwość zmiany, ujawniają bowiem braki, niedoskonałości i słabości, a jednocześnie motywują do pracy nad sobą.
    Młodzież - dzięki konfrontacji między własnymi pragnieniami i ambicjami a życzeniami, wymaganiami i oczekiwaniami katechety - dostrzega własną odrębność i niezależność. Jednocześnie podejmuje refleksję nad sobą, uczy się pokonywać trudności życiowe, tolerować różnice, czerpać przyjemność z bycia razem z innymi osobami i poszukiwać skutecznych sposobów rozwiązywania konfliktów.
    Dla katechety konflikty mogą być okazją do przemyślenia, a w konsekwencji lepszego zrozumienia wielu spraw dotyczących realizacji powierzonej przez Kościół misji i własnej pracy dydaktyczno-wychowawczej. Umożliwiają one także głębsze poznanie siebie, własnych reakcji, jak też katechizowanej młodzieży, jej problemów i potrzeb. Znajomość ta stanowi podstawę wszelkiego, integralnego działania wychowawczego ukierunkowanego na wspomaganie katechizowanych w osiąganiu dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej. Jednocześnie konflikty inspirują katechetę do permanentnego poszukiwania wsparcia i światła na modlitwie, do współpracy z łaską Bożą w wypełnianiu misji nauczania i wychowania młodego pokolenia.
    Pozytywnie rozwiązywane konflikty bardzo często owocują w praktyce katechetycznej zmianą zachowań tak katechety, jak i młodzieży, większą otwartością w wyrażaniu uczuć, wzajemnym zaufaniem i akceptacją, większym poczuciem odpowiedzialności za wykonywane zadania, większej wiary we własne siły i możliwości, otwartością na działanie Łaski Bożej. Zbliżają one do siebie katechetę i młodzież, a zarazem są źródłem radości dla obu stron.
    Konflikty katechety z młodzieżą jawią się jako sui generis zadanie, którego rozwiązanie wymaga ze strony katechety postawy twórczej. Katecheta przejawiając takie nastawienie wobec konfliktu stara się wykorzystać go jako okazję do wspólnej analizy zachowań i postaw, dzięki czemu katechizowani mogą lepiej poznać i zrozumieć siebie, inne osoby, w tym także katechetę . To z kolei powinno przyczyniać się do rozwoju pozytywnych postaw społecznych.
    W celu wykorzystania "pozytywnego potencjału", tkwiącego w konfliktach z młodzieżą katecheta powinien - jako pierwszy - opanować emocje, podjąć refleksję nad zaistniałym konfliktem, wyzbyć się uprzedzeń, próbować zobiektywizować własną postawę, zachowywać spokój, a także kształtować w sobie zdolność do dialogu i współpracy. Zachowanie katechety nasila bowiem podobne zachowania u młodzieży. Stąd też katecheta powinien jako pierwszy wziąć odpowiedzialność za powstały konflikt, rozpocząć współpracę ukierunkowaną na pozytywne rozwiązanie konfliktu, czyli podjąć akt pojednania, wykonać gest przebaczenia. Jeśli ze strony katechety zabraknie takich działań, to tym samym nie będzie możliwa kooperacja ukierunkowana na wykorzystanie potencjału twórczego tkwiącego w danym konflikcie. Istotna jest zatem postawa katechety, jego otwartość i zdolność do współpracy z młodzieżą.

VI.  REFLEKSJE KOŃCOWE

    Z podjętej w niniejszym przedłożeniu analizy ukierunkowanej na poszukiwanie odpowiedzi odnośnie do znaczenia konfliktów, jakie powstają w toku interakcji katechety z młodzieżą, wynika, że postawione w tytule referatu pytanie jest w sumie pytaniem o znaczenie tego rodzaju sytuacji w rozwoju osobowym katechety i młodzieży. Analizy wykazały, że konflikty stanowią szansę dla partnerów interakcji katechetycznych. Co więcej, są one pożądane, wręcz konieczne. Dynamizują rozwój osób w nich uczestniczących, kształtują pożądane społecznie postawy, uczą np. zrozumienia, akceptacji, tolerancji, współdziałania. Istotny jest tu jednak sposób rozwiązywania tych konfliktów. Decyduje on o wartości rozwojowej tych konfliktów i pozwala orzekać o ich kreatywnym bądź destrukcyjnym wymiarze.
    Katecheta, chcąc wykorzystać szanse tkwiące w każdym konflikcie, jaki powstaje między nim a młodzieżą, powinien najpierw być świadomym sytuacji konfliktowej i jej konsekwencji, a następnie negocjować z młodzieżą kształt rozwiązania konfliktu i podejmować współpracę. Pomocna może okazać się tu także metoda sześciu kroków, czyli tzw. metoda bez porażek.
    Każda z proponowanych strategii efektywnego rozwiązywania konfliktów wymaga szerszej analizy i bardziej szczegółowych przemyśleń. W praktyce katechetycznej trzeba za każdym razem dostosować proponowane rozwiązania do danej sytuacji konfliktowej, uwzględniając wszystkie elementy wyznaczające jej specyfikę, a więc uczestników konfliktu, źródła konfliktu, rodzaj konfliktu, jego dynamikę. Wymóg ten implikuje potrzebę odmiennego postępowania, stosownie do danej sytuacji konfliktowej. Nie ma bowiem gotowych rozwiązań i nigdy nie będzie, gdyż charakterystycznym rysem fenomenu konfliktów, jakie powstają między katechetą a młodzieżą jest ich różnorodność.
    Konflikt wymaga więc za każdym razem ze strony katechety postawy kreatywnej, ukierunkowanej na dobro młodzieży, zdolnej do poznawania młodzieży, jej pragnień permanentnie poszukującej światła i umocnienia na modlitwie. Nie wystarczy więc tylko wiedza intelektualna odnośnie do rozwiązywania konfliktów. "Trzeba jeszcze uczyć się Boga" i w Jego Słowie szukać światła do działania.
Anna Zellma - dr katechetyki, adiunkt na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
 ¹  Słownik łacińsko polski, oprac. W. Kumaniecki, Warszawa 1986, s. 111.
 ²  Zob. np.: J.R. Averiu, Conflict theory and emotion, w: The Encyclopedic Dictionary of Psychology, red. R. Harre, R. Lamb, Oxford 1988, s. 114; S. Chełpa, T. Witkowski, Psychologia konfliktów, Warszawa 1995; K. Horney, Nasze wewnętrzne konflikty, Warszawa 1994; R.M. Kilner, Famisly conflicts and the evolution of nestling mouth colour, "Behaviour", 6/1999, s. 779-804; P. Oleś, Konflikty, "Problemy", 5/1991, s. 22-27;
 ³  Odsyła się tu do następujących opracowań: W. Białyszewski, Teoretyczne problemy sprzeczności i konfliktów społecznych, Warszawa 1983; M. Sharon, D. Miller, Social support, social conflict, and adjustment among adolescents with cancer, "Journal of Pediatric Psychology", nr 1/1998, s. 121-130; J. Sztumski, Konflikty społeczne, Warszawa 1987.
 ⁴  F. Orszulak, Katecheta w sytuacjach konfliktowych, "Katecheta", nr 4/1985, s. 149-155; A. Zellma, Konflikty młodzieżowe i próby ich rozwiązywania na katechezie, "Katecheta", nr 1/1996, s. 7-12; taże, Pomoc katechezy w rozwiązywaniu przeżywanych przez młodzież katechizowaną konfliktów (na przykładzie badań empirycznych), "Roczniki Teologiczne", z. 6/1998, s. 267-285.
 ⁵  J. Guttmann, A. Ben Chen, L. Amnon, Withdrawal threshold in interpersonal conflict among adolescents of divorced parents, "Educational Psychology", nr 2/1999, s. 181 i nn; T. Kotlewski, Świat ludzkich uczuć, potrzeb, konfliktów, wartości. Próba innego spojrzenia, "Zeszyty Ignacjańskie", nr 2/1992, s. 3 i nn; A. Rabe, Conflict, w: The Penguin Dictionary of Psychology, red. A. Raber, Great Britain 1985, s. 146; J. Reykowski, Psychologia polityczna, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, t. III, Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, red. J. Sterelau, Gdańsk 2000, s. 396-398; W. Szewczuk, Konflikt, w: Słownik psychologiczny, red. W. Szewczuk, Warszawa 1985, s. 128.
 ⁶  J. Dzierżanowski, Konflikty małżeńskie jako problem duszpasterski w świetle dokumentacji Sądu Biskupiego w Opolu (1980-1989), Opole 2000, s. 26; M. Holstein-Beck, Konflikty, Warszawa 1983, s. 212-213; Z. Płużek, Psychologia pastoralna, Kraków 1991, s. 91; I. Macek. Konflikty, Wrocław 1992, s. 4; R. Rutkowski, Konflikty i ich rozwiązywanie w środowisku domu dziecka, "Opieka. Wychowanie. Terapia", nr 1/1999, s. 8.
 ⁷  Szczególnie odmienne poglądy na temat konfliktów i ich podstawowej typologii zauważa się we współczesnych kierunkach psychologii. Zob. i por. na przykład: J. Dollard, J.N.E. Miller, Frustration and agression, London 1980, s. 36 i nn; K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Poznań 1993, s. 25-27; B. Hornowski, Psychologia różnic indywidualnych, Warszawa 1985; C.G. Jung, Freud and Psychoanalisis, w: Collected Works, t. IV, London 1981, s. 251-267.
 ⁸  K. Balawajder, Konflikty interpersonalne: analiza psychologiczna, Katowice 1992, s. 34; J. Dzierżanowski, Konflikty małżeńskie jako problem duszpasterski w świetle dokumentacji Sadu Biskupiego w Opolu (1980-1989), dz. cyt., s. 26.
 ⁹  A. Zellma, Konflikty młodzieżowe i próby ich rozwiązywania na katechezie (studium teoretyczno-empiryczne na przykładzie własnych badań wybranych grup maturzystów), 1997 maszynopis Biblioteka KUL, s. 61-62.
 ¹⁰  Tamże, s. 63.
 ¹¹  Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, s. 49-50, 70-71.
 ¹²  Tamże.
 ¹³  H. Rylke, G. Klimowicz, Szkoła dla ucznia. Jak uczyć życia z ludźmi, Warszawa 1992, s. 86; A. Zellma, Konflikty młodzieżowe i próby ich rozwiązywania na katechezie (studium teoretyczno-empiryczne na przykładzie własnych badań wybranych grup maturzystów), dz. cyt., s. 63.
 ¹⁴  H. Hamer, Klucz do efektywnego nauczania, Warszawa 1994, s. 46-54.
 ¹⁵  M. Pilszak, Opór i konflikty w zespołach ludzkich, "Kwartalnik Edukacyjny", nr 2/2000, s. 32.
 ¹⁶  Cz. Matusiewicz, Konflikty w zespołach uczniowskich, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1997, s. 286.
 ¹⁷  R. Łysek, Rola nauczyciela w rozwiązywaniu konfliktów między uczniami, "Nauczyciel i Szkoła", 1999 nr 2/1999, s. 70-71.
 ¹⁸  K. Balawajder, Strategie zachowań w konflikcie między partnerami bliskiego związku interpersonalnego, "Czasopismo Psychologiczne", nr 1/1997, s. 43-44; M. Cywińska, Środowisko rodzinne dzieci a ich zachowania w konfliktach z rówieśnikami, "Opieka. Wychowanie. Terapia", nr 4/1999, s. 15-18; A. Olubiński, Konflikty rodzice dzieci. Dramat czy szansa? (wzory i wzorce), Toruń 1992, s. 13-15.
 ¹⁹  Zainteresowanych tą problematyką katechetów odsyła się do poradnika treningu mediacji. Zob. D. Kauk, Łagodzenie konfliktów w szkole i w pracy z młodzieżą, Kielce 2002.
 ²⁰  H. Hamer, Klucz do efektywnego nauczania, dz. cyt., s. 221-222; S.J. Gross, Problem solving as metaphor: Negotiation and identity conflict, "Peace and Conflict Journal of Peace Psychology", 5/1999, s. 225-233; J. Sakowska, Szkoła dla rodziców i wychowawców, Warszawa 1999, s. 64-70; B. Strycharska, Dialog negocjacyjny między nauczycielem a uczniem, "Nowa Szkoła", nr 2/1998; M. Woodcock, Podręcznik doskonalenia pracy zespołowej, Radom 1997, s. 205-206.
 ²¹  Na taki wymiar konfliktów wskazuje m.in. K. Dąbrowski w teorii dezintegracji pozytywnej. Zob. K. Dąbrowski, Pasja rozwoju, Warszawa 1982; tenże, W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, Warszawa 1989.