Katecheta 2/2004

Głębokie i szybkie przemiany zachodzące w sferze społeczno-kulturowej i ekonomicz­nej sprawiają, iż w granicach jednego pokole­nia dokonują się nie tylko istotne zmiany w warunkach życia materialnego, strukturze społecznej, obyczajach, ale także w szeroko rozumianym rozwoju duchowym. Następuje przy tym degradacja wielu autentycznie ludz­kich wartości i promocja kultury materialnej. Sytuacja ta stwarza wiele problemów rozwo­jowych i wychowawczych. Zmienia życie mło­dzieży, stawiając jej coraz nowsze i wyższe wymagania w zakresie postaw wobec świata, podnoszenia sprawności intelektualnej i do­skonalenia umiejętności praktycznych. Jed­nocześnie osłabia zaspokajanie podstawo­wych potrzeb psychicznych młodzieży. W tej perspektywie istnieje pilna potrzeba podej­mowania działań ukierunkowanych na ochro­nę osobowości młodego pokolenia przed odczłowieczeniem. Wymóg ten odnosi się także do szkolnego nauczania religii, które „(...) stanowi ważny element kształtowania odpo­wiedzialnych postaw uczniów i integracji ich osobowości"¹.

Dla praktyki katechetycznej szczególnego znaczenia nabiera znajomość pełnej prawdy o polskiej współczesnej młodzieży i zaspoka­janie jej potrzeb psychicznych, które są nie­zbędne dla zdrowia psychicznego i osiągnię­cia dojrzałości w różnych wymiarach rozwoju osobowego. Wszystko to stwarza warunki dla promowania właściwych celów edukacji reli­gijnej, która bez uwzględniania aktualnych potrzeb młodzieży nie może wspomagać wy­chowanków w autentycznym rozwoju wiary.

Innymi słowy, potrzeby psychiczne młodzieży należy postrzegać jako jedne z komponen­tów wyznaczających kierunek i jakość inter­akcji dydaktyczno-wychowawczych w szkol­nym nauczaniu religii.

Zasadnicze pytanie dla niniejszych analiz dotyczy potrzeb psychicznych katechizowanej młodzieży i udziału szkolnego nauczania religii w ich integrowaniu z innymi płaszczy­znami rozwoju osobowego. W związku z tym należy wyjaśnić najpierw termin kluczowy, ja­kim są „potrzeby psychiczne młodzieży", a następnie zwrócić uwagę na podstawowe potrzeby psychiczne katechizowanej mło­dzieży i czynniki jej rozwoju, by w tym kontek­ście ukazać wybrane aspekty dotyczące te­go, w jaki sposób katecheta może zaspoka­jać podstawowe potrzeby psychiczne mło­dzieży w szkolnym nauczaniu religii, integru­jąc te działania z innymi czynnościami kate­chetycznymi.

„Potrzeby psychiczne młodzieży" to termin uwikłany w wiele kontekstów, pojęć związa­nych z rozwojem i wychowaniem, z odwoła­niem się raczej do intuicji niż do rzetelnej wie­dzy psychologicznej i pedagogicznej w tym zakresie. Ma on różne akcenty znaczeniowe, których granice są często subtelne i znajdują odzwierciedlenie w opracowaniach z zakresu pedagogiki, psychologii, a coraz częściej tak­że socjologii i ekonomii.

Na podstawie analizy podstawowej litera­tury dotyczącej potrzeb psychicznych i ich ujawniania się w okresie młodości można stwierdzić, iż psycholodzy formułują różne, typowe dla poszczególnych ujęć psycholo­gicznych definicje i wiążą je z takimi pojęcia­mi, jak „popęd", „instynkt", „motyw"². Najczę­ściej ujmują potrzeby psychiczne młodzieży w kategoriach psychodynamicznych, kon­centrując się na aktywności młodej osoby, energii stymulowanej i ukierunkowanej przez wewnętrzne siły dynamiczne. W tym znacze­niu istota potrzeb psychicznych młodzieży sprowadza się do stanu napięcia czy też sta­nu zaburzonej równowagi w zachowaniu or­ganizmu, przejawiającej się jako nasilająca się lub przedłużająca czynność i napięcie wy­magające rozładowania³. Stąd też większość psychologów uważa potrzeby psychiczne za siły pobudzające młodzież do działania i na­dające temu działaniu kierunek. Jednocze­śnie zakłada, iż potrzebą psychiczną młodzie­ży może być coś podstawowego, rodzącego się z naturalnych, wewnętrznych możliwości, szukającego aktualizacji i niejednokrotnie po­wiązanego z czynnikami społecznymi, osobi­stymi, jak też ze złożonymi formami uczenia się⁴. Można zatem stwierdzić, że termin „po­trzeby psychiczne młodzieży" nie sprowadza się do doświadczanego przez młode osoby braku, który wymaga zaspokojenia. Przeciw­nie, wskazuje na energię psychiczną, bez któ­rej młodzież nie mogłaby rozwijać samej sie­bie, wykonywać działania i formułować myśli. Pojawienie się określonej potrzeby psy­chicznej samo z siebie nie prowadzi jednak młodzieży do działania, bo każde działanie jest poprzedzone konkretną decyzją o jego podjęciu. Znajduje się u początku podejmo­wanej czynności, zwłaszcza przeżywanego napięcia związanego z jakimś brakiem albo pragnieniem, zamiarem szukającym aktuali­zacji. Potrzeby psychiczne ukierunkowują działanie młodzieży na to, co jest dla niej waż­ne, poprzedzając zarazem ocenę intuicyjną i emotywną. Mogą być one świadome, kiedy młody człowiek wie o ich istnieniu lub pod­świadome, kiedy nie są przedmiotem dyskursywnej wiedzy, jednak wpływają na sposób postępowania młodej osoby, gdyż szuka ona ich zaspokojenia⁵. Przez to także potrzeby psychiczne implikują różne schematy reago­wania, będące wyrazem szukania ich zaspo­kojenia, przy czym często w toku tych czyn­ności powstają nowe potrzeby⁶.

 

 

 

 

 

 

Uczestnictwo katechizowanej młodzieży w różnych sytuacjach i interakcjach społecz­nych wywołuje szerokie spektrum potrzeb psychicznych, przejawianych i realizowanych w konkretnym postępowaniu. Na bogactwo poszczególnych zachowań młodych osób składają się zatem różne kategorie potrzeb psychicznych, związanych nie tylko z odczu­wanym brakiem, lecz także z pragnieniem rozwoju osobowego na poziomie intelektual­nym i duchowym. Ich zbiór jest zasadniczo otwarty. Obejmuje mniej lub bardziej złożone i wytworzone społecznie potrzeby, które znaj­dują wyraz w konkretnym postępowaniu mło­dzieży, warunkowanym poziomem rozwoju i ich aktualną sytuacją życiową. Można po­dzielić je na emocjonalne i afiliacyjne⁷.

Potrzeby emocjonalne należą do często doświadczanych przez katechizowaną mło­dzież. Wiążą się z intensywnym rozwojem sfery afektywnej, powiązanej z interakcjami społecznymi i zdobywaniem nowych do­świadczeń życiowych. Są rezultatem natural­nej tendencji młodej osoby do samorealizacji. Decydują o kierunku i jakości działań mło­dzieży. Do grupy emocjonalnych potrzeb katechizowanych uczniów zalicza się przede wszystkim potrzeby: miłości, przynależności, bezpieczeństwa, poznawania, rozumienia, aktywności, twórczości, osiągnięć, przeżyć estetycznych, zabawy. Wśród potrzeb afiliacyjnych najczęściej wymienia się takie potrze­by, jak nawiązywanie i podtrzymywanie więzi osobowych (kontaktów społecznych), przy­należność, unikanie urazu psychicznego, do­minacja, sukces, kompetencja, usprawiedli­wianie siebie, autonomia, ekshibicjonizm, do­znanie opieki i oparcia.

Określony sposób przeżywania lub do­świadczania przez katechizowaną młodzież potrzeb psychicznych daje podstawę do po­działu wyżej wymienionych potrzeb psychicz­nych na: jawne i ukryte. Potrzeby psychiczne przejawiane w zewnętrznym zachowaniu mło­dzieży (np. w reakcjach werbalnych, motorycznych, emocjonalnych) i możliwe do ob­serwacji mają charakter jawny. Wyznaczają jakość aktywności życiowej młodzieży. Ich przykładem w kontekście szkolnego naucza­nia religii są: reakcja agresywności młodzieży w odniesieniu do katechety czy rówieśników (potrzeba agresji), skłonność do zadawania katechecie pytań dotyczących depozytu wia­ry i norm moralnych (potrzeba rozumienia), popisywanie się przed kolegami w toku lekcji religii (potrzeba ekshibicjonizmu, a niekiedy także potrzeba bycia zauważonym, docenio­nym). Często jednak potrzeby psychiczne młodzieży są blokowane zakazami osób do­rosłych (np. rodziców, wychowawców), sank­cjami i naciskami kulturowymi, na jakie nara­żony jest młody człowiek w środowisku szkol­nym i rówieśniczym, jak też określoną struktu­rą obrazu siebie. Wszystko to sprawia, iż znaczna część potrzeb psychicznych katechizowanej młodzieży jest tłumiona, wyparta. Ma zatem charakter ukryty. Wywiera jednak wpływ na zachowanie uczniów, np. na przeja­wiane przez nich zainteresowania, sponta­niczną reakcję na mimowolną uwagę w toku zajęć katechetycznych czy też na tematykę wyobrażeń i twórczości artystycznej⁸.

Biorąc pod uwagę wpływ potrzeb psy­chicznych na rozwój osobowy katechizowanej młodzieży, można także wyodrębnić spo­śród wyżej wymienionych potrzeb te, które mają wymiar pozytywny (konstruktywny) oraz te o wymiarze negatywnym (destrukcyjnym). W pierwszej kategorii zawierają się potrzeby, których realizacja jest możliwa do pogodze­nia z przykazaniem miłości Boga i bliźniego. Są to takie potrzeby, jak np. miłości, bezpie­czeństwa, aktywności, twórczości. Potrzeby pozytywne motywują katechizowaną mło­dzież do autentycznego działania i życia war­tościami. Z kolei dążenie do zaspokojenia po­trzeb negatywnych sprzyja zachowaniom de­strukcyjnym, niepożądanym wychowawczo i osłabiającym, a niekiedy wręcz uniemożli­wiającym kształtowanie się dojrzałej osobo­wości w jej wymiarze ludzkim i chrześcijań­skim. Cechuje je bowiem koncentrowanie się katechizowanej młodzieży na sobie samej, które utrudnia interakcje w szkolnym naucza­niu religii⁹. Klasycznym przykładem są tu po­trzeby: agresji, ekshibicjonizmu, przesadne­go unikania urazu psychicznego ze strony in­nych i we własnych oczach, erotyzmu, jak też poniżania się¹⁰.

W kontekście powyższych klasyfikacji pod­stawowych potrzeb psychicznych katechizo­wanej młodzieży trzeba podkreślić, że każda z wyodrębnionych kategorii cechuje się otwar­tością i wielowymiarowością. W codziennym życiu młodych osób poszczególne potrzeby występują we wzajemnym powiązaniu. Nie mają wyraźnie usystematyzowanej organiza­cji. Ich teoretyczna znajomość pozwala jed­nak dostrzegać w zachowaniu katechizowanej młodzieży dążenie do zaspokojenia - za po­średnictwem określonego działania - kilku po­trzeb.   Na  przykład  postawy  i  zachowania uczniów ukierunkowane na przyjmowanie i okazywanie uczuć - szczególnie miłości, szacunku, serdeczności, życzliwości - są wy­razem dążenia do zaspokojenia potrzeby miłości, bezpieczeństwa, przynależności oraz nawiązywania i podtrzymywania więzi osobo­wych. Znajdują ukonkretnienie w dążeniu katechizowanej młodzieży do obcowania z inny­mi osobami, szczególnie z rówieśnikami płci przeciwnej, spędzania z nimi określonego czasu, pozyskania zrozumienia u osób zna­czących (np. rówieśników, znajomych, kole­gów, rodziców, wychowawców), jak też w go­towości niesienia pomocy innym, szczególnie osobom chorym, słabym, odrzuconym, star­szym. Młody człowiek jest „głodny" dobrych i serdecznych kontaktów z otoczeniem, rówie­śnikami, przyjaciółmi, rodzicami i rodzeń­stwem. Pragnie akceptacji i zrozumienia, cze­mu sprzyja wspólne spędzanie czasu, dialog, zainteresowanie codziennymi problemami i przeżyciami drugiej osoby. W ten sposób do­konuje się bezpośrednia styczność społeczna, utwierdzająca młodzież w tym, że rodzice, nauczyciele, przyjaciele, koledzy są zawsze blisko, w każdej chwili gotowi przyjść z pomo­cą w trudnej sytuacji¹¹.

Odmienne dążenia przejawia katechizowana młodzież, doświadczając pragnień charak­terystycznych dla potrzeby autonomii. Dąży się bowiem wtedy do bycia osobą wolną i nie­zależną w działaniu, kieruje się własnymi im­pulsami i pragnieniami, wyłączając przy tym odpowiedzialność za podejmowane działania. Na tle tych tendencji młodzież wykazuje złość, bunt, opór, samowolę i szczególną wrażliwość na dominowanie rówieśników. Po­dejmuje działania, nie licząc się z obowiązują­cymi zasadami, a przy tym unika codzien­nych zajęć i obowiązków, co znajduje wyraz także w zachowaniu przejawianym w toku ka­techezy. Wraz z takim postępowaniem wy­znaje oryginalne poglądy¹².

W praktyce katechetycznej można także obserwować działania uczniów wskazujące na potrzebę poznawania, rozumowania, ak­tywności i twórczości. Młody człowiek w natu­ralny sposób dąży do odkrywania nowych aspektów życia, zdobywania informacji i ich syntezy, zaspokajania ciekawości, analizowa­nia własnych doświadczeń i realizowania swoich potencjalnych możliwości. Towarzy­szy temu intuicyjne przystosowanie się do no­wych warunków, znajdujące wyraz w pomysłowości, szybkim uczeniu się, jak też skłonność do zadawania pytań i poszukiwania od­powiedzi, analizowania zdarzeń i uprawiania spekulacji myślowych. Wraz z wiekiem mło­dzieży wzrasta logika myślenia, przejawianie oryginalności oraz wyobraźni twórczej w dzie­dzinie słów i idei, co znajduje wyraz w: aktyw­ności polegającej na selekcjonowaniu i anali­zowaniu znaczenia poznawanych wiadomo­ści i przetwarzaniu dopływających informacji, twórczości literackiej, grze wyobraźni i kon­struowaniu znaczeń¹³. W tym kontekście po­jawiają się nowe możliwości osiągania sukce­sów edukacyjnych, które zaspokajają potrze­by związane ze spełnianiem trudnych zadań, rywalizowaniem z innymi i przysparzaniem sobie dobrych opinii przez wykorzystywanie własnych zdolności. Zupełnie inaczej wyglą­da zachowanie katechizowanych uczniów, którzy doświadczają niepowodzeń w toku edukacji szkolnej. Odczuwają oni wtedy upo­korzenie i wstyd. Dlatego zazwyczaj podej­mują zdecydowane działania determinujące, ukierunkowane na przezwyciężanie własnych słabości, przez pokonywanie przeszkód i trudności celem utrzymania szacunku dla siebie. Czasami jednak - w sytuacji niepowo­dzeń - katechizowana młodzież przejawia tendencje do usprawiedliwiania siebie, bro­nienia własnych postaw i poglądów czy też niedopuszczania do uświadamiania sobie własnych niepowodzeń, by w ten sposób obronić siebie przed krytycyzmem, naganą¹⁴. Kolejną egzemplifikacją emocjonalnych po­trzeb katechizowanej młodzieży jest pragnie­nie doznawania przyjemnych wrażeń zmysłowych i radości. Katechizowaną młodzież, do­świadczającą tych potrzeb cechuje wrażliwość na estetyczny wygląd osób i rzeczy, pragnienie nasłuchiwania głosów przyrody, delektowanie się aromatami, potrawami i napojami, upodo­banie do słuchania dobrej muzyki, jak też do oglądania widowisk teatralnych i filmów. Nie­jednokrotnie też towarzyszy temu skłonność do uprawiania działalności artystycznej¹⁵.

Oprócz tych potrzeb istotne są zachowa­nia katechizowanej młodzieży, które wskazu­ją na unikanie urazu psychicznego ze strony rówieśników i we własnych oczach. Młodzież, doświadczając tych potrzeb, unika potępienia ze strony kolegów lub odrzucenia przez nich, dlatego stroni od sytuacji, w których może dojść do ośmieszenia, pogardy, obojętności ze strony rówieśników czy nawet szyderstwa. Izoluje się też od osób dominujących i przery­wa czynności, których nie może dobrze wy­konać. Jest wrażliwa na opinię publiczną i przesadnie ostrożna w zachowaniu, by nie urazić rówieśników i źle nie usposobić do sie­bie. Często zastanawia się, co inni sądzą na temat jej własnej osoby, czemu towarzyszy poczucie niższości, uczucie niepokoju, zakło­potanie, nerwowość, przeżywanie wstydu¹⁶.

Za dość ważne w kontekście katechezy młodzieży należy uznać pragnienia i tendencje młodzieży do bycia widzianym i słyszanym w grupie rówieśników i wśród nauczycieli. Wią­żą się one z potrzebą ekshibicjonizmu, dla któ­rej charakterystyczne jest przekonanie młodych osób o własnej wartości i unikalności. Znajdują wyraz w zachowaniu zwanym „zgry­waniem się", „popisywaniem się", w mówieniu wiele o sobie, w dążeniu, by być podziwianym, jak też w zwracaniu na siebie uwagi przez no­szenie ekstrawaganckiego ubrania. W przy­padkach krańcowych potrzeba ekshibicjonizmu może ujawniać się w wystawianiu swoje­go ciała na widok publiczny. Pośrednią formą wyrażania przez katechizowaną młodzież tej potrzeby jest pisanie pamiętnika, wierszy, opo­wiadań czy powieści autobiograficznej¹⁷.

W praktyce katechetycznej zaobserwować można również takie zachowania młodzieży, które wskazują na chęć kierowania działaniem rówieśników, narzucania im decyzji i zmuszania do określonego postępowania. Są one wyrazem dążenia do zaspokojenia potrzeby dominacji. Często towarzyszą im uczucia: pewność siebie, władczość, stanow­czość, zdecydowanie, autorytatywność. Z tą potrzebą niejednokrotnie łączy się potrzeba agresji, znajdująca wyraz w dążeniu do prze­zwyciężania siłą opozycji innych osób, do atakowania oraz ranienia rówieśników i kate­chety słowami (np. atakowanie poglądów in­nych, uprawianie złośliwej satyry) czy też za­chowaniem (np. kopanie, drapanie, bicie). Subtelną formą zaspokajania przez młodzież potrzeby agresji jest pomniejszanie i ośmie­szanie rówieśników czy też katechety oraz obniżanie ich wartości¹⁸.

W całokształcie potrzeb psychicznych ka­techizowanej młodzieży istotne są zachowa­nia wskazujące na pragnienie i tendencje związane z bogatą sferą ludzkiego erotyzmu. Potrzeba seksualna wyraża się u młodzieży stanem ogólnego pobudzenia, objawami na­pięcia seksualnego, wywołującymi chęć re­dukowania w dostępny sposób. Młode osoby o silnej potrzebie seksualnej koncentrują swoje myśli i rozmowy wokół tematyki zwią­zanej ze sferą seksualną, dążą do nawiązania znajomości z osobą płci przeciwnej, szukając zaspokojenia popędu seksualnego, koncen­trując swoje myśli i działania wokół sfery sek­sualnej¹⁹. Niejednokrotnie wyrażają tę potrzebę pośrednio - w formie werbalnej, czerpiąc na przykład przyjemność z rozmów o zabar­wieniu erotycznym, z oglądania filmów i obra­zów pornograficznych. Charakterystycznym przejawem dążenia młodzieży do zaspokoje­nia potrzeby seksualnej są różne formy autoerotyzmu²⁰.

Z powyższych analiz jasno wynika, iż wy­mienione podstawowe potrzeby psychiczne katechizowanej młodzieży są zróżnicowane i wzajemnie ze sobą powiązane. Nie wszyscy uczniowie odczuwają wszystkie potrzeby psy­chiczne tak samo. Poza tym u danego ucznia nie wszystkie potrzeby są jednakowo silne. W praktyce katechetycznej można zatem zaob­serwować różnice indywidualne uczniów pod tym względem, jak też fuzję poszczególnych potrzeb psychicznych, co prowadzi do ich zwielokrotnienia i ukształtowania się nowych dążeń. Jednoczesne występowanie kilku, zróż­nicowanych potrzeb psychicznych bardzo czę­sto wpływa także na jakość edukacji religijnej młodych osób, jak też znajduje się u podstaw negatywnego odniesienia młodzieży do kate­chety i podejmowanych przez niego czynności edukacyjnych. W efekcie dochodzi do jawnego lub ukrytego konfliktu. Trzeba więc omówione potrzeby psychiczne rozpatrywać w odniesie­niu do konkretnego ucznia, zakładając jedno­cześnie możliwość występowania złożonych potrzeb psychicznych, warunkowanych różny­mi, społeczno-kulturowymi czynnikami.

 

 

 

 

 

 

Potrzeby psychiczne katechizowanej mło­dzieży stanowią wypadkową: osobowości młodego człowieka, uwarunkowań społeczno-kulturowych i stylu wychowania w rodzinie, szko­le, społeczeństwie. Znajdują one wyraz w nie­powtarzalnych formach aktywności, podlegają­cych przekształceniom. Rozwinięta psychicz­nie młodzież przekształca w sposób nieświado­my lub częściowo uświadomiony poszczególne kategorie potrzeb. Najczęściej pewne po­trzeby nie tyle nagle znikają, ile raczej ewoluują w inne. Ich proces kształtowania się i rozwoju jest więc trudny do uchwycenia. W dużej mie­rze zależy od poziomu osiągania dojrzałości osobowej, warunkowanej przede wszystkim wpływami społecznymi, kulturowymi i wycho­waniem. Często jednak źródło rozwoju potrzeb psychicznych młodzieży tkwi poza wychowa­niem. Dlatego wśród czynników warunkują­cych rozwój potrzeb psychicznych młodzieży można wyodrębnić determinanty wewnętrzne (dziedziczenie i dojrzewanie), aktywność wła­sną, jak też zewnętrzne (środowisko szkolne, rodzinne, media i hipermedia, zwłaszcza do­stęp do sieci internetowej, przekazu satelitarne­go i telefonii komórkowej)²¹.

Pierwotnym źródłem potrzeb psychicznych katechizowanej młodzieży są procesy zacho­dzące w środowisku społeczno-kulturowym, których oddziaływanie na młodą osobę wytwa­rza w niej - na bazie komponentów natury bio­logicznej (dziedziczenia, wrodzonych zadat­ków cech, dojrzewania) - warunki niezbędne dla zaistnienia danej potrzeby. Na przykład po­datność młodego człowieka na bodźce wzro­kowe i słuchowe przyczynia się do rozwoju po­trzeby przyjemnych doznań zmysłowych. Z ko­lei skłonność młodej osoby do współdziałania z innymi może prowadzić do kształtowania się w niej potrzeby aktywności własnej. W ten spo­sób zaspokajanie potrzeb w warunkach życia społecznego, szczególnie w toku współzawod­nictwa z innymi, prowadzi młodzież do nasile­nia własnej wartości i znaczenia²².

Istotnym czynnikiem warunkującym rozwój potrzeb psychicznych młodzieży jest sposób i charakter wzajemnych oddziaływań poszcze­gólnych osób przynależących do rodziny, zwłaszcza odnoszenie się rodziców do dziec­ka²³. Młoda osoba, uczestnicząc w życiu rodzi­ny, gromadzi wiedzę oraz oceny odnoszące się do sfery jej działania, głównie funkcjonowania w roli wyznaczonej przez rodziców. Szczególne znaczenie ma tu rola i miejsce dziecka w rodzi­nie, akceptacja ze strony rodziców i rodzeń­stwa, przychylna ocena podejmowanego działania i doznawanie radości z zasłużonego suk­cesu. Składają się one na poczucie bezpieczeń­stwa, miłości, co przyczynia się do pozytywne­go obrazu siebie, który w znacznym stopniu wa­runkuje zaspokajanie emocjonalnych i społecz­nych potrzeb młodzieży i ułatwia budowanie za­ufania w relacjach z innymi, jak też otwarcie się na potrzeby drugich i aktywny udział w toku edukacji szkolnej²⁴.

W tym kontekście ważna jest także dla roz­woju potrzeb psychicznych młodzieży akcepta­cja ze strony rówieśników i to nie tylko w okre­sie dorastania, lecz od wczesnego dzieciństwa. Chodzi tu o doznawanie powodzeń społecz­nych w kontaktach z rówieśnikami, nawiązywa­nie bliskich i opartych na stawianiu wymagań więzi emocjonalnych z przyjaciółmi. Wszystko to jest okazją do przeżywania zdarzeń w kate­goriach współuczestnictwa oraz rozwijania zdolności rozumienia innych²⁵. Sprzyja zatem kształtowaniu się pozytywnych potrzeb emocjo­nalnych i społecznych młodzieży.

Do czynników mających wpływ na rozwój potrzeb psychicznych katechizowanej młodzie­ży należą także media i hipermedia. Lansują one obowiązujące w środowisku wzory wyglą­du i sposobu zachowania, w tym również rozbu­dzają różne, często destrukcyjne potrzeby mło­dzieży. Dotyczy to np. ukazywania za pośred­nictwem środków społecznego komunikowania - jako obowiązującego wśród tzw. ambitnej młodzieży - ekstremalnego zaangażowania w osiąganie najlepszych wyników i w rywaliza­cję. W konsekwencji prowadzi to do rozbudze­nia nadmiernej aktywności, wysokiej impulsywności i szybkiego, pozbawionego namysłu dzia­łania. Również znaczący wpływ na rozwój po­trzeb psychicznych młodzieży mają reklamy, fil­my, wideoklipy, i programy typu „talk show". Młodzież bierze pod uwagę wygląd i zachowa­nie osób występujących w programach, pra­gnie naśladować ich konsumpcyjny, pozbawiony odniesienia do Boga i autentycznych warto­ści styl życia oraz posiadać to, co one²⁶. W ten sposób media i hipermedia wyznaczają modę i snobizm, wskazują, o czym trzeba marzyć i co posiadać, aby liczyć się w grupie rówieśniczej. Na tym tle dochodzi do rozbudzenia u młodzie­ży nowych potrzeb biologicznych, z pominię­ciem życia duchowego i takich potrzeb, jak na­wiązywanie relacji interpersonalnych opartych na zaufaniu, a więc odwołujących się do naj­głębszych podstaw człowieczeństwa w każdej osobie i dążenia do racjonalnego myślenia pod­budowanego refleksją moralną²⁷. Sytuacja ta wpływa nie tylko na jakość kształtowanych u ka­techizowanej młodzieży potrzeb, ale także znaj­duje odzwierciedlenie w zachowaniu uczniów w toku szkolnego nauczania religii, np. w prefe­rowaniu bardziej instrumentalnych i powierz­chownych związków między rówieśnikami, w których akcentuje się sferę seksualną, a po­mija uczucia, wierność i odpowiedzialność. Ka­techeta, chcąc wykorzystać potrzeby psychicz­ne młodzieży na rzecz skutecznej edukacji reli­gijnej, jest zobowiązany do działań edukacyj­nych, skoncentrowanych wokół wspomagania młodzieży w rozwoju pozytywnych potrzeb psy­chicznych, przy jednoczesnym eliminowaniu potrzeb destrukcyjnych.

 

 

 

 

 

Katecheta, świadomy potrzeb psychicznych, jakich często doświadcza młodzież, ma do spełnienia istotne zadania w zakresie ich zaspo­kajania. Jest zobowiązany przez swoją posługę katechetyczną nieść wsparcie osobom młodym w ich dążeniu do autentycznie ludzkiego i kon­struktywnego zaspokajania potrzeb psychicz­nych. Tak ogólnie określony udział katechety w zaspokajaniu potrzeb psychicznych młodzie­ży polega na wspomaganiu katechizowanych uczniów w dojrzałym uporządkowaniu wła­snych potrzeb i zachowań, ukierunkowanych na ich zaspokajanie. Wskazuje zatem na po­średni wpływ katechety na zaspokajanie potrzeb młodzieży. W praktyce katechetycznej wy­maga realistycznego spojrzenia na wychowan­ków, z czym wiąże się także powinność dobrej znajomości uczniów - ich potrzeb, pragnień, aspiracji, trudności, konfliktów zewnętrznych i wewnętrznych, jak też często ograniczonej -przez mechanizmy obronne, lęki, zaburzone więzi, aktualną sytuację życiową, naciski środo­wiska i wpływ kultury - świadomości w zakresie własnych potrzeb²⁸. Celowe wydaje się także uwzględnienie dwóch poziomów hierarchii po­trzeb: 1) podstawowego, na którym pobudki działania są mimowolne i nie w pełni uświado­mione, co skłania młodzież do dążeń doraź­nych; 2) wyższego, gdzie funkcjonują potrzeby świadomie podporządkowane wartościom, nor­mom, postawom i przekonaniom²⁹. Innym, z tym związanym, zadaniem katechety jest po­znawanie sposobu reagowania młodzieży na sytuacje, gdy ich potrzeby nie zostają zaspoko­jone³⁰. Indywidualna wrażliwość katechizowanego ucznia na frustrację jest dla katechety ważną wskazówką, co do sposobu postępowa­nia z danym uczniem w sytuacjach odroczenia spełnienia pragnień młodzieży.

W całokształcie czynności katechety, ukie­runkowanych na wspomaganie młodzieży w za­spokajaniu potrzeb psychicznych, zasadniczym zadaniem jest rozwijanie potrzeb już istnieją­cych, uzmysłowienie sobie sposobów ich za­spokajania oraz zapewnianie właściwych ku te­mu środków i warunków, przekształcanie istnie­jących, destrukcyjnych dążeń oraz wzbudzanie potrzeb nowych i tworzenie w tym celu sprzyja­jących sytuacji wychowawczych³¹. Duże zna­czenie ma także uświadamianie katechizowanej młodzieży, iż nie wszystkie jej potrzeby muszą zostać natychmiast i całkowicie zaspokojone, jak też przygotowanie do radzenia sobie w sytu­acji, gdy dana potrzeba psychiczna nie zostaje zaspokojona³².

Podstawowym elementem wsparcia wycho­wawczego ze strony katechety może być za­znajomienie uczniów z najczęściej doświad­czanymi potrzebami psychicznymi, ich świado­mym lub podświadomym przeżywaniem³³, z wyraźnym ukazaniem, iż tylko ta osoba, która zdaje sobie sprawę z danej potrzeby i jej źró-deł, potrafi wyrzekać się działań destrukcyj­nych i podejmować odpowiedzialne decyzje, dotyczące zaspokajania potrzeb psychicznych. Warto przy tym pomóc młodzieży w zrozumie­niu konsekwencji nieświadomego dążenia do zaspokojenia własnych potrzeb, ukazując na przykład związek pomiędzy brakiem umiejęt­ności rozpoznawania własnych potrzeb i zmniejszoną adekwatnością kontrolowania zachowania ukierunkowanego na ich zaspoka­janie³⁴. Niezbędna jest przy tym pomoc kate­chety w rozpoznawaniu przez młodzież po­trzeb, rozwijaniu tych, które są cenne w aspek­cie wychowawczym i eliminowaniu niepożąda­nych. Nie chodzi tu o walkę z niedojrzałymi po­trzebami, które prowadzą do destrukcyjnych zachowań i uniemożliwiają efektywne katechi-zowanie czy też o napominanie w potocznym tego słowa znaczeniu. Takie działania okazują się nieskuteczne. Koncentrują katechizowaną młodzież jedynie na własnych słabościach, po­mijając pełną prawdę o godności i wolności osoby, umiłowaniu przez Boga i powołaniu do miłowania. Pożądane są zatem działania kate­chety ukierunkowane na: dodawanie młodzie­ży odwagi, wzmacnianie poczucia własnej war­tości, rozbudzanie w niej nadziei chrześcijań­skiej, wspieranie zaufania w moc Boga i przysposabianie młodzieży do czynienia dobra dla drugich, a przez to nabywania umiejętności by­cia „bardziej" i „pełniej" człowiekiem w sensie ewangelicznym. W konsekwencji oznacza to zaniechanie dążeń do stawiania zarzutów, wyli­czania młodzieży zaniedbań i „prawienia mora­łów" na rzecz zachęcania i motywowania do ciągłej pracy nad sobą oraz przemiany siebie w kierunku pozyskiwania dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej³⁵.

Kolejnym zadaniem katechety jest prowo­kowanie młodzieży do refleksji i modlitwy³⁶. Służą temu stawiane uczniom pytania o po­trzeby i ich zaspokajanie jak też problemy, wy­magające poszukiwania rozwiązań w sytuacji często sprzecznych dążeń i pragnień. W celu uniknięcia hipokryzji katecheta powinien także prowokować uczniów do zadawania sobie sa­memu pytań o własne potrzeby i ich źródła, umożliwiając jednocześnie spokojne poszuki­wanie odpowiedzi. W realizacji tak określone­go zadania niezbędne jest cierpliwe wsłuchi­wanie się w pytania młodzieży³⁷.

Wspomaganie katechizowanej młodzieży w odkrywaniu własnych impulsów dokonuje się przede wszystkim przez rozmowy na temat potrzeb psychicznych i ich znaczenia w dzia­łaniu, jak też w podtrzymywaniu jakichś funk­cji (np. poznawczych, emocjonalnych). Wy­maga odwołania się do przykładów ukazują­cych, iż tłumienie własnych potrzeb powoduje powstanie uczuć niezadowolenia, frustracji, a w konsekwencji prowadzi także do sytuacji, w których osoba bardziej ulega potrzebom³⁸. Podejmowane zagadnienia stają się dla mło­dzieży okazją do refleksji nad własnym postę­powaniem i podstawą wychowania do rozu­mienia samego siebie, własnych słabości, pły­nących z uwarunkowań rozwojowych.

Do innych zadań katechety w zakresie za­spokajania potrzeb psychicznych młodzieży należy zaliczyć regulację dopływu stymulacji wielostronnej aktywności młodzieży. Na przy­kład zaangażowanie uczniów w toku katechi­zacji sprzyja przede wszystkim zaspokajaniu potrzeby aktywności poznawczej, osiągnięć i sukcesu. Z kolei takie potrzeby, jak nawiązy­wanie i podtrzymywanie więzi z rówieśnikami, współdziałanie, akceptacja i uznanie można zaspokoić, wprowadzając grupowe formy pracy na katechezie lub przez włączenie mło­dzieży w działania zespołu muzycznego, gru­py teatralnej, zespołu redagującego gazetkę szkolną³⁹.

Pomoc w zakresie zaspokajania potrzeb psy­chicznych może świadczyć katecheta również wtedy, gdy przy realizacji zadań w grupie rówie­śniczej powstaje konflikt między potrzebami do­minacji młodzieży i alienacji. Zadaniem kateche­ty jest tu sugerowanie rozwiązań, wymagają­cych zmiany ról w grupie⁴⁰.

Wspomagania katechizowanej młodzieży w uświadamianiu sobie bogactwa własnych potrzeb psychicznych i organizacja odpo­wiednich warunków, sprzyjających zaspoka­janiu rozpoznanych dążeń nie wystarczy, by móc je zaspokoić w dojrzały sposób. Wyma­ga od katechety dopełnienia o czynności ukierunkowane na wspieranie uczniów w uporządkowaniu i hierarchizowaniu rozpo­znawanych potrzeb psychicznych. Z tego względu trzeba najpierw pomóc młodzieży w oszacowaniu wartości jej własnych dążeń, a następnie w ich hierarchicznym uporządko­waniu. Rozpoznając skalę wartości własnych potrzeb, młodzież stopniowo odkrywa to, co jest w jej życiu ważne i podstawowe, oddzie­lając od tego, co powierzchowne i drugorzędne⁴¹. W związku z tym celowe wydaje się tak­że przekształcanie potrzeb psychicznych młodzieży w procesie katechizacji poprzez zmianę lub modyfikację treści potrzeb i sytu­acji, w jakich są zaspokajane. Na przykład, gdy zachowania katechizowanego ucznia wskazują na nadmiernie rozwijaną potrzebę dominacji, wówczas nauczyciel religii może -organizując doświadczenia ucznia - zreduko­wać siłę napięcia i zasięg sytuacji, na które jest zwrócona chęć kierowania zachowaniem innych.

Omawiając zadania katechety w zakresie zaspokajania potrzeb psychicznych młodzie­ży, trzeba zwrócić uwagę na obecność na­uczyciela religii i jego towarzyszenie młodzieży w rozwoju osobowym. Chodzi tu zwłaszcza o bycie pośród uczniów i dla uczniów celem zapraszania ich do świadomego i odpowie­dzialnego kształtowania własnego życia, jak też wprowadzania w wyższe poziomy rozwoju. Z tym wiąże się także konieczność: 1) odróż­nienia uczuć od ocen i osądów oraz postaw, opinii i poglądów; 2) dążenia do poznania mło­dzieży i zrozumienia jej potrzeb psychicznych, jak też motywów, którymi kierują się uczniowie w swoim postępowaniu; 3) akceptacji katechizowanej młodzieży; 4) zdolności empatyczne-go słuchania i dzielenia się sobą; 5) dawania świadectwa opartego na zaufaniu i przebacze­niu; 6) kierowania się bezinteresowną miłością do Boga i uczniów⁴². Wszystko to jest niezbęd­ne w organizowaniu różnych form bycia z młodzieżą, zwłaszcza tych, które są oparte na dia­logu przepojonym duchem chrześcijańskim.

Nie bez znaczenia pozostają także spotkania okazjonalne (np. podczas szkolnych rekolekcji wielkopostnych), które mogą stanowić podstawę do poznawania uczniów, udzielania im pomocy w poznawaniu własnego „Ja" i sposobów pracy nad sobą. Również sakrament pojednania jest okazją do wspomagania młodzieży w rozpozna­waniu jej nieuporządkowanych dążeń i wspólnym odkrywaniu prawdy o tym, co wiąże się z dojrzałym zaspokajaniem potrzeb psychicznych⁴³.

Wszystkie, omówione wyżej zadania kate­chety w zakresie zaspokajania potrzeb psy­chicznych młodzieży wzajemnie łączą się i zakładają szereg szczegółowych czynności. U ich podstaw znajduje się znajomość i akceptacja ucznia, jak też zdolność katechety do otwartego komunikowania. Ma to istotne znaczenie w do­świadczaniu przez uczniów zrozumienia ze stro­ny nauczyciela religii. Umożliwia też zachęcanie młodzieży do osobistej refleksji i modlitwy. Nie­zbędna jest jednak pomoc katechety we wdra­żaniu młodzieży do codziennego rachunku su­mienia, będącego okazją do spotkania z Bo­giem, które pozwala poznać prawdę o sobie przez rozpoznanie uczuć, pragnień, motywacji i intencji znajdujących się u podstaw pewnych działań oraz rozeznać miłującą i przebaczającą obecność Boga w codziennym życiu⁴⁴.

 

 

 

 Potrzeby psychiczne stanowią jeden z głównych komponentów życia katechizowanej mło­dzieży i kształtowania się postaw wobec samego siebie i innych osób. Wyznaczają nie tylko jakość działań uczniów, ale także ukierunkowują pracę dydaktyczno-wychowawczą nauczyciela religii.

Młodzież, doświadczając różnych potrzeb, poszukuje nie tylko możliwości ich zaspokoje­nia, lecz też pomocy i wsparcia. Ważną rolę do spełnienia w tym zakresie mają katecheci. Do ich powinności wychowawczych należy rozświe­tlanie problemów młodzieży światłem Ewangelii, dodawanie otuchy i wspomaganie w rozpozna­waniu pełnej prawdy o sobie oraz sposobów po­rządkowania, hierarchizowania potrzeb psy­chicznych i ich konstruktywnego zaspokajania.

W tej sytuacji niewątpliwie konieczne jest zwrócenie uwagi na przygotowanie psycholo­giczne i pedagogiczne katechetów do roli wy­chowawców, wspomagających młodzież w roz­poznawaniu własnych potrzeb psychicznych, ich hierarchizowaniu i zaspokajaniu. Istnieje po­trzeba poszerzenia i modernizacji tradycyjnego kształcenia studentów teologii o psychologię duchowości, szczególnie o umiejętności diagnozowania psychologicznego i komunikowa­nia społecznego, także w wymiarze rozmów in­dywidualnych i związanych z tym umiejętności aktywnego, a zarazem empatycznego słuchania. Z tym wiąże się potrzeba formacji studen­tów teologii i katechetów, ukierunkowanej na: poznawanie i rozumienie samego siebie, także w sferach podświadomych oraz w najgłębszych motywacjach, jakie nimi kierują, rozeznawanie woli Bożej w swoim życiu, dojrzałe przeżywanie wartości chrześcijańskich oraz zaangażowanie wszystkich płaszczyzn osobowości w dzieło ewangelizacji młodego pokolenia. Chodzi tu przede wszystkim o konkretną pomoc w doj­ściu do większej wolności wewnętrznej i upo­rządkowaniu uczuć, motywów, dążeń i decyzji. Działania te mają na celu zwiększanie zdolności aktualnych i potencjalnych nauczycieli religii w realizacji wartości ewangelicznych na drodze powołania katechetycznego. Innymi słowy, są one ukierunkowane na pomaganie katechetom i studentom teologii w nabywaniu motywacji ak­sjologicznych i teleologicznych do życia warto­ściami chrześcijańskimi. Tylko w ten sposób bę­dą oni zdolni do autentycznego przyjmowania owych wartości za swoje i przeżywania ich moż­liwie najgłębiej. Realizacja tych postulatów nie ma na celu zastąpienia intelektualnej i duchowej formacji pomocą psychologiczną, lecz wykorzy­stanie odpowiednich osiągnięć psychologii, aby katecheci i studenci teologii mogli skutecz­niej wzrastać na płaszczyźnie ludzkiej i ducho­wej. Istnieje przy tym także potrzeba dowarto­ściowania kierownictwa duchowego w formacji studentów teologii i katechetów. Jest ono bo­wiem środkiem pozwalającym na udzielanie ka­techetom i studentom teologii indywidualnej po­mocy w dążeniu do doskonałości przez wzrost relacji osoby kierowanej do Boga, a także jej ludzkiej i duchowej dojrzałości oraz samodziel­ności⁴⁵. Katecheta, prowadząc życie duchowe, przechodząc różnorakie próby wewnętrzne, trudności i cierpienia oraz doświadczając owo­ców kierownictwa duchowego potrafi dostrzec potrzebę udzielania katechizowanej młodzieży duchowej pomocy w różnej formie, nie tylko sa­kramentalnej, ale także kierownictwa duchowe­go i skuteczniej pomagać uczniom w uporząd­kowaniu ich własnych dążeń. Ważne jest tu świadectwo katechety dawane w różnych oko­licznościach, jak też tzw. intuicja wewnętrzna i związana z tym umiejętność szerokiego du­chowego spojrzenia na wychowanka, który z kolei potrafi rozpoznać u swojego wychowaw­cy jakość i autentyczność życia duchowego.

Przydatne może okazać się także populary­zowanie wśród nauczycieli religii (np. za po­średnictwem warsztatów) i studentów teologii nowatorskich, ale sprawdzonych już rozwią­zań, takich jak programy profilaktyczno-wychowawcze zakładające wspomaganie ucznia w nabywaniu właściwie rozumianej wolności w działaniu oraz odpowiedzialności za własne postawy i zachowania, jak też wdrażające do umiejętnego analizowania własnych uczuć i dążeń celem uniknięcia wielu cierpień psy­chicznych, których źródło znajduje się w nim samym. Chodzi tu zwłaszcza o nabywanie umiejętności wspomagania młodzieży w łącze­niu introspekcji z modlitwą.

W tym miejscu trzeba podkreślić, iż celem czynności katechety, ukierunkowanych na za­spokajanie potrzeb psychicznych młodzieży, nie jest rozwiązanie wszystkich problemów, ja­kie przeżywa młodzież, lecz wspieranie uczniów w nabywaniu zdolności rozumienia swoich dą­żeń, uczuć i konfliktów, i rozpoznawanie metod samowychowania. Zrozumienie i poznanie sie­bie oraz podstawowych czynności służących systematycznej pracy nad sobą pozwoli mło­dzieży na świadome i odpowiedzialne zaspoka­janie własnych potrzeb psychicznych. W ten sposób katecheza przyczyni się do poprawy dobrostanu organizmu młodzieży, odkrywania autentycznych wartości oraz odrzucania niektó­rych, przyjętych nieświadomie od rodziców, ró­wieśników i za pośrednictwem środków spo­łecznego komunikowania oraz do nabywania większej wolności i do rozwoju zintegrowanej osobowej tożsamości.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¹ II Polski Synod Plenarny (1991 -1999), Szkoła i uniwersytet w życiu Kościoła i narodu, w: II Polski Synod plenarny (1991-1999), Poznań 2001, s. 51.

²  Szerzej na ten temat zob. J. Bielecki, Potrzeby, w: J. Bielecki (red.), Psychologia nie tylko dla psychologów, Warszawa 2002, s. 113 i nn; S. Garczyński, Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie, Warszawa 1969.

³  A. S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2002, s. 531; S. Siek, Struktura osobowości, Warszawa 1986, s. 223.

⁴  Zob. i por. interesujące analizy na ten temat, np. w: G. Gajewska, Problemy - dylematy wynikające z teorii potrzeb dla teo­rii i praktyki opieki nad dzieckiem, Zielona Góra 1997; E. Jundziłł, Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży Gdańsk 1997.

⁵  K. Trojan, Potrzeby psychiczne i wartości oraz ich implikacje religijne, Kraków 1999, s. 65-66.

⁶  Na ten fakt zwraca uwagę wielu psychologów, podkreślając, iż „(...) nową potrzebą może stać się nie tylko to, co przy­czynia się do zaspokojenia dawnej, ale i to, co tylko temu zaspokojeniu towarzyszy, wszystko, co jest koniecznym warun­kiem lub przypadkową okolicznością jej zadowolenia". Zob. S. Garczyński, Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie, Warszawa 1969, s. 13; por. J. Bielecki, Wybrane zagadnienia psychologii, Warszawa 1986, s. 64-65; K. Trojan, Potrzeby psy­chiczne i wartości oraz ich implikacje religijne, dz. cyt., s. 66-68.

⁷  W psychologii brak jest bezpośredniego modelu klasyfikacji potrzeb psychicznych młodzieży. Dlatego - poprzez analo­gię do istniejących klasyfikacji potrzeb człowieka - wyodrębniono w niniejszym opracowaniu zbieżne z propozycjami psy­chologów rodzaje potrzeb emocjonalnych i afiliacyjnych katechizowanej młodzieży. Zob. i por. np. Z. Płużek, Psychologia pastoralna, Kraków 1991, s. 76-78; W. Szewczyk, Rozumieć siebie i innych, Tarnów 1994, s. 159-161.

⁸  S. Siek, Struktura osobowości, Warszawa 1986, s. 153-154.

⁹  K. Dyrek, M. Kożuch, K. Trojan, Powołanie, rozeznanie i rozwój. Aspekt psychologiczny, Kraków 1993, s. 24-26.

¹⁰     M.N. Dembo, Stosowana psychologia wychowawcza, Warszawa 1997, s. 188-189; J.S. Tuner, D.B. Helms, Rozwój czło­wieka, Warszawa 1999, s. 352-381.

¹¹ S. S. Feldman, G.B, Elliott, At the treshold: the developing adolescent, Cambridge 1990, s. 17-23.

¹² I. Obuchowska, Adolescencja, s. 175-181.

¹³    S. Szuman, Natura, osobowość i charakter człowieka, Kraków 1995, s. 76-85.

¹⁴    I. Obuchowska, Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, Warszawa 1996, s. 114-139.

¹⁵     Tamże.

¹⁶     Tamże. Zob. i por. także: G. Klimowicz, J. Kościanek-Kubacka, W. Kozłowski, Dylematy ucznia. Z doświadczeń dorasta­jącej młodzieży Warszawa 1994.

¹⁷     Te zagadnienia analizują szerzej - w perspektywie psychologii ogólnej i formacji chrześcijańskiej - m. in. A. Cencini, A. Manenti, Psychologia a formacja, Kraków 2002, s. 72-75; M. Kożuch, Chrześcijańska formacja indywidualna, Kraków 2001, s. 329-330.

¹⁸     Por. bogaty materiał na temat różnych kategorii zachowań agresywnych, poparty badaniami empirycznymi, zawarty w ar­tykule: M. Wojszyk, Agresja w ocenie dzieci i młodzieży w: J. Papież, A. Płukisa (red.), Przemoc dzieci i młodzieży w per­spektywie polskiej transformacji ustrojowej, Toruń 2001, s. 216-229 oraz w artykule: Z. Brańka, Agresja wśród dzieci i mło­dzieży w opinii uczniów, nauczycieli i rodziców, w: Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustro­jowej, dz. cyt., s. 230-240.

¹⁹ I. Obuchowska, Adolescencja, art. cyt., s. 187-188.

²⁰   J. Bielecki, Potrzeby, art. cyt., s. 135.

²¹    W kontekstach edukacji młodego pokolenia na te determinanty zwracają uwagę m. in.: J. Gajda, Mass media i hiperme­dia zagrożeniem i szansą w edukacji dziecka, w: J. Wilk (red.), W służbie dziecku, Lublin 2003, t. 3, s. 595-603; M. Gałaś, Wartości kultury w epoce współczesnej, Toruń 2000, s. 59-75, 98-109.

²²   M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1998, t. 2, s. 72-73.

²³   M. Oleś, Rola rodziny w kształtowaniu umiejętności psychospołecznych u dzieci, w: D. Kornas-Biela (red.), Rodzina: źró­dło życia i szkoła miłości, Lublin 2000, s. 267-275.

²⁴   Szerzej na ten temat zob. R. Burns, Self-concept Developmental and Education, London 1982.

²⁵   D. Fontana, Psychologia dla nauczycieli, Poznań 1998, s. 318-319.

²⁶   Szerzej na ten temat np. w: B. Agger, A Critical Theory of Public Life: Knowledge. Discourse and Politics in an Age of Decline, London 1991; R Kossowski, Dziecko a reklama, Warszawa 1999.

²⁷   Jan Paweł II, Adhortacja apostolska „Ecclesia in Europa" o Jezusie Chrystusie, który żyje w Kościele, jako źródło nadziei dla Europy, Kraków 2003, s. 7-10.

²⁸   M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie ponowoczesności, Kielce 2002, s. 122-123.

²⁹   A. Cencini, A. Manenti, Psychologia a formacja, dz. cyt., s. 70-76.

³⁰   Tamże.

³¹   M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, dz. cyt., t. 2, s. 73; Z. Skorny, Psychologia wycho­wawcza dla nauczycieli, Warszawa 1992, s. 101 -116.

³²   M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, dz. cyt., t. 2, s. 75.

³³   Tę kwestię analizuje m. in. M. Dziewiecki, zwracając uwagę na promowanie oraz hierarchizowanie pragnień i aspiracji młodzieży. Zdaniem tego autora „(...) nieuświadomione jeszcze aspiracje i potrzeby są przykryte innymi, bardziej powierz­chownymi pragnieniami. Ktoś może w sposób świadomy i bardzo intensywny pragnąć w danym momencie wygody życia, sukcesu zawodowego czy doraźnej przyjemności i zupełnie nie zdawać sobie sprawy, że pod spodem kryją się znacznie większe pragnienia". Dlatego w wychowaniu trzeba nie tylko chronić wartościowe dążenia i aspiracje, z których młodzież zdaje sobie już sprawę i które aktualnie pragnie zaspokoić, lecz także pomagać młodzieży w odkrywaniu ukrytych potrzeb.
Zob. i por. M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie ponowoczesności, dz. cyt., s. 122.

³⁴   K. Trojan, Potrzeby psychiczne i wartości oraz ich implikacje religijne, dz. cyt., s. 72.

³⁵   J. Przybyłowski, Wyzwania pastoralne w dokumentach katechetycznych Kościoła katolickiego w Polsce, w: S. Dziekoński (red.), Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła katolickiego w Polsce, Warszawa 2003, s. 169-170.

 ³⁶ J. Przybyłowski, Wyzwania pastoralne w dokumentach katechetycznych Kościoła katolickiego w Polsce. w: S. dziekoński (red.). Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła katolickiego w Polsce. Warszawa2003. s. 169-170.

 ³⁷   Jan Paweł II, Adhortacja apostolska „Ecclesia in Europa" o Jezusie Chrystusie, który żyje w Kościele, jako źródło nadziei dla Europy, dz. cyt., s. 62.

³⁸   W tym celu można wykorzystać przykłady podane przez ks. A. Ważnego, w: Drogi i bezdroża w świecie ludzi młodych. Spotkanie ewangelizacyjne - „Przystanek Jezus" 2001, w: J. Stala (red.), Dzisiejszy katechizowany. Stan aktualny i wyzwa­nia, Kraków 2002, s. 323-328.

³⁹   M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, dz. cyt., t. 2, s. 73.

⁴⁰   Tamże.

⁴¹     M. Dziewiecki, Wychowanie w dobie ponowoczesności, dz. cyt., s. 122.

⁴²     Na te komponenty dialogu zwraca uwagę m. in. J. Grzybowski, w: Wprowadzenie do dialogu (w małżeństwie - i nie tyl­ko...), Kraków 1997, s. 82-83.

⁴³    M. Kożuch, Chrześcijańska formacja indywidualna, dz. cyt., s. 47-49.

⁴⁴    Szerzej na ten temat piszę w artykule, zamieszczonym w: S. Kulpaczyński (red.), Modlitwa w katechezie, Lublin 2002, s. 295-314.

⁴⁵ Na ten fakt zwracają szczególną uwagę autorzy dokumentów II Polskiego Synodu Plenarnego, analizując zadania kateche­zy i wychowania chrześcijańskiego w zakresie troski o prowadzenie młodzieży do patrzenia na życie chrześcijańskie jako na odpowiedź daną Bogu na Jego wezwanie. Podkreślają oni, iż właśnie kierownictwo duchowe, obok świadectwa życia chrze­ścijańskiego, rozbudza w młodzieży „osobistą miłość do Chrystusa". Zob. i por. II Polski Synod Plenarny, Kapłaństwo i życie konsekrowane jako wspólnota życia i posługi z Chrystusem, w: II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001, s. 51.