Katecheta 1/2006

  W poszukiwaniu nowych idei, koncepcji czy metod katechetycznych wskazane są: sięganie do doświadczeń innych Kościołów, ich krytyczna ocena i wyciąganie wniosków pomocnych dla własnej posługi katechetycznej. Taka motywacja przyświeca niniejszej publikacji, w której zostanie zaprezentowany system edukacji religijnej w Stanach Zjednoczonych w świetle wydanego niedawno amerykańskiego Narodowego dyrektorium katechetycznego ^[ 1 ]. Doświadczenia Kościoła amerykańskiego mogą bowiem stać się pomocne także dla konstruowania rodzimej wizji edukacji religijnej. Głównym źródłem tego opracowania będzie wspomniane wyżej amerykańskie Dyrektorium. Ponadto zostaną wykorzystane inne amerykańskie publikacje katechetyczne, strony internetowe oraz publikacje w języku polskim, dotyczące głównie amerykańskiego systemu oświaty. Całość opracowania podzielono na następujące części: rozwój edukacji religijnej w Stanach Zjednoczonych, realizowany współcześnie model tej edukacji oraz odpowiedzialni za katechizację i ich formacja.

1. ROZWÓJ EDUKACJI RELIGIJNEJ W STANACH ZJEDNOCZONYCH

    Mentalności dzisiejszych Amerykanów i sposobu funkcjonowania amerykańskiego państwa, w tym systemu edukacji, nie można zrozumieć bez - choćby niewielkiej - znajomości historii Stanów Zjednoczonych Ameryki. Dlatego na początku uzasadnione wydaje się przedstawienie najważniejszych faktów, mających wpływ na kształtowanie się systemu edukacji religijnej.
    Już w czasach kolonialnych, a więc przed oderwaniem się od angielskiego zwierzchnictwa, społeczeństwo amerykańskie było podzielone wyznaniowo. Napływ różnego rodzaju grup religijnych do Ameryki, a także tworzenie się nowych wspólnot spowodowały wielką różnorodność religijną, ale także pewną równowagę polegającą na tym, że żadna z nich nie była w stanie zdominować pozostałych, mimo iż w wielu regionach prawo narzucało określoną religię. "Z wyjątkiem Rhode Island, Pensylwanii, Delaware i New Jersey, gdzie nie istniały powiązania między państwem i Kościołem, i gdzie od początku panowała duża doza wolności religijnej, każda z kolonii posiadała Kościół oficjalny" ^[ 2 ]. Kościołami oficjalnymi były przeważnie Kościoły różnych nurtów protestanckich, np. Kościół anglikański czy kongregacjonalny ^[ 3 ].
    Katolicyzm był wówczas bardzo słaby, obejmował bowiem zaledwie kilkanaście procent populacji Ameryki Północnej. Dopiero w latach późniejszych, głównie dzięki imigracji i napływowi katolików z Europy, Kościół katolicki zaczął rozwijać się bardzo dynamicznie. W roku 1860 w Stanach Zjednoczonych było zaledwie 3,5 miliona katolików, co stanowiło 11% populacji, ale już w roku 1910 liczba ta sięgnęła 17 milionów (17% całego społeczeństwa) ^[ 4 ].
    Ogłoszona w roku 1791 Karta Praw (The Bill of Rights) potwierdzała rozdział Kościoła do państwa i zakazywała ustanawiania religii oficjalnej, w rzeczywistości jednak bardzo długo trwało wprowadzanie w życie ustaleń tego dokumentu. Nauczanie religii odbywało się więc w szkołach publicznych i oficjalnie nie było związane z żadną denominacją. W praktyce jednak uczono przede wszystkim w oparciu o podręczniki kalwińskie. Zrozumiałe jest więc, że katolicy protestowali przeciwko takiemu stanowi rzeczy i nie chcieli finansować "(...) szkół, w których - mimo konstytucyjnej zasady rozdzielenia państwa od Kościoła - czytano protestancką Biblię, śpiewano protestanckie hymny oraz używano protestanckich tekstów religijnych" ^[ 5 ]. Rywalizacja pomiędzy poszczególnymi Kościołami i denominacjami doprowadziła do ostatecznego usunięcia nauczania religii ze szkoły. W konsekwencji każdy Kościół objął wychowaniem religijnym własnych wyznawców.
    Pierwszy biskup katolicki w Stanach Zjednoczonych John Carroll z Baltimore był zainteresowany edukacją religijną katolików w szkołach publicznych, ze względu jednak na dominację w nich protestantów, zmuszony został do organizowania nauczania religii katolickiej w parafiach i szkołach katolickich ^[ 6 ]. Zgodnie z uchwałą synodu z Baltimore (1829), parafie zostały zobowiązane do zakładania szkół, które miały uczyć zasad wiary i moralności oraz czytania i pisania. Do roku 1838 powstało ok. 200 takich szkół ^[ 7 ]. W 1884 roku Trzeci Synod Plenarny w Baltimore ponownie nakazał, aby w każdej parafii powstała szkoła położona niedaleko kościoła, a rodzice katoliccy zostali zobowiązani do posyłania dzieci do tych szkół ^[ 8 ]. W praktyce tylko niewiele ponad połowa parafii katolickich miała kiedykolwiek szkołę, choć w 1875 r. w USA działały 1444 szkoły parafialne, a w roku 1910 liczba ta wzrosła do 4845 ^[ 9 ]. Warto zauważyć, że od samego początku rozwijały się alternatywne systemy edukacji: publiczny i prywatny. Około roku 1850 większość stanów wprowadziła bezpłatną naukę w szkole podstawowej. Położono nacisk na tworzenie publicznych szkół średnich, ale w roku 1860 tych szkół w całych Stanach Zjednoczonych było zaledwie 300, jednocześnie w tym samym czasie funkcjonowało 6 tysięcy szkół prywatnych.
    W 1885 roku wydano Baltimore Catechism z dołączonymi materiałami do katechizowania nie tylko po angielsku, ale również w językach katolickich imigrantów, którzy przybywali licznie do Ameryki. Katechizm ten był podstawowym źródłem do katechezy w USA prawie do Soboru Watykańskiego II.
    W XX wieku, ze względu na przemiany społeczno-gospodarcze i bogacenie się społeczeństwa, część katolików wyprowadziła się z centrów i osiedliła się w miejscach oddalonych od większych skupisk ludności. Rodziny mieszkające poza większymi ośrodkami doświadczały szeregu problemów z posyłaniem dzieci do odległych szkół parafialnych. W latach 20. i na początku 30. XX wieku ks. Edwin V. O'Hara podjął próbę rozwiązania tego problemu, zakładając Stowarzyszenie Nauki Chrześcijańskiej (Confraternity of Christian Doctrine - w skrócie CCD). Stowarzyszenie to miało za zadanie dotarcie do dzieci wiejskich z jednakowym programem edukacji religijnej. W roku 1930 ks. O'Hara został biskupem Great Falls i szybko wprowadził jednolity program edukacji religijnej (CCD) w każdej parafii. W 1935 Konferencja Biskupów USA powołała do istnienia narodowe biuro CCD z biskupem O'Hara jako przewodniczącym. W 1939 został on mianowany biskupem Kansas City. Wraz z nim program nauczania religii zataczał coraz szersze kręgi, przekształcając się z programu przeznaczonego dla dzieci wiejskich w program obejmujący wszystkich katechizowanych ^[ 10 ]. Dzięki idei CCD wkrótce wszyscy katolicy zostali objęci jednolitym programem nauczania religii w całych Stanach Zjednoczonych.
    Tak - w ogromnym skrócie - wygląda historia katolickiej edukacji religijnej w USA. Już chociażby powyższe fakty pomagają zrozumieć dzisiejszy kształt systemu wychowania katolickiego.

2. WSPÓŁCZESNY SYSTEM EDUKACJI RELIGIJNEJ W USA

    W niniejszej części podjęto próbę przedstawienia organizacji systemu edukacji religijnej, którą zawiera amerykańskie Dyrektorium katechetyczne. Jak to już zostało zasygnalizowane, działalność katechetyczna jest możliwa w parafiach bądź szkołach katolickich. Trzecie środowisko, w którym może odbywać się systematyczna katecheza, stanowi dom rodziny. Głównym jednak podmiotem posługi katechetycznej pozostaje parafia. Dyrektorium zobowiązuje wszystkie parafie do zorganizowania katechezy dla dzieci i młodzieży, bez względu na to, czy uczęszczają do katolickich, czy publicznych szkół, czy też są uczone w domu. Dzieciom uczęszczającym do szkół publicznych parafia powinna zapewnić systematyczny program nauczania i wychowania w różnych aspektach życia chrześcijańskiego. W szkołach katolickich natomiast pełny i systematyczny program nauczania i wychowania chrześcijańskiego powinien być zintegrowany z programem nauczania. Artykuł omawia poszczególne środowiska katechetyczne, tj. parafię, szkołę i dom rodzinny oraz przybliża główne wytyczne Dyrektorium odnośnie do tych form katechizacji.

2.1. KATECHEZA W PARAFII

    Narodowe dyrektorium katechetyczne podkreśla, że to parafia jest uprzywilejowanym miejscem katechezy dorosłych, młodzieży i dzieci. Poleca, aby każda parafia posiadała własny plan katechizacji skorelowany z założeniami katechetycznymi diecezji, w którym priorytetem byłaby katecheza dorosłych. Proponuje ponadto, żeby w parafii - oprócz duchownych - za edukację religijną były odpowiedzialne osoby świeckie, tworzące tzw. komisję katechetyczną. Członkowie takiej komisji powinni być zróżnicowani pod względem wieku, zdolności, pochodzenia etnicznego i społecznego, a także pozycji materialnej, tak aby mogli reprezentować całą wspólnotę parafialną. Powinni oni również otrzymać specjalną formację, aby byli w stanie wypełnić powierzone im zadania. Dyrektorium wspomina kilkakrotnie o konieczności powołania osoby odpowiedzialnej za całokształt katechizacji parafialnej (parish director of religious education), która byłaby zatrudniona w parafii, bądź pracowała w niej jako wolontariusz. Dyrektorium poleca ponadto, aby proboszcz i odpowiedzialni za katechezę parafialną zadbali o jak najlepszą kadrę katechetyczną dla wszystkich grup i form katechetycznych, o odpowiednie pomieszczenia i środki finansowe ^[ 11 ]. Należy dodać, że w niektórych parafiach rodzice są zobowiązywani do, przynajmniej częściowego, pokrycia kosztów katechezy dzieci ^[ 12 ]. Poniżej zostaną omówione niektóre formy katechezy parafialnej, tj. katecheza dorosłych, katecheza dzieci i młodzieży oraz katecheza w małych wspólnotach.
    Odnośnie do katechezy dorosłych Dyrektorium poleca ustanowienie osoby odpowiedzialnej za tę formę katechezy. Osoba ta powinna znać główne, katechetyczne dokumenty Kościoła, być przekonana do katechezy dorosłych, mieć do niej zapał i potrzebny czas. Dyrektorium postuluje ponadto, żeby w każdej parafii istniała grupa ludzi świeckich odpowiedzialnych za katechezę dorosłych, grupa, która mogłaby przybrać formę komisji czy rady ds. katechezy dorosłych. Zadaniem takiej rady byłoby planowanie, wprowadzanie w praktykę i ewaluacja tej formy katechezy. Rada ta powinna pracować pod przewodnictwem proboszcza i osoby odpowiedzialnej za formację wiary dorosłych. Powinna być też nadzorowana przez odpowiedzialnego za całokształt parafialnej edukacji religijnej. Pod adresem katechetów Dyrektorium wysuwa następujące postulaty: "Katecheci dorosłych powinni być ludźmi wiary z duchem ewangelizacyjnym, zapałem budowania Królestwa Bożego i zaangażowaniem w formację trwającą przez całe życie" ^[ 13 ]. Powinni być w stanie towarzyszyć innym dorosłym w ich drodze wiary, wprowadzać ich głębiej w życie chrześcijańskie, w modlitwę i pomagać im w odniesieniu prawd wiary katolickiej do sytuacji życiowych ^[ 14 ]. Dyrektorium amerykańskie jako odrębną formę katechezy parafialnej wymienia katechumenat chrzcielny, który odnosi się w sposób szczególny do katechezy dorosłych, co stwierdza już Dyrektorium ogólne o katechizacji: "Katechumenat chrzcielny jest typowym miejscem katechizacji, któremu Kościół nadał charakter instytucjonalny, by przygotować dorosłych, którzy pragną stać się chrześcijanami, do przyjęcia sakramentów wtajemniczenia" ^[ 15 ].
    Odnoście do katechezy parafialnej dzieci, Dyrektorium podkreśla, że dla katolików uczęszczających do szkół publicznych katecheza powinna być organizowana w parafii. Według oficjalnych danych tylko 52% wszystkich katolickich dzieci jest zapisanych na katechizację parafialną, a w odniesieniu do młodzieży odsetek ten jest jeszcze mniejszy ^[ 16 ]. Dyrektorium sugeruje więc, aby odpowiedzialni za katechezę parafialną używali wszelkich dostępnych środków, przypominających rodzicom o ich odpowiedzialności za katechizację dzieci. Dyrektorium proponuje w tym względzie zamieszczanie ogłoszeń w radiu, telewizji i w Internecie, umieszczanie plakatów w supermarketach i na stacjach benzynowych oraz osobiste zaproszenia jako sposoby dotarcia do rodziców, którzy mogą znajdować się na marginesie Kościoła i nie rozumieją ani własnego obowiązku katechizowania dzieci, ani możliwości otrzymania w tym względzie pomocy ze strony Kościoła ^[ 17 ].
    W odniesieniu do katechezy młodzieży, Dyrektorium amerykańskie podkreśla, że dojrzewanie jest najtrudniejszym okresem do zdefiniowania. Wskazuje na różnorodne czynniki kulturowe, rasowe, etniczne, które powodują, że niektóre dzieci wchodzą w wiek dorastania wcześniej niż inne, stwierdza jednak, że katecheza parafialna młodzieży jest skierowana do ludzi dorastających pomiędzy 11/12 a 18/19 rokiem życia. Strukturalnie system edukacji religijnej młodzieży jest analogiczny do katechezy dzieci, na uwagę zasługuje jednak wyraźne polecenie Dyrektorium, iż bez względu na to, w jakich szkołach uczą się młodzi Amerykanie, powinni być zapraszani również do włączenia się w duszpasterstwo w parafii ^[ 18 ]. Jest to wyraźny sygnał, że odpowiedzialni za edukację religijną młodzieży w USA dostrzegają potrzebę uzupełniania nauczania religii duszpasterstwem parafialnym. Katecheza dzieci i młodzieży powinna przygotowywać do przyjęcia sakramentów, do okazywania pomocy potrzebującym oraz podejmowania inicjatyw misyjnych. Powinna zaznajamiać z różnymi powołaniami w Kościele i zachęcać do modlitwy o rozpoznanie i przyjęcie Bożego wezwania do kapłaństwa, życia konsekrowanego, życia samotnego czy małżeństwa ^[ 19 ].
    Należy wspomnieć jeszcze o jednej z form katechezy parafialnej wymienianej przez Dyrektorium, a mianowicie o katechezie odbywającej się w małych wspólnotach chrześcijańskich, które "rodzą się z potrzeby gorliwego życia życiem Kościoła, albo z pragnienia i poszukiwania bardziej ludzkiego sposobu życia, o co trudno w dużych wspólnotach kościelnych" ^[ 20 ]. Autorzy Dyrektorium przypominają, że małe wspólnoty są ważnym miejscem kultywowania cnót chrześcijańskich i wartości ludzkich oraz umożliwiają bardziej intensywne doświadczenie wspólnoty, napominają jednak: "(...) każda wspólnota winna być w jedności z Kościołem partykularnym i powszechnym, w szczerej łączności z Pasterzami i Urzędem Nauczycielskim, troszcząc się o misyjne oddziaływanie oraz unikając wszelkiego zamykania się w manipulacji ideologicznej" ^[ 21 ]. Małe wspólnoty uznane zostały za szczególnie przydatne w katechezie dorosłych. Ogólnie jednak katecheza prowadzona w tych ramach powinna być zintegrowana z innymi elementami katechetycznej działalności i nadzorowana przez proboszcza. Katecheci małych wspólnot powinni spełniać takie same warunki, jakie stawiane są innym katechetom. Również materiały katechetyczne stosowane w tej formie katechizacji powinny być zatwierdzone przez diecezję ^[ 22 ].
    Jak wynika z przeprowadzonej analizy, w Stanach Zjednoczonych parafia jest podstawowym miejscem katechezy. W tym środowisku odbywa się zarówno katecheza ochrzczonych dorosłych, jak i jest prowadzony katechumenat chrzcielny. W parafii są katechizowane dzieci i młodzież nie uczęszczające do szkół katolickich, a także jest prowadzona katecheza w ramach małych wspólnot religijnych.

2.2. KATECHEZA W SZKOLE KATOLICKIEJ

    System edukacji publicznej w Stanach Zjednoczonych, choć wydaje się być dobrze rozwinięty, często spotyka się z krytyką ^[ 23 ]. Nie dziwi więc fakt, że znaczna część rodziców chciałaby posyłać dzieci do szkół prywatnych. Na przeszkodzie zazwyczaj stają jednak obciążenia finansowe, bowiem różne próby choćby częściowego finansowania szkół prywatnych z budżetu państwa, poprzez np. wprowadzenie bonów oświatowych, jak na razie pozostają nieskuteczne. Aktualnie w Stanach Zjednoczonych ok. 90% uczniów uczęszcza do szkół publicznych ^[ 24 ]. Prywatne szkoły stanowią ok. 10% całości, z czego większość (65%) należy do Kościoła katolickiego ^[ 25 ].
    Drugim więc - po parafii - środowiskiem systematycznej edukacji religijnej są szkoły katolickie. Dyrektorium amerykańskie podkreśla, że szkoły te są bardzo istotne dla misji ewangelizacyjnej Kościoła i dla samej katechezy. Z formalnego punktu widzenia szkoły katolickie dzielą się na: parafialne, regionalne, diecezjalne i prywatne, ale głównym zadaniem ich wszystkich jest pomoc w rozwoju wiary. Według założeń Dyrektorium, szkoła parafialna stanowi integralną część całościowego planu katechetycznego parafii. Jest wspólnotą katechetyczną wewnątrz większej wspólnoty ewangelizacyjnej, tj. parafii. Podobnie regionalne, diecezjalne i prywatne szkoły katolickie, nie afiliowane do żadnej konkretnej parafii, powinny ściśle współpracować z najbliższymi parafiami.
    Dyrektorium postuluje, aby każda szkoła katolicka posiadała jasno określony program edukacji religijnej, ściśle połączony z programem parafialnym i z diecezjalnymi wytycznymi katechetycznymi. Powinno być jasne dla całej szkolnej wspólnoty, rodziców, nauczycieli, personelu i uczniów, że nauczanie prawd wiary zajmuje znaczące miejsce w takiej szkole. Konieczne jest więc przeznaczenie odpowiedniego czasu na nauczanie religii w planie zajęć i pomoc ze strony wykwalifikowanych nauczycieli. Szkoła katolicka powinna "ukazywać orędzie i wydarzenie chrześcijańskie z taką samą powagą i głębią, z jaką przedstawiają swoje treści inne przedmioty" ^[ 26 ].
    Kościół amerykański bardzo zaangażował się w to, aby szkoły katolickie były dostępne i osiągalne także dla dzieci z biednych rodzin, i to nie tylko katolickich. Jednak w ostatnich latach wiele z tych szkół zostało zamkniętych z powodu niewystarczających funduszy i małej liczby uczniów. W roku 1950 szkół katolickich było 9700, a w 2001 r. już tylko 7500, przy czym proces ich zamykania wciąż trwa. Obecnie tylko 16% katolickich dzieci uczęszcza do katolickich szkół podstawowych ^[ 27 ]. Dyrektorium zachęca, aby diecezje nie szczędziły wysiłków, aby umożliwiły szkołom katolickim dalsze funkcjonowanie ^[ 28 ].

2.3. KATECHEZA DOMOWA

    Kolejnym środowiskiem systematycznej katechizacji, wymienianym przez Dyrektorium, jest katecheza domowa (homebased). Polskiemu czytelnikowi należy się wyjaśnienie, że w amerykańskim systemie oświaty istnieje możliwość prowadzenia edukacji w domu, bez konieczności posyłania dzieci do szkoły, tzw. home schooling. W USA coraz więcej rodziców - obawiając się negatywnego wpływu szkoły (przemoc, narkomania, niski poziom nauczania itp.) - decyduje się na samodzielne uczenie swoich dzieci albo korzysta z pomocy korepetytorów. W 2001 r. ta forma nauczania obejmowała 1,5% dzieci ^[ 29 ]. Takie próby są podejmowane zresztą także w Polsce; możliwe w świetle obowiązującego prawa ^[ 30 ]. Dyrektorium już na początku rozważań w tej kwestii przypomina, że to rodzice mają prawo i obowiązek wybrania dla swoich dzieci środowiska edukacyjnego, które uważają za najbardziej odpowiednie. Jeśli więc nauczanie domowe jest możliwą opcją dla edukacji ogólnej, katoliccy rodzice mogą wybrać dla własnych dzieci katechezę w domu. Rodzice, którzy chcieliby katechizować dzieci w domu, powinni jednak poinformować proboszcza i konsultować z nim to, co robią w ramach domowej katechizacji, tak aby katecheza przez nich prowadzona była autentyczną katechezą Kościoła. Biskupi przypominają jednocześnie, że rodzice, którzy wybiorą katechizowanie w domu, nie powinni czuć się osamotnieni w realizacji tego zadania, ale powinni być zapraszani do udziału we wszystkich przedsięwzięciach katechetycznych w parafii. Proboszczowie we współpracy z liderami parafialnymi powinni zapewnić wszelką pomoc, której w tym względzie potrzebują rodzice.
    Dyrektorium przypomina ponadto, że rodzice, którzy prowadzą katechezę w domu, powinni w pełni uczestniczyć w życiu parafii, a szczególnie w niedzielnej Eucharystii, powinni włączać się w działalność charytatywną i uczestniczyć w odpowiednim przygotowaniu i formacji katechetów, które organizowane jest w parafii lub w diecezji. Przygotowanie dzieci do przyjęcia sakramentów powinno być zawsze prowadzone we współpracy z miejscowym proboszczem i z osobą odpowiedzialną za katechizację z ramienia parafii. Dzieci katechizowane w domu powinny być zachęcane do uczęszczania na - przygotowujące do sakramentu - zajęcia w grupie rówieśników. Ponadto Dyrektorium podkreśla, iż rodzice, którzy prowadzą katechezę w domu, mogą używać jedynie materiałów katechetycznych, które zostały zatwierdzone przez biskupa diecezjalnego ^[ 31 ].

2.4. POZOSTAŁE ŚRODOWISKA KATECHETYCZNE

    Oprócz wymienionych środowisk katechetycznych Dyrektorium wymienia także wyższe uczelnie, a więc kolegia i uniwersytety, postulując zapewnienie opieki duszpasterskiej również studentom niekatolickich uczelni. Sposobem na realizację tego zadania ma być, m.in. zatrudnianie duszpasterzy akademickich ze stopniem doktora, którzy mogliby okazyjnie uczyć filozofii, etyki lub religiologii na świeckich uczelniach i jednocześnie pełnić funkcje duszpasterskie ^[ 32 ].
    Biskupi USA wskazują, że także ośrodki zdrowia, szkoły specjalne, a nawet więzienia powinny prowadzić adekwatny rodzaj katechezy. Odrębną jej formą miałyby zostać objęte różne grupy zawodowe. Katoliccy kapelani - mianowani przez biskupa - powinni zatroszczyć się o odpowiednią kadrę katechetyczną, ściśle współpracującą z odpowiedzialnymi za katechizację z ramienia diecezji.
    W amerykańskim systemie edukacji religijnej zorganizowana, systematyczna katecheza jest prowadzona więc przede wszystkim w parafii, szkole i w domu rodzinnym, jeśli taką formę edukacji wybrali dla swoich dzieci rodzicie. Katechizację prowadzi się także w innych środowiskach, tj. w szkołach wyższych, ośrodkach zdrowia czy nawet w więzieniach. Ważne miejsce w dziele katechizacji przypada ruchom i stowarzyszeniom katolickim, które związane z parafią, mają własny program formacji. Narodowe dyrektorium katechetyczne dużo miejsca poświęca także katechezie osób niepełnosprawnych i poleca, aby odpowiedzialni za nią dotarli do parafian z fizycznymi, umysłowymi, emocjonalnymi i psychicznymi niepełnosprawnościami. Szczególny nacisk został położony na włączenie niepełnosprawnych w życie parafialne, a szczególnie w życie sakramentalne. Dyrektorium - jako konkretne sposoby kontaktu z osobami wymagającymi katechezy specjalnej - wskazuje roznoszenie Komunii św., odwiedziny duszpasterskie oraz stosowanie różnych sposobów komunikacji i informowania o życiu parafii ^[ 33 ].

3. ODPOWIEDZIALNI ZA KATECHIZACJĘ PARAFIALNĄ I ICH FORMACJA

    Oprócz zarysowania organizacji katechezy w różnych środowiskach, z których na pierwsze miejsce wysuwa się parafia, należy jeszcze przybliżyć polskiemu czytelnikowi odpowiedź na pytanie, kim są amerykańscy katecheci i jak wygląda ich formacja.
    Odpowiedzialnych za katechizację zasadniczo można podzielić na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią ci, którzy odpowiadają za organizację całego procesu edukacji religijnej w parafii. Należą do niej przede wszystkim: księża, diakoni, osoby konsekrowane oraz świeccy liderzy, którzy najczęściej są zatrudniani w parafiach na stałe. Drugą grupę tworzą katecheci, bardzo często świeccy, którzy podejmując posługę katechetyczną jako wolontariusze, poświęcają swoje umiejętności i czas dla parafii. Wydaje się rzeczą oczywistą, że wymagania stawiane tym grupom nie mogą być tożsame. Inaczej więc będzie wyglądać formacja księży w seminariach i świeckich, którzy działalność katechetyczną podejmują jako zawód, a inaczej katechetów - wolontariuszy, którzy jedynie z dobrej woli, często pracując zawodowo w innych miejscach, ofiarują kilka godzin tygodniowo na prowadzenie katechezy. Z tych powodów odrębnie zostaną omówione te dwie grupy osób odpowiedzialnych za posługę katechetyczną.

3.1. LIDERZY KATECHIZACJI

    Dyrektorium amerykańskie jako odpowiedzialnych za katechizację w parafii wymienia: księży, diakonów, osoby konsekrowane i ludzi świeckich. Autorzy tego dokumentu podkreślają, że księża z samej mocy święceń stają się wychowawcami w wierze i "katechetami katechetów" ^[ 34 ]. W praktyce rola księdza sprowadza się do sfery organizacyjnej i koordynowania działań katechetycznych. Podobną rolę Dyrektorium wyznacza diakonom i osobom konsekrowanym.
    Biskupi amerykańscy świadomi tego, że księża są szczególnie odpowiedzialni za katechezę na mocy otrzymanych święceń i pełnią kluczową rolę w katechizacji parafialnej oraz w innych środowiskach, kładą szczególny nacisk na katechetyczną formację alumnów w seminariach. Podkreślają, że seminarzyści potrzebują pogłębionego zrozumienia: natury, treści, celów i metod katechezy, jak również świadomości odpowiedzialności, którą podejmą jako księża. Dyrektorium powołuje się w tym względzie na Dekret o formacji kapłańskiej Soboru Watykańskiego II, w którym to dokumencie czytamy: "Owa gorliwość duszpasterska, która winna kształtować po prostu całą formację alumnów, domaga się także, aby ich starannie pouczono o tym, co w szczególny sposób dotyczy świętej posługi, zwłaszcza zaś katechizacji i głoszenia kazań, kultu liturgicznego i udzielania sakramentów, działalności charytatywnej, obowiązku wychodzenia naprzeciw błądzącym i niewierzącym oraz innych zadań duszpasterskich" ^[ 35 ]. Zdaniem autorów Dyrektorium, przygotowanie seminarzystów powinno być prowadzone we współpracy z pracownikami diecezjalnych agend odpowiedzialnych za katechezę. W czasie studiów seminarzyści powinni zaliczyć odpowiednią ilość zajęć z katechetyki oraz uczestniczyć w praktykach katechetycznych, a także w różnych warsztatach, konferencjach i kongresach katechetycznych.
    Parafialny system edukacji religijnej w USA zakłada zatrudnienie osoby odpowiedzialnej za całość katechizacji w parafii. Osoba taka powinna ukończyć studia teologiczne, a także - oprócz wiedzy teoretycznej - powinna odbyć praktykę w zakresie katechezy dorosłych, katechezy młodzieży i dzieci. Dyrektorium - jako podstawowy warunek powierzenia takiej osobie funkcji odpowiedzialnego za katechizację w parafii - wymienia znajomość Dyrektorium ogólnego o katechizacji oraz Katechizmu Kościoła Katolickiego. Dyrektorium poleca także proboszczom, którzy zdecydują się na zatrudnienie takich liderów, podpisanie umowy, w której konkretnie zostanie ujęty zakres obowiązków. Odpowiedzialni za katechizację powinni ponadto być członkami rady parafialnej i uczestniczyć w jej spotkaniach.
    Jako podstawowe środowiska kształcenia kadr katechetycznych wymienia się katolickie instytucje szkolnictwa wyższego, w których prowadzone są zajęcia z teologii i katechetyki. Biskupi USA wskazują na kolegia i uniwersytety katolickie, mające zapewnić studia licencjackie (undergraduate) lub magisterskie (graduate) z teologii katolickiej, katechezy i pokrewnych dziedzin dla tych, którzy przygotowują się do podjęcia pracy jako odpowiedzialni za katechezę, przy czym wymagania formalne dla studentów tych kierunków powinny być takie same, jak w innych dyscyplinach akademickich. Studia przygotowujące do podjęcia pracy w charakterze katechetów powinny być interdyscyplinarne, zawierać pogłębione kursy teologii, Pisma św., liturgiki, katechetyki, komunikacji, administracji parafialnej oraz zajmować się wzajemnymi relacjami pomiędzy naukami teologicznymi a antropologicznymi. Dyrektorium poleca, aby uniwersytety katolickie zapewniały możliwość indywidualnych wykładów, warsztatów, seminariów i konferencji z katechetyki oraz aby wykładowcy ściśle współpracowali z diecezjami w celu przygotowania programów katechetycznych ^[ 36 ].

3.2. KATECHECI WOLONTARIUSZE

    Drugą grupą osób, od których zależy dzieło katechizacji w USA, są katecheci podejmujący posługę jako parafialni wolontariusze ^[ 37 ]. Dyrektorium przypomina już na samym początku, że apostolska praca katechetów świeckich ma swoje źródło w sakramencie chrztu i bierzmowania. Podkreślona zostaje szczególna rola, jaką mogą odegrać katecheci świeccy, którzy żyją w tym samym świecie co katechizowani, znają dobrze doświadczenia codziennego życia i mogą pomagać w ich interpretacji w świetle Ewangelii.
    Fakt, że katecheci podejmują odpowiedzialność za katechezę jako wolontariusze nie oznacza jednak, że katechetą może zostać każdy, kto wyrazi na to ochotę. W nawiązaniu do Dyrektorium ogólnego o katechizacji ^[ 38 ] biskupi USA przypominają, że bycie katechetą jest powołaniem i może nim zostać jedynie osoba praktykująca, która w sposób pełny uczestniczy w liturgii i życiu Kościoła, która została przygotowana do tej posługi poprzez odpowiednie szkolenie. Szczególny akcent kładzie się na duchowe predyspozycje katechetów, a przede wszystkim na: miłość do Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego oraz Kościoła Chrystusowego, Ojca Świętego i świętego ludu Bożego; spójność i autentyczność życia; osobistą modlitwę i poświęcenie dla misji ewangelizacyjnej Kościoła; zapał misyjny; aktywne uczestnictwo we własnej wspólnocie parafialnej, zwłaszcza przez uczęszczanie na niedzielną Eucharystię; pobożność maryjną i eucharystyczną ^[ 39 ].
    Z troski o odpowiedni poziom katechetów wypływa postulat, by kandydat na katechetę był znany proboszczowi, a jego ewentualna posługa katechetyczna omówiona z osobą odpowiedzialną za całokształt katechezy parafialnej. Dopiero kiedy kandydat ma świadomość odpowiedzialności, jaka wiąże się z byciem katechetą, może rozpocząć podstawową formację katechetyczną. Dyrektorium poleca, aby rozpoczęcie formacji katechetycznej dokonywało się w sposób uroczysty, podczas specjalnego nabożeństwa (np. w trzecią niedzielę września, która nazywana jest niedzielą katechetyczną). Wówczas wszyscy katecheci mogliby być uroczyście posłani do pracy katechetycznej w rozpoczynającym się roku szkolnym.
    Formację katechetów można podzielić na podstawową i permanentną, a jej cel to pomoc w zdobyciu wiedzy i umiejętności niezbędnych do pełnienia posługi katechety. Zdaniem autorów Dyrektorium, pierwsza, wprowadzająca formacja katechetów parafialnych może odbywać się w diecezjalnym centrum katechetycznym lub w parafii i powinna: pomóc w zrozumieniu natury i celów katechezy; zaznajomić z dostępnymi środkami i pomocami katechetycznymi; uświadomić, że katecheta powinien być wzorem cnót chrześcijańskich i odważnym świadkiem Chrystusa; pomóc w poznaniu i zrozumieniu wiary katolickiej, uwrażliwiać katechetów na uwarunkowania społeczne, kulturowe, etniczne, demograficzne i religijne; podkreślać ważność stałej formacji; prowadzić do głębszej, codziennej modlitwy; rozwijać ludzkie, duchowe i apostolskie cechy nowych katechetów; pobudzać komunikację pomiędzy katechetami, odpowiedzialnymi za ich formację i Kościołem lokalnym; zachęcać nowych katechetów do poszukiwania kierownika duchowego ^[ 40 ]. Podstawowa formacja katechetów powinna zawierać elementy nauk społecznych, które pozwolą na zapoznanie się z kontekstem socjokulturowym, w którym żyją katechizowani, a także studia z zakresu nauk humanistycznych, szczególnie psychologii, pedagogiki i komunikacji.
    Dyrektorium amerykańskie, poza formacją podstawową, dostrzega pilną potrzebę stałej formacji katechetów. Odwołując się do Dyrektorium ogólnego o katechizacji stwierdza: "Diecezjalne duszpasterstwo katechetyczne powinno przyznać absolutne pierwszeństwo formacji katechetów świeckich" ^[ 41 ] . Zdaniem autorów Dyrektorium amerykańskiego, permanentna formacja katechetów powinna łączyć różne wymiary ich posługi, umożliwiać bycie na bieżąco z życiem Kościoła, jego potrzebami, nowymi dokumentami, a także zmianami uwarunkowań katechizacji oraz pomagać katechetom w przezwyciężaniu zniechęcenia i wypalenia.
    Formacja permanentna powinna także pomagać w wypracowaniu własnej pedagogii, aby "katecheta osiągnął własny styl katechizowania, dostosowując do swojej osobowości ogólne zasady pedagogii katechetycznej" ^[ 42 ]. Konkretnie chodzi o to, aby formacja pomagała katechetom w przygotowaniu katechez, ich prowadzeniu i ewaluacji. Powinna także pomóc w wyborze odpowiednich metod i technik oraz w jak najbardziej efektywnym wykorzystaniu dostępnych pomocy dydaktycznych, np. środków audiowizualnych.
    Podsumowując powyższe refleksje można stwierdzić, że w Stanach Zjednoczonych kadry katechetyczne, najogólniej rzecz ujmując, dzielą się na zawodowych liderów odpowiedzialnych za organizację katechizacji i wolontariuszy, którzy poświęcając swój czas, katechizują w parafii. Prezentacja sposobów i ośrodków formacji katechetycznej uzupełnia obraz posługi katechetycznej w USA.

ZAKOŃCZENIE

    Po zaprezentowaniu amerykańskiego systemu edukacji religijnej warto jeszcze zapytać o jego skuteczność. Przyjmując do wiadomości fakt, że ponad jedna trzecia dzieci i jeszcze większy odsetek młodzieży nie bierze udziału w żadnej formie systematycznej katechezy (dotyczy to tych, którzy uczęszczają do szkół publicznych, a nie są zapisani na katechezę parafialną), należałoby mieć nadzieję, że wobec pozostałych katecheza wypełnia wszystkie swoje zadania, tj. rozwija poznanie wiary, wychowanie liturgiczne, formację moralną, nauczanie modlitwy, wychowanie do życia wspólnotowego, wprowadzenie do misji ^[ 43 ], w większości przypadków dokonuje się to bowiem w parafii, a więc w środowisku optymalnym. Okazuje się jednak, że zaprezentowany system nie spełnia wszystkich pokładanych w nim nadziei. Najpoważniejszy problem stanowi fakt, że katecheza często nie prowadzi do liturgii. Dzieci i młodzież uczęszczające na katechezę parafialną nie biorą udziału w niedzielnej Mszy św. Katechetycy amerykańscy z tego powodu biją na alarm i jako przyczynę takiego stanu rzeczy wskazują przede wszystkim prowadzenie edukacji religijnej w parafii na wzór szkolnych lekcji. Dzieci spotykają się w klasach, bo nawet tam gdzie nie ma szkół katolickich, parafie przygotowują klasy przypominające szkolne pomieszczenia. Uczniowie używają podręczników przypominających szkolne, a metoda nauczania polega na omawianiu tego, co zawiera podręcznik. Uderza ścisła analogia do szkolnych zajęć, co dla rozwoju wiary na pewno nie jest sprzyjające ^[ 44 ].
    Edukacja religijna na wzór systemu szkolnego prowadzi także do przekonania, że kończy się ona analogicznie do edukacji szkolnej. W praktyce po ośmiu klasach lub po przyjęciu sakramentu bierzmowania dzieci są przekonane, że raz na zawsze ukończyły religijną edukację. Podobnie myślą dorośli; uważają oni, że w pewnym wieku kończy się katechizacja, podobnie jak kończą się poszczególne etapy edukacyjne w szkole.
    W ostatnich latach w Polsce podejmuje się próby wprowadzenia systematycznej katechezy parafialnej; dla szkół ponadgimnazjalnych został wydany nawet odrębny program takiej katechezy ^[ 45 ]. Doświadczenie Kościoła amerykańskiego pokazuje jednak, że samo środowisko parafialne nie gwarantuje jeszcze oczekiwanych efektów. Konieczny jest inny kształt takiej katechezy. Wydaje się, że istotę problemu ujmuje Program nauczania religii, który odnośnie do katechezy parafialnej stwierdza: "(...) nie należy się skupiać na przekazie wiedzy, ale na takich formach (nabożeństwa, celebracje, kursy biblijne, szkoły modlitwy), które do głębi poruszą człowieka i skłonią go do refleksji nad tym, co już się w nim dokonało w czasie inicjacji. Szczególną rolę odgrywa w tym względzie indywidualne doświadczenie katechizowanych, które tworzy podstawę do zgłębiania tajemnic chrześcijańskich, a zwłaszcza misterium włączenia do wspólnoty wierzących w Chrystusa" ^[ 46 ].


 ¹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory for Catechesis, Washington DC, USCCB, 2005, ss. 314.
 ²  M.A. Jones, Historia USA. Narody i cywilizacje, Gdańsk, Marabut, 2002, s. 35.
 ³  Por. P. Zaremba, Historia Stanów Zjednoczonych, Warszawa, Bellona, 1992, s. 34-35.
 ⁴  M.A. Jones, Historia USA..., dz. cyt., s. 384.
 ⁵  Tamże, s. 191.
 ⁶  Susan R. Raftery, David C. Leege, Catechesis, religious education, and the parish, http://www.nd.edu/~icl/study_reports/report14.pdf (przeglądana 17.10.2005).
 ⁷  A. Bonusiak, Dzieje polskiego szkolnictwa sobotniego w metropolii chicagowskiej 1951-1997, Przemyśl, Mercator, 2001, s. 25.
 ⁸  M.A., Jones, Historia USA..., dz. cyt., s. 385.
 ⁹  A. Bonusiak, Dzieje..., dz. cyt., s. 25.
 ¹⁰  Susan R. Raftery, David C. Leege, Catechesis..., dz. cyt.
 ¹¹  Por. United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt., s. 254-257; Por. Catechesi tradendae
    15.
 ¹²  B. Huebsch, Whole community catechesis. Twentythird publications: Mystic, CT 2003, s. 11.
 ¹³  United States Conference of Catholic Bishops, Our Hearts Were Burning Within Us: A Pastoral Plan for Adults Faith Formation in the United States, Washington DC, USCCB, 1999, nr 142-148.
 ¹⁴  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt., s. 257-258.
 ¹⁵  DOK 256.
 ¹⁶  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt.,s. 13.
 ¹⁷  Tamże, s. 262.
 ¹⁸  Tamże, s. 264.
 ¹⁹  Tamże, s. 261.
 ²⁰  Evangelii untiandi 58.
 ²¹  Redemptoris missio 51.
 ²²  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt., s. 266-267.
 ²³  Thomas Sowell w książce Amerykańskie szkolnictwo od wewnątrz (Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1996) pisze wprost o upadku edukacji w USA, o niekompetentnych nauczycielach i "praniu mózgów" w szkołach publicznych, w imię tzw. poprawności politycznej.
 ²⁴  R.D. Kahlenberg, All together now. Creating Middle-Class Schools through Public School Choice, Washington DC, Brookings Institution Press, 2001, s. 12.
 ²⁵  U. Świętochowska, Systemy edukacyjne cywilizacji przełomu XX i XXI wieku, Toruń, Adam Marszałek, 2000, s. 93.
 ²⁶  DOK 73.
 ²⁷  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt., s. 13.
 ²⁸  Por. tamże, s. 230-234, 263.
 ²⁹  Strona przeglądana 4.11.2005.
 ³⁰  Edukację domową umożliwia Ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991 r., Art. 16 pkt 8. Zob. tekst ujednolicony zawierający zmiany wprowadzone ustawą z dnia 2 lipca 2004 r.; Dz. U z 2004, Nr 173, poz. 1808.
 ³¹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt., s. 259-260.
 ³²  Tamże, s. 271-272.
 ³³  Tamże, s. 223; 268.
 ³⁴  Dyrektorium o posłudze i życiu kapłanów 47.
 ³⁵  Dekret o formacji kapłańskiej 19.
 ³⁶  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt., s. 269-270.
 ³⁷  Tamże, s. 235.
 ³⁸  DOK 231.
 ³⁹  United States Conference of Catholic Bishops, National Directory..., dz. cyt., s. 229.
 ⁴⁰  Congregation for the Evangelization of Peoples, Guide for Catechists, Washington DC, USCCB, 1993 nr 28.
 ⁴¹  DOK 234.
 ⁴²  DOK 244.
 ⁴³  DOK 85-86.
 ⁴⁴  B. Huebsch, Whole community catechesis..., dz cyt., s. 11-16.
 ⁴⁵  Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Rada do Spraw Rodziny Konferencji Episkopatu Polski, Program katechezy parafialnej młodzieży szkół ponadgimnazjalnych, Kraków, Wydawnictwo WAM, 2004; Zob. P. Mąkosa, Systematyczna katecheza parafialna dzieci i młodzieży. Motywacja i realizacja, w: Miejsca katechezy. Rodzina, parafia, szkoła, S. Kulpaczyński (red.), Lublin, Polihymnia, 2005, s. 273-311.
 ⁴⁶  Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Program nauczania religii, Kraków, Wydawnictwo WAM, 2001, s. 139.


Ks. Paweł Mąkosa - dr katechetyki, asystent w Katedrze Katechetyki Psychologiczno-Pedagogicznej KUL, wykładowca w Instytucie Teologicznym UKSW w Radomiu.