Katecheta 12/2005

  Dyrektorium ogólne o katechizacji już we wstępie stwierdza: "Bezpośrednio na Episkopatach spoczywa bardziej konkretne zastosowanie tych zasad i propozycji poprzez wskazania i dyrektoria narodowe, regionalne lub diecezjalne oraz katechizmy i wszelkie inne środki, które mają na celu skuteczną promocję katechezy" ^[ 1 ]. Konferencja Episkopatu Polski odpowiedziała na to wezwanie w roku 2001, wydając Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce ^[ 2 ]. Biskupi Stanów Zjednoczonych analogiczny dokument opublikowali w maju bieżącego roku ^[ 3 ].
    Dyrektorium amerykańskie składa się z dziecięciu następujących rozdziałów:
    1. Głoszenie Ewangelii w Stanach Zjednoczonych;
    2. Katecheza w misji ewangelizacyjnej Kościoła;
    3. Taka jest nasza wiara; Taka jest wiara Kościoła;
    4. Boska i ludzka metodologia;
    5. Katecheza w liturgicznej wspólnocie;
    6. Katecheza życia w Chrystusie;
    7. Katecheza Ludu Bożego w różnych okolicznościach;
    8. Ci, którzy katechizują;
    9. Organizacja posługi katechetycznej;
    10. Źródła katechezy.
    Wydaje się, że warto przybliżyć główne idee tego dokumentu także polskiemu czytelnikowi. Społeczeństwo USA - ze względu na swoją różnorodność etniczną, kulturową i religijną - skupia bowiem jak w soczewce najważniejsze wyzwania dla różnych Kościołów partykularnych. Priorytety katechetycznej działalności w Stanach Zjednoczonych mogą stać się wskazówkami również dla katechizacji i nauczania religii w Polsce.
    Wiele myśli autorzy amerykańskiego "Narodowego dyrektorium katechetycznego" zaczerpnęli z Dyrektorium ogólnego o katechizacji i z tego względu idee te są już powszechnie znane. W niniejszej próbie przybliżenia wizji posługi katechetycznej w Stanach Zjednoczonych zostaną więc zaprezentowane jedynie specyficzne dla tego kraju uwarunkowania katechezy oraz propozycje treściowe i metodyczne dla różnych grup adresatów katechezy.

1. UWARUNKOWANIA KATECHIZACJI

    Stany Zjednoczone od samego początku swojej państwowości, od ogłoszenia słynnej Deklaracji Niepodległości (4 lipca 1776 r.) za największe prawo wszystkich swoich obywateli uznają szeroko pojętą wolność. Dyrektorium, charakteryzując posługę katechetyczną w USA, wiele mówi na temat wolności religijnej, ekonomicznej, pragmatyzmu, zainteresowania nauką i techniką, globalizacji i mobilności jako o faktorach wpływających również na głoszenie Ewangelii w tym kraju.
    Poza wieloma pozytywnymi skutkami szeroko rozumianej wolności, biskupi amerykańscy dostrzegają jednak także negatywne objawy tego zjawiska. Krytykują rozumienie wolności jako bezwarunkowego prawa wyboru i zbytnio rozbudowanego prawa do prywatności. Ich zdaniem, taka koncepcja wolności prowadzi do indywidualizmu i prywatyzacji religii oraz pogłębiającego się relatywizmu moralnego ^[ 4 ]. Szeroko pojęta wolność religijna i wspomniany indywidualizm prowadzą również do tego, że religia nie ma prawa istnienia w życiu publicznym, a staje się jedynie kwestią osobistą i bardzo prywatną. Biskupi amerykańscy stoją na stanowisku rozdziału Kościoła od państwa, ale protestują przeciwko próbom oddzielenia Kościoła od społeczeństwa. Podkreślają, że Kościół jako wspólnota wiernych może i powinien mieć wpływ na życie społeczności dla jej dobra ^[ 5 ].
    Z różnorodnością etniczną idzie w parze pluralizm religijny. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać też w tym, że przez długi czas Stany Zjednoczone były schronieniem dla różnorodnych dysydentów religijnych, którzy ze względu na prześladowania religijne we własnych krajach chronili się na terytorium amerykańskim. Obecnie w USA 23% mieszkańców stanowią katolicy, a wyznawcy prawosławia mniej niż 1%. 52% Amerykanów uznaje się za chrześcijan tradycji protestanckiej, należących do ponad 600 różnych denominacji. Religię judaistyczną wyznaje niewiele ponad 1% obywateli. Około 3% mieszkańców Stanów Zjednoczonych deklaruje się jako wierzący spoza tradycji judeochrześcijańskiej. 14% populacji twierdzi, że nie przynależy do żadnej organizacji religijnej, a 6% odmówiło odpowiedzi na pytanie o wyznanie ^[ 9 ].
    Poza wspomnianymi różnicami Dyrektorium wskazuje na specyfikę poszczególnych regionów USA. Ze względu na wielkość państwa, różnorodność geograficzną i zaszłości historyczne pomiędzy poszczególnymi regionami Stanów Zjednoczonych występują głębokie różnice. Wystarczy wspomnieć, że stany północno-wschodnie, od stanu Maine do Pensylwanii i New Jersey są najbardziej uprzemysłowionymi i zurbanizowanymi terenami USA o dominującej tradycji protestanckiej. Południowe stany, takie jak Mississippi, Texas, Oklahoma, Arkansas czy Louisiana ostatnio szybko rozwijają się; zamieszkuje je młodsza, w dużej mierze czarnoskóra, populacja. Również stany zachodnie mają swoją specyfikę. Charakteryzują się dużym procentowo udziałem ludności pochodzenia meksykańskiego (południowo-zachodnia część USA do 1840 roku należała do Meksyku). Swoją specyfikę, choćby ze względu na położenie geograficzne i różnice kulturowe, posiadają też Alaska czy Hawaje.
    Jak już zostało wspomniane, katolicy w Stanach Zjednoczonych stanowią 23% populacji, co jednak daje w liczbach bezwzględnych ponad 62 miliony osób należących do 179 diecezji. Społeczność katolicka jest również zróżnicowana etnicznie i kulturowo, będąc w tym względzie obrazem całej populacji kraju. Obecnie w około 22% parafii amerykańskich odprawiana jest Msza św. w języku innym niż angielski przynajmniej raz na miesiąc, przy czym najczęściej spotykanym językiem obcym jest hiszpański, który stał się w praktyce drugim językiem w Stanach Zjednoczonych.
    Wewnątrz Kościoła katolickiego w USA dokonują się znaczące przemiany. O ile liczba katolików wzrasta, o tyle zmniejsza się liczba parafii z rezydującym proboszczem ^[ 10 ]. Powszechną praktyką jest fakt obejmowania troską duszpasterską przez jednego księdza dwóch lub trzech parafii. W porównaniu z latami 60. dwudziestego stulecia także liczba osób konsekrowanych spadła o połowę, a ich średni wiek wynosi dzisiaj ponad 63 lata.
    Kolejny problem, z jakim boryka się Kościół amerykański, to zmniejszenie ilości szkół katolickich (z 9700 w roku 1950 do 7500 w 2001). Szkoły te zazwyczaj mają wysoki poziom i cieszą się dużym zaufaniem rodziców, jednak głównie ze względów finansowych (wysokie czesne) coraz mniej dzieci i młodzieży uczęszcza do nich. Konsekwencją takich zachowań jest zamykanie szkół katolickich. Dzieci i młodzież, które uczęszczają do szkół publicznych, naukę religii pobierają w rodzinnej parafii. Obecnie 16% katolickich dzieci uczęszcza do katolickich szkół podstawowych, ale tylko 52% wszystkich katolickich dzieci w tym wieku jest zapisanych na katechizację parafialną. Procent ten jest jeszcze mniejszy w odniesieniu do młodzieży ^[ 11 ].
    Kolejnym wyzwaniem, przed którym staje Kościół amerykański, jest aktualna kondycja rodziny, która warunkuje prawidłowy rozwój religijny. Szczególnie niepokojący w ostatnich latach jest wzrost liczby rozwodów i separacji wśród katolików. Według danych, którymi operuje Dyrektorium, prawie połowa małżeństw zawieranych w Stanach Zjednoczonych rozpada się, w tym około jedna trzecia małżeństw pomiędzy dwoma katolikami kończy się rozwodem ^[ 12 ]. Bezpośrednią konsekwencją tych zjawisk jest fakt, że coraz więcej dzieci nie mieszka z obojgiem rodziców. Według prognoz przytaczanych przez Dyrektorium ^[ 13 ] około połowy dzieci, które dzisiaj przychodzą na świat, doświadczy traumatycznych przeżyć związanych z rozwodem swoich rodziców. Biskupi amerykańscy zauważają, że w odniesieniu do małżeństwa i życia rodzinnego zanika różnica w zachowaniu pomiędzy katolikami i niekatolikami.
    Jeśli chodzi o rodzinę Dyrektorium wskazuje jeszcze na następujące fakty: w ponad połowie rodzin mających dzieci w wieku szkolnym rodzice pracują poza domem; coraz więcej ludzi obojga płci rezygnuje z założenia rodziny i decyduje się na samotne życie; prawie połowa kandydatów pragnących zawrzeć małżeństwo w Kościele katolickim, już ze sobą mieszka, wbrew nauczaniu Kościoła w tym względzie; ciągle zmniejsza się przyrost naturalny; wrasta liczba rodziców samotnie wychowujących dzieci, z których prawie połowa nigdy wcześniej nie zawierała małżeństwa; około jedna czwarta wszystkich dzieci rodzi się poza małżeństwem; wzrasta liczba dzieci, które często przebywają same w domu, ze względu na pracę rodzica; wzrasta liczba dzieci wychowywanych przez dziadków; rodzice samotnie wychowujący dzieci często borykają się z problemami finansowymi.
    Biskupi USA, przytaczając powyższe fakty, biją na alarm i wskazują na erozję podstawowych wartości, która przejawia się - między innymi - w braku szacunku dla godności i wartości każdego ludzkiego życia, co widać wyraźnie w społecznym przyzwoleniu na aborcję, próby eutanazji czy mentalność antykoncepcyjną. Ponadto zmieniają się relacje pomiędzy małżonkami w kierunku postawy indywidualistycznej. Zmienia się też autorytet rodziców wobec dzieci, które szybciej stają się niezależne i samowystarczalne. Przekazywanie tradycyjnych wartości w rodzinie jest utrudnione poprzez wpływ współczesnej kultury, jak również ze względu na migrację rodzin. Autorzy Dyrektorium, poszukując odpowiedzi na pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy, powołują się na słowa Jana Pawła II z Familiaris consortio, który wskazywał na błędne rozumienie wolności ^[ 14 ].
    Już choćby z tej pobieżnej prezentacji kulturowych, społecznych i religijnych uwarunkowań posługi katechetycznej w Stanach Zjednoczonych widać wyraźnie, przed jakim zadaniem stają wszyscy odpowiedzialni za religijną edukację dzisiejszych katolików. W porównaniu do Polski uderza przede wszystkim różnorodność wyznań, szczególnie wspomniana wyżej ilość różnych odłamów chrześcijaństwa wywodzących się z protestantyzmu. Niewątpliwie taka różnorodność z jednej strony stanowi bogactwo tradycji i obrzędów, z drugiej jednak czyni posługę katechetyczną jeszcze trudniejszą. To, co jest niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem, to fakt, że prawie połowa Amerykanów deklaruje regularny udział w praktykach religijnych własnych Kościołów czy denominacji ^[ 15 ].
    Niniejsza prezentacja amerykańskiego Dyrektorium byłaby jednak niepełna, gdyby poprzestała jedynie na przedstawieniu uwarunkowań katechizacji. Wydaje się wręcz konieczne choćby zarysowanie wizji katechezy proponowanej przez ten dokument, która mogłaby stać się próbą odpowiedzi na zaprezentowane wyzwania. Najpierw przedstawione zostaną więc ogólne działania organizacyjne podejmowane przez odpowiedzialnych za katechezę, a następnie przybliżone propozycje kierowane do katechizujących poszczególne grupy.

2. DZIAŁANIA NA RZECZ SKUTECZNIEJSZEJ POSŁUGI KATECHETYCZNEJ

    Specyficzne uwarunkowania katechezy w Stanach Zjednoczonych zmuszają do podejmowania szeregu działań, które pomogłyby w uzyskaniu adekwatnej odpowiedzi na współczesne wyzwania i uczyniły posługę katechetyczną bardziej skuteczną. W tym kontekście Konferencja Biskupów Stanów Zjednoczonych zintensyfikowała proces nadzorowania katechezy. Została powołana specjalna Komisja Katechetyczna i Komisja do Nadzoru nad Stosowaniem Katechizmu Kościoła Katolickiego. W wielu diecezjach rozwinięte zostało planowanie duszpasterskie, w którym główne miejsce zajmuje misja katechetyczna. Odpowiedzialni za planowanie diecezjalne i parafialne stali się też bardziej wrażliwi na potrzeby różnych grup rasowych, etnicznych czy kulturowych.
    Dyrektorium zapewnia ponadto, że formacja katechetów jest priorytetem dla większości diecezji i parafii USA. Wiele diecezji posiada systematyczny program formacyjny dla katechetów, inne blisko współpracują z kolegiami, uniwersytetami katolickimi czy innymi instytutami, które kształcą katechetów. Na poziomie narodowym Konferencja Biskupów przyjęła standardy obowiązujące parafialnych animatorów młodzieżowych, katechetów i liderów świeckich. Ponadto znacznie pogłębiono katechetyczną edukację kleru, zakonników, diakonów, aby mogli skuteczniej katechizować.
    Biskupi amerykańscy dużą nadzieję pokładają w katechizacji opartej na Obrzędach chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych ^[ 16 ]. W wielu diecezjach i parafiach USA dostrzega się potrzebę katechezy bazującej na chrzcielnym katechumenacie. W tym kontekście celem katechezy jest raczej integralna formacja, a nie tylko przekaz informacji. Katecheza dorosłych staje się priorytetem działalności katechetycznej i diecezje zwracają coraz większą uwagę na ten rodzaj katechezy.
    W ostatnich latach dostrzeżono również wyraźniej konieczność katechizacji niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie. Wiele diecezji amerykańskich posiada program katechezy specjalnej. Poszukuje się również sposobów umocnienia młodych ludzi w życiu wiary i naśladowaniu Chrystusa, poprzez danie im odpowiedniego udziału w życiu i misji Kościoła, które sprzyjałyby ich osobistemu i duchowemu rozwojowi.
    Autorzy Dyrektorium mają też rosnącą świadomość konieczności stosowania najnowocześniejszych technologii w katechezie. Mogą one stać się znaczącymi narzędziami w ewangelizacji i katechizacji, dlatego odpowiedzialni za katechezę i katecheci angażują się w rozwijanie umiejętności koniecznych do stosowania dostępnych środków do głoszenia Ewangelii ^[ 17 ].

3. PROPOZYCJE KATECHETYCZNE PRZEZNACZONE DLA RÓŻNYCH GRUP KATECHIZOWANYCH

    Poza ogólnymi działaniami podejmowanymi w celu zintensyfikowania posługi katechetycznej, warto przyjrzeć się konkretnym propozycjom dla różnych grup katechizowanych. Dyrektorium amerykańskie podaje propozycje katechetyczne odnośnie do poszczególnych grup wiekowych oraz odnośnie do katechezy specjalnej i katechezy dla osób w szczególnych sytuacjach. Odnośnie do wieku propozycje katechetyczne podzielone zostały na następujące działy, które zostaną kolejno omówione:
    - katecheza dorosłych;
    - katecheza osób starszych;
    - katecheza młodych dorosłych;
    - katecheza dorastających;
    - katecheza dzieci młodszych i starszych.

3.1. KATECHEZA DOROSŁYCH

    Dyrektorium amerykańskie już na samym początku refleksji dotyczącej katechezy dorosłych powołuje się na Catechesi tradendae i podkreśla, że katecheza dorosłych jest podstawową formą katechezy ^[ 18 ]. Podobnie jak Dyrektorium ogólne o katechizacji, Dyrektorium amerykańskie wymienia trzy grupy dorosłych, do których adresowana jest katecheza: wierzących, którzy praktykują i pragną pogłębiać wiarę; ochrzczonych, którzy nie otrzymali odpowiedniej katechizacji i nie praktykują wiary; dorosłych nie ochrzczonych ^[ 19 ].
    Zadania katechezy dorosłych, które wymienia Dyrektorium amerykańskie z niewielkimi zmianami są tożsame z zadaniami wymienionymi przez Dyrektorium ogólne o katechizacji ^[ 20 ]. Jeśli chodzi natomiast o szczegółowe treści proponowane dla katechezy dorosłych, Dyrektorium wymienia następujące:

• Pismo Święte, Tradycja, wyznania wiary, hierarchia prawd, historia Kościoła;
• Msza św., sakramenty, codzienne życie modlitwy Kościoła;
• powszechne powołanie do świętości;
• nauczanie Kościoła na temat godności osoby ludzkiej, grzech, łaska, cnoty i formacja sumienia;
• nauczanie społeczne Kościoła;
• modlitwa i różne tradycje duchowości w katolicyzmie;
• Kościół, jego struktura i władza, prawa i obowiązki ochrzczonych;
• małżeństwo i życie rodzinne, bezżenność;
• ruch ekumeniczny i dialog międzyreligijny;
• misja Kościoła w świecie i dla świata, natura apostolatu ludzi świeckich ^[ 21 ].

    Dyrektorium podkreśla, że w skutecznej katechezie dorosłych chodzi o ukazanie wiary w kontekście doświadczenia życiowego chrześcijan, którzy osobiście przeżyli wiele radości i problemów. Dokument ten proponuje różne formy katechezy dorosłych, między innymi wymienia katechezę wtajemniczenia chrześcijańskiego, katechezę dla rodziców, katechezę dostosowaną do roku liturgicznego, katechezę zaangażowaną misyjnie, katechetyczną formację katechetów i ludzi zaangażowanych w apostolat, katechetyczną formację nauczycieli szkół katolickich, katechezę związaną ze szczególnymi wydarzeniami, jak np. przyjęcie sakramentów, dramatyczne chwile życia, choroba, początek nowej pracy, służba wojskowa, emigracja, śmierć i osierocenie, katechezę wykorzystania czasu wolnego, wakacji, podróży i pielgrzymek oraz katechezę dotyczącą specjalnych wydarzeń w życiu Kościoła i społeczności świeckiej ^[ 22 ].

3.2. KATECHEZA STARSZYCH OSÓB

    Osobną część Dyrektorium amerykańskiego poświęcono ludziom starszym. Podyktowane jest to faktem, że znacząca część społeczeństwa USA jest w podeszłym wieku, a według prognoz demograficznych do roku 2030 ok. 70 milionów Amerykanów, czyli ok. 20%, będzie w wieku powyżej 75 lat ^[ 23 ]. Rosnąca liczba ludzi starszych stanowi wyzwanie także dla działalności pastoralnej Kościoła ^[ 24 ].
    Katecheza ludzi w podeszłym wieku - zdaniem Dyrektorium - powinna uwzględniać ich doświadczenia życiowe szczególnie w odniesieniu do rzeczywistości wiary. Dla tych, którzy przeżyli swoje życie w duchu wiary, katecheza może stać się okazją budzenia wdzięczności za otrzymane od Boga łaski, a także wzmacniać chrześcijańską nadzieję na zbawienie. Dla tych natomiast, którzy w poprzednich latach życia nie praktykowali wiary, katecheza może stać się szansą ponownego odkrycia i doświadczenia Boga. Dla tych z kolei, którzy mają wiele negatywnych doświadczeń różnego rodzaju katecheza może stać się miejscem, w którym odnajdą ukojenie i wewnętrzny pokój. Dla wszystkich ludzi w podeszłym wieku katecheza powinna stać się źródłem budzenia nadziei na szczęśliwą wieczność z Bogiem. W tym kontekście Dyrektorium podkreśla, że katecheza ludzi starszych powinna być katechezą nadziei ^[ 25 ].
    W odniesieniu do katechezy ludzi starszych Dyrektorium formułuje także postulaty pod adresem odpowiedzialnych za ten rodzaj katechizacji. Przypomina, że ludzie starsi są nie tylko odbiorcami katechezy, ale również jej współtwórcami i że oni sami powinni pomóc w określeniu własnych potrzeb i sposobów pracy duszpasterskiej. Autorzy Dyrektorium wskazują ponadto, że ludzie starsi potrzebują różnych propozycji, które pozwolą spotykać się im nawzajem, jak również w większej wspólnocie wiary. Troska zaś o wartości duchowe nie może przysłonić innych oczekiwań ludzi starszych, dotyczących przede wszystkim zdrowia psychicznego i wartości społecznych ^[ 26 ].

3.3. KATECHEZA MŁODYCH DOROSŁYCH

    Dyrektorium amerykańskie wyodrębnia, jako osobną grupę wiekową, katechezę młodych dorosłych (young adults) ^[ 27 ]. Katecheza ta dotyczy młodych ludzi pod koniec drugiej dekady życia, dwudziestolatków i trzydziestolatków, którzy reprezentują różne pochodzenie, rodzaj wykształcenia czy poglądy polityczne. Są to zazwyczaj studenci kolegiów lub uniwersytetów, młodzi pracownicy, żołnierze, ludzie żyjący samotnie lub w małżeństwie, rozwiedzieni lub wdowcy, mający dzieci lub bezdzietni, a także młodzi, którzy niedawno przyjechali do Stanów Zjednoczonych w poszukiwaniu lepszego życia ^[ 28 ].
    Biskupi amerykańscy podkreślają, że ta grupa ludzi ma bardzo wiele do zaoferowania Kościołowi: wiarę, nadzieję, pragnienie służenia, duchowy głód, żywotność, optymizm i idealizm, talenty i umiejętności. Wśród cech charakteryzujących tę grupę wiekową Dyrektorium wymienia: poszukiwanie sensu życia, solidarność z ludźmi potrzebującymi, poszukiwanie sprawiedliwości społecznej. Jednocześnie tę grupę charakteryzuje konsumpcjonizm i materializm, często apatia czy wręcz cynizm. Ten okres życia jest niekiedy światem nudy, zawiedzenia i obojętności wobec Kościoła. Młodzi dorośli są często pierwszymi ofiarami duchowego i kulturowego kryzysu ^[ 29 ].
    Dyrektorium stwierdza jednak, że oprócz szerzącej się obojętności, wielu dzisiejszych dwudziesto, trzydziestolatków szuka sposobów pogłębiania wiary i podejmowania odpowiedzialnych decyzji moralnych, dlatego diecezje i parafie muszą szukać nowych, twórczych sposobów wiązania młodych dorosłych z Kościołem. Młodzi potrzebują miejsca, gdzie będą mogli w sposób wolny wyrazić pytania, wątpliwości, a nawet opinie odmienne od nauczania Kościoła. Aby tym oczekiwaniom sprostać Dyrektorium proponuje organizowanie, m. in. spotkań wieczornych, sesji weekendowych, specjalnych prezentacji, dni skupienia, grup dyskusyjnych, grup biblijnych itp. Takie formy katechizacji mogą stać się sposobem wiązania młodych ludzi z Kościołem. Skuteczna katecheza w tym wieku powinna pomagać młodym w podejmowaniu najważniejszych decyzji ich życia w zgodzie z wolą Boga i wiarą Kościoła, podejmować decyzje moralne w oparciu o nauczanie Chrystusa i Kościoła. Katecheza młodych dorosłych powinna też prowadzić do życia liturgicznego i podjęcia misji w Kościele.
    Za szczególnych adresatów katechezy Dyrektorium uważa młodych dorosłych, którzy, co prawda zostali ochrzczeni, ale nie przystąpili do innych sakramentów. Jako szansę nawiązania z nimi kontaktu wymienia się przygotowanie do małżeństwa. Zdaniem autorów Dyrektorium, przygotowanie do małżeństwa jest doskonałą okazją do przybliżenia wspólnoty Kościoła, szczególnie nauczania Kościoła na temat małżeństwa i życia rodzinnego. Dla niektórych młodych właśnie to przygotowanie staje się pierwszym doświadczeniem życia wspólnoty chrześcijańskiej od wielu lat, dlatego bez względu na motywy - z jakimi przychodzą - Kościół powinien ich przyjąć ze zrozumieniem, miłością i akceptacją ^[ 30 ].
    Kolejną szansą ewangelizacji młodych dorosłych, wymienianą przez Dyrektorium, jest przygotowanie do chrztu ich dzieci. Amerykańskie programy przygotowania do chrztu proponują rodzicom kontynuację formacji w wierze katolickiej i zwykle zawierają pogłębioną katechezę na temat sakramentu chrztu i nauczania Kościoła na temat małżeństwa i życia rodzinnego. Ponadto jako skuteczny sposób przybliżania młodych do Chrystusa i Kościoła uważa się doświadczenie rekolekcji ^[ 31 ].
    Dyrektorium poleca także, aby w katechezie młodych dorosłych poruszane były następujących kwestie: formacja sumienia, wychowanie do miłości, rozpoznanie powołania, chrześcijańskie zaangażowanie w społeczeństwie, odpowiedzialność misyjna w świecie, relacje pomiędzy wiarą a rozumem, istnienie i znaczenie Boga, problem zła, Kościół, obiektywne prawo moralne w relacji do subiektywizmu, relacje pomiędzy mężczyzną a kobietą, społeczne nauczanie Kościoła ^[ 32 ].

3.4. KATECHEZA DORASTAJĄCYCH

    Kolejną grupą, do której biskupi USA adresują odrębne wskazania katechetyczne, jest dorastająca młodzież ^[ 33 ]. Refleksję nad katechetycznymi priorytetami dla tej grupy wiekowej rozpoczyna charakterystyka zmian fizycznych i emocjonalnych właściwych dla okresu preadolescencji i adolescencji. Dyrektorium amerykańskie zaznacza, że w tym wieku - mimo, iż rodzina pozostaje najsilniejszymi środowiskiem rozwoju - grupy rówieśnicze zaczynają coraz mocniej wpływać na młodych ludzi.
    Zdaniem autorów Dyrektorium, katecheza na tym etapie rozwoju powinna przedstawiać Chrystusa jako Syna Bożego, przyjaciela, przewodnika i wzór, który nie tylko można podziwiać, ale również naśladować. Katecheza dorastającej młodzieży powinna także przybliżać podstawową treść Objawienia, wyjaśniać racjonalne podstawy wiary, wewnętrzną zgodność pomiędzy prawdami wiary i ich wzajemne relacje. Powinna pomagać dorastającym w zrozumieniu nauczania Kościoła i w stosowaniu go w życiu. Ponadto powinna zawierać nauczanie o Biblii, Kościele, sakramentach, podstawach moralności chrześcijańskiej (osobistej i społecznej). Młodzi chrześcijanie powinni być zapraszani do wzięcia aktywnego udziału w przygotowywaniu i sprawowaniu celebracji liturgicznych, szczególnie Eucharystii, oraz powinni mieć okazję do częstej spowiedzi. Dorastanie musi być również czasem uczenia się modlitwy, czytania i medytowania Pisma Świętego, ewangelizowania rówieśników i zapraszania ich do Kościoła katolickiego, a także rozwijania działalności ekumenicznej. Jako najbardziej skuteczne formy katechezy dla dorastających Dyrektorium wymienia: katechezę inicjacji chrześcijańskiej, katechezę na specjalne tematy, aktywność grupową, członkostwo w stowarzyszeniach młodzieżowych, osobiste towarzyszenie młodym, rekolekcje czy kierownictwo duchowe ^[ 34 ].
    Dyrektorium podkreśla, że w sposób szczególny katecheza dorastających jest katechezą przygotowania do przyjęcia sakramentu bierzmowania. W wielu amerykańskich diecezjach właśnie wiek dorastania jest czasem przyjęcia tego sakramentu i tym samym zakończenia procesu inicjacji chrześcijańskiej. Kościół amerykański obawia się, że część młodych ludzi traktuje przyjęcie bierzmowania jako zakończenie formalnej katechizacji, dlatego zachęca do udziału w dalszej katechizacji, w niedzielnej Mszy św. i do prowadzenia życia chrześcijańskiego ^[ 35 ].
    Za szczególne wyzwanie wobec katechezy dorastającej młodzieży biskupi USA uznają prowadzenie katechezy dotyczącej powołania chrześcijańskiego. Wskazują, że podstawą przyjęcia głosu Chrystusa wzywającego do małżeństwa, do samotnego życia w czystości, do kapłaństwa, życia konsekrowanego czy świeckiej posługi w Kościele jest katecheza w rodzinie i wychowanie w okresie dzieciństwa.
    Według Dyrektorium katecheza dorastających powinna przede wszystkim:

• nauczać najistotniejszych treści wiary katolickiej, w sposób przedstawiony w Katechizmie Kościoła Katolickiego (wyznanie wiary, celebracja misterium, życie w Chrystusie i chrześcijańska modlitwa);
• uznać, że rozwój wiary trwa przez całe życie i zaproponować katechezę dostosowaną do fazy rozwoju, która odpowiadałaby na potrzeby i zainteresowania młodych;
• połączyć znajomość wiary katolickiej z doświadczeniem liturgii i modlitwy oraz rozwojem praktycznych umiejętności, które pozwolą żyć po chrześcijańsku w dzisiejszym świecie;
• wykorzystać doświadczenie dorastających, prowadzić dialog pomiędzy ich doświadczeniami, radościami i problemami a mądrością Kościoła;
• angażować młodych w proces nauczania poprzez stosowanie różnorodnych metod, które pomogą w odkrywaniu i uczeniu się rozumienia Biblii oraz wiary katolickiej; stosować różne pomoce naukowe, muzykę i media, tak aby zajęcia były interesujące i odpowiadały różnym sposobom uczenia się;
• włączać w działalność grup, w których młodzi doświadczą: ciepła, zaufania, akceptacji i troski, tak aby mogli usłyszeć i odpowiedzieć na Boże wezwanie;
• pomóc w życiowym zastosowaniu nauczania katechetycznego, poprzez ukazanie kolejnych działań, które powinni podejmować oraz problemów, które napotkają w życiu;
• wspierać rozwój wiary w rodzinie poprzez katechizację parafialną i szkolną, angażującą także rodziców;
• promować chrześcijańską wizję seksualności;
• uznawać różnorodność kulturową Kościoła amerykańskiego poprzez włączenie do katechezy bogactwa różnych kultur;
• uwzględniać różnorodne działania, które obecne w szkole, parafii, w domu itp., mogą pomóc w katechizacji;
• zapraszać młodych to odkrycia możliwości służenia innym i piękna ofiarowania siebie dla Królestwa Bożego ^[ 36 ].

3.5. KATECHEZA DZIECI MŁODSZYCH I STARSZYCH

    Ostatnią grupą wiekową uwzględnianą w Dyrektorium amerykańskim są dzieci ^[ 37 ]. Ta cześć dokumentu podzielona została na dwie części: katecheza w rodzinie oraz katecheza zorganizowana.
    Autorzy Dyrektorium już na samym początku refleksji stwierdzają, że pomimo tego, iż katecheza rodzinna nie posiada struktury formalnej i jest z natury spontaniczna, nie oznacza to, że jest mniej ważna dla rozwoju wiary u dziecka. Kilkakrotnie biskupi USA podkreślali, że nikt i nic nie zastąpi rodziny w procesie edukacji religijnej. Rodzinie przypisuje się przede wszystkim rolę tworzenia pozytywnego klimatu dla religii, dawanie przykładu i pierwszego doświadczenia wiary, bowiem Boża miłość jest przekazywana dzieciom przez rodziców. Poprzez chrzest rodzice włączają dzieci do Kościoła i mają obowiązek wychowywania ich w wierze, a zachowanie rodziców wobec innych ludzi i ich zaufanie do Boga bardzo mocno wpływają na rozwój wiary u dzieci.
    Dyrektorium podkreśla również, że to rodzice są najlepszymi nauczycielami modlitwy. Powinni oni uczyć swoje dzieci podstawowych modlitw i odpowiedniej postawy modlitewnej. Poprzez częste wspólne modlitwy, a szczególnie poprzez wspólne uczestnictwo w niedzielnej Eucharystii, rodzice wprowadzają dziecko w życie modlitwy Kościoła. Rodzice uczą poprzez dawanie świadectwa. Dyrektorium poleca również czytanie dzieciom historii biblijnych. Szczególnie ważne jest wprowadzanie w wiarę katolicką poprzez przybliżanie osoby Jezusa i ukazywanie piękna stworzonego świata, a także historii życia Maryi i świętych.
    Poza katechezą rodzinną dzieci katolików w USA otrzymują systematyczną formację religijną w parafii, do której należą, bądź w szkole, jeśli uczęszczają do szkoły katolickiej. Według autorów Dyrektorium programy katechetyczne dla małych dzieci powinny uwzględniać ich wiek, okoliczności w jakich żyją, zdolności uczenia się, a katecheza na tym etapie powinna wzmacniać wartości ludzkie i chrześcijańskie obecne w rodzinie. Katecheza powinna pomagać w rozwoju zaufania, poczucia wolności, altruizmu i radosnego uczestnictwa w życiu Kościoła. Powinna ponadto uzdalniać do spontanicznej i formalnej modlitwy, modlitewnej ciszy i prostych aktów kultu. Szczególny nacisk biskupi amerykańscy kładą na włączenie całej rodziny w proces katechizacji. Dyrektorium mówi także o szeroko pojętej współpracy rodziców, księży, katechetów i nauczycieli, którzy powinni dbać o to, aby katecheza, którą otrzymuje dziecko, była rzeczywiście katechezą Kościoła i była zgodna z chrześcijańskimi wartościami przeżywanymi w rodzinie ^[ 38 ].
    Odnośnie do katechezy dzieci najmłodszych Dyrektorium formułuje kilka wskazówek dla katechetów, które warto przytoczyć. Katecheci powinni zatem:

• być w stanie zrozumieć dzieci, umieć porozumiewać się z nimi, słuchać ich z szacunkiem, być wrażliwi na okoliczności w jakich żyją i zdawać sobie sprawę z ich aktualnych poglądów;
• uznać, że dzieci mają swoją godność, i że ta godność nie wypływa z tego, że będą kimś w przyszłości, ale z tego kim są dzisiaj;
• zachęcać dzieci do poznawania i szanowania innych kultur, religii, ras i grup etnicznych; używać materiałów katechetycznych, które byłyby odpowiednie dla panującego pluralizmu kulturowego, rasowego czy etnicznego, przekonań różnych grup i osób szczególnej troski;
• umożliwić doświadczenia, dzięki którym dzieci mogą żyć wiarą i stosować treści zbawienia w życiowych sytuacjach, które będą pomagać w rozwoju wyobraźni, inteligencji i pamięci;
• umożliwić doświadczenia, które łączą liturgię z katechezą i podkreślają znaczenie wspólnotowej celebracji Eucharystii;
• stymulować nie tylko zewnętrzną, ale również wewnętrzną aktywność - modlitewną odpowiedź serca;
• wzmacniać poczucie wspólnoty, która jest ważną częścią wychowania społecznego.

    Osobne wskazówki podaje Dyrektorium dla dzieci starszych. Katecheci tej grupy wiekowej powinni:

• pomagać w obserwowaniu, odkrywaniu, interpretowaniu i ocenianiu doświadczeń dzieci; działać zgodnie z normami wiary i miłości; pomagać w interioryzacji autentycznych wartości;
• podkreślać, że wzrost wiary polega na pragnieniu głębszej, bardziej dojrzałej znajomości prawd wiary;
• ukazywać prywatną modlitwę jako środek osobistej refleksji i osobistego kontaktu z Bogiem.

3.6. KATECHEZA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

    Odrębny paragraf Dyrektorium amerykańskie poświęca katechezie osób niepełnosprawnych ^[ 39 ]. Refleksja nad tą formą katechezy rozpoczyna się od przypomnienia, że osoby niepełnosprawne, zwłaszcza dzieci, są szczególnie umiłowane przez Chrystusa i są pełnoprawnymi członkami Kościoła, a ich obecność stanowi bogactwo Kościoła. Dyrektorium podkreśla, że osoby niepełnosprawne są nie tylko odbiorcami katechezy, ale także ją tworzą, a każda osoba, choćby w jakimś sensie ograniczona, jest zdolna do wzrastania w świętości ^[ 40 ].
    Biskupi amerykańscy podkreślają, że tak jak każdy człowiek, tak również niepełnosprawni mają potrzeby katechetyczne, które Kościół powinien rozpoznać i na nie odpowiedzieć. Parafie powinny zrobić bardzo wiele dla włączenia takich ludzi w katechizację, nawet jeśli żyją oni w warunkach odosobnienia i trudno do nich dotrzeć.
    W dokumencie tym pojawiają się także sugestie, aby nie prowadzić odrębnej katechezy dla niepełnosprawnych tak długo, dopóki ich niepełnosprawność czyni ten fakt możliwym. Ponadto biskupi podkreślają, że katecheza dla tej grupy chrześcijan wymaga bardziej personalnego podejścia i dlatego włączenie rodziny w proces katechizacji jest nieodzowne. Duszpasterska odpowiedzialność powinna polegać przede wszystkim na uczeniu problemu niepełnosprawności, wspomaganiu rodziny i zapraszaniu dzieci do wspólnoty.
    Poza wymienionymi już uwagami Dyrektorium przypomina, że katecheza specjalna musi być dostosowana zarówno w treści, jak i w formie do sytuacji, w jakiej znajdują się niepełnosprawni, a także powinna pomóc w zrozumieniu znaczenia życia i dać świadectwo obecności Chrystusa w taki sposób, by mogli go przyjąć.

3.7. KATECHEZA W SPECJALNYCH SYTUACJACH

    Kolejny paragraf Dyrektorium amerykańskie poświęca katechezie w specjalnych sytuacjach ^[ 41 ]. Wśród grup, które wymagają szczególniej katechezy, wymienione zostały różne grupy zawodowe, robotnicy, artyści, naukowcy, niedostosowani społecznie, studenci, młodzi dorośli, żołnierze, samotni rodzice, małżeństwa, małżeństwa mieszane, rozwiedzieni, którzy zawarli powtórne małżeństwo, wdowcy i wdowy, osoby homoseksualne.
    Zdaniem Dyrektorium, w porozumieniu z tymi grupami powinno się organizować katechezę w taki sposób, aby umożliwić im zapoznanie się z przekazem wiary chrześcijańskiej i wymaganiami Ewangelii. Katecheza ma im pomóc osobiście odpowiedzieć na wezwanie Boga w specyficznej sytuacji, w której się znajdują ^[ 42 ].

4. ZAKOŃCZENIE

    Już choćby to krótkie przybliżenie uwarunkowań posługi Słowa i propozycji katechetycznych zawartych w amerykańskim Dyrektorium katechetycznym pozwala zorientować się w specyfice posługi katechetycznej w Stanach Zjednoczonych. Niewątpliwie niespotykany w innych krajach tak znaczny pluralizm etniczny, kulturowy czy religijny jest jednym z najsilniejszych faktorów wpływających na posługę katechetyczną. Pozostałe jednak uwarunkowania związane z: kryzysem podstawowych wartości, rozkładem rodziny, indyferentyzmem religijnym czy relatywizmem moralnym są wspólne dla całego obszaru kultury zachodniej, nie wyłączając Polski. Z tego względu szereg propozycji zawartych w Dyrektorium amerykańskim można z powodzeniem odnieść do katechizacji w Europie i Polsce. Wydaje się zatem, że przybliżenie priorytetów katechetycznych w Stanach Zjednoczonych, poza walorami informacyjnymi, może okazać się pomocne także dla kształtowania rodzimego procesu edukacji religijnej.
Ks. Paweł Mąkosa - dr katechetyki, asystent w Katedrze Katechetyki Psychologiczno-Pedagogicznej KUL, wykładowca w Instytucie Teologicznym UKSW w Radomiu.
 ¹  DOK 9.
 ²  Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków, WAM, 2001, s. 111.
 ³  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, Washington DC, USCCB, 2005, s. 314.
 ⁴  Tamże, s. 23.
 ⁵  Tamże, s. 23-24.
 ⁶  www.census.gov/population/www/projections/natsumT5.html
 ⁷  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 28.
 ⁸  Por. tamże, s. 32-33.
 ⁹  Tamże, s. 28-29.
 ¹⁰  Dyrektorium przytacza dane z roku 2001, już wtedy 15% parafii było pozbawionych permanentnej obecności kapłana, s. 35.
 ¹¹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 13.
 ¹²  Tamże, s. 37.
 ¹³  United States Conference of Catholic Bishops Secretariat for Family, Laity, Women, and Youth, The Changing American Family: Is There a Difference?, Washington DC, USCCB, 1995, s. 8.
 ¹⁴  Por. FC 6.
 ¹⁵  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 29.
 ¹⁶  International Commission on English in the Liturgy (ICEL) and USCCB Bishops' Committee on the Liturgy, Rite of Christian Initiation of Adults, Washington DC, USCCB, 1988; Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych, Katowice, Księgarnia św. Jacka, 1988.
 ¹⁷  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 8-12.
 ¹⁸  CT 43.
 ¹⁹  Por. DOK 172.
 ²⁰  DOK 175.
 ²¹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 191.
 ²²  Tamże, s. 193; por. United States Conference of Catholic Bishops, Our Hearts Were Burning Within Us: A Pastoral Plan
    for Adults Faith Formation in the United States, Washington DC, USCCB, 1999, nr 176.
 ²³  Tamże.
 ²⁴  Zob. Jan Paweł II, Do moich Braci i Sióstr - ludzi w podeszłym wieku: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/listy/do_starszych_01101999.html.
 ²⁵  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 194.
 ²⁶  Por. tamże, s. 194.
 ²⁷  Tamże, s. 195-199.
 ²⁸  Tamże, s. 195.
 ²⁹  Por. DOK 181.
 ³⁰  W odniesieniu do katechezy tej grupy wiekowej Dyrektorium często odwołuje się do dokumentu: United States Conference of Catholic Bishops, Sons and Daughters of the Light: A Pastoral Plan for Ministry with Young Adults, Washington DC, USCCB, 1997, s. 30.
 ³¹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 197.
 ³²  Por. DOK 185.
 ³³  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 199-202.
 ³⁴  Por. DOK 184.
 ³⁵  Por. E. Alberich, Il futuro della catechesi dell'iniziazione cristiana. Alla ricerca di un nuovo modello, "La Scuola Cattolica" 79 (2001) 3, s. 541.
 ³⁶  Por. United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 201-202.
 ³⁷  Tamże, s. 202-206.
 ³⁸  Por. DOK 179, które wskazuje na możliwość wykorzystania takich sytuacji do katechizacji rodziców.
 ³⁹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 206-209.
 ⁴⁰  Por. DOK 189.
 ⁴¹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, s. 209-210.
 ⁴²  Tamże, s. 210.