Katecheta 2/2006

  Problematyka zawarta w tak sformułowanym temacie jest tylko pewnym elementem szeroko pojętej katechezy liturgicznej. W katechezie liturgicznej natomiast szczególne miejsce zajmuje formacja eucharystyczna ze względu na to, iż "Kościół żyje dzięki Eucharystii" ^[ 1 ]. Ofiara eucharystyczna jest bowiem "źródłem i zarazem szczytem całego życia chrześcijańskiego" ^[ 2 ].
    Największy Katecheta naszych czasów, Jan Paweł II w adhortacji Catechesi tradendae pouczał: "Katecheza z natury swej jest związana z całym sprawowaniem liturgii i sakramentów, gdyż właśnie w sakramentach, a zwłaszcza w Eucharystii, Jezus Chrystus działa najpełniej w celu przemiany człowieka. [...] życie sakramentalne ubożeje i bardzo szybko zostaje sprowadzone do zewnętrznego rytualizmu, jeśli nie jest oparte na pogłębionej znajomości znaczenia sakramentów, a sama katecheza, jeśli nie jest ożywiana życiem sakramentalnym, przybiera formę czystego intelektualizowania" ^[ 3 ].
    Katecheza przygotowująca dzieci do pierwszego, pełnego udziału w Eucharystii ma wiele specyficznych, szczegółowych problemów, które wypada traktować odrębnie i które tutaj pomijamy. W tym miejscu odnosimy się do zasad ogólnych wychowania eucharystycznego, istotnych dla wszystkich etapów edukacyjnych. Chcemy zwrócić szczególną uwagę na te elementy, które w nowym kontekście każe nam obecnie rozpatrywać Urząd Nauczycielski Kościoła. Właściwe rozłożenie akcentów w wychowaniu eucharystycznym jest konieczne do tego, by ustrzec się czystego tylko intelektualizowania w katechezie i magicznego rytualizmu w celebrowaniu Eucharystii.

1. ZOBOWIĄZUJĄCE ZADANIE

    Ponieważ wciąż można spotkać katechetów ograniczających katechezę eucharystyczną jedynie do przekazu pewnej sumy wiedzy na jej temat i uznających, że wychowanie eucharystyczne należy tylko do zadań katechezy parafialnej, warto przywołać obowiązujące postulaty Urzędu Nauczycielskiego Kościoła.
    Poczynając od soborowej Deklaracji o wychowaniu chrześcijańskim we wszystkich posoborowych dokumentach katechetycznych, formacja eucharystyczna jawi się jako zobowiązujące zadanie, które muszą podjąć i sumiennie realizować katecheci na wszystkich etapach edukacyjnych w szkolnej nauce religii oraz we wszelkich formach katechezy rodzinnej i parafialnej ^[ 4 ].
    W Dyrektorium katechetycznym Kościoła katolickiego w Polsce czytamy, iż "(...) wychowanie liturgiczne domaga się współdziałania katechezy rodzinnej, nauczania religii w szkole i katechetycznych form duszpasterstwa parafialnego" ^[ 5 ].
    Stawiając postulat współdziałania środowisk katechetycznych w wychowaniu eucharystycznym Dyrektorium określa jego zakres. "Sakramentalny charakter wychowania liturgicznego winien ujawniać się zarówno w treściach, jak i we wszystkich formach katechezy dorosłych, dzieci i młodzieży. Katecheza winna budzić postawy i kształtować umiejętności, warunkujące owocny udział w życiu sakramentalnym" ^[ 6 ].
    Praktycznie oznacza to, iż katecheci i duszpasterze nie tylko powinni wiedzieć, jakie treści dotyczące tajemnicy Eucharystii mają być przekazywane uczniom na poszczególnych etapach edukacyjnych, jakie postawy i umiejętności należy w danej klasie kształtować. Tak postawiony postulat współdziałania zobowiązuje również, by każdy katecheta znał dokładnie zakres treści, postaw i umiejętności, jakie wyznacza program nauki religii odnośnie do wychowania eucharystycznego we wszystkich klasach i we wszystkich typach szkół, choć być może niejeden z nich uczy tylko i wyłącznie dzieci na etapie nauczania początkowego lub tylko w klasach szkoły ponadgimnazjalnej. Nieznajomość szczegółowych treści wychowania eucharystycznego - właściwych kolejnym etapom edukacyjnym - powoduje, że pewne istotne elementy formacji eucharystycznej pomijamy, sądząc, że były one już uwzględnione w innych klasach. Popełniamy też inny błąd: w kolejnych klasach przybliżamy to, co już zostało uczniom przedstawione, a w dodatku robimy to w ten sam sposób, czyli przy zastosowaniu tych samych metod. Nie pomagamy wówczas uczniom w pogłębieniu ich życia Eucharystią, narażamy ich na nudę i zniechęcamy do udziału nie tylko w prowadzonej przez nas katechezie, ale nawet w samej Eucharystii.
    Przytoczony postulat z Dyrektorium zobowiązuje ponadto katechetów i duszpasterzy do ścisłej współpracy, jaką winno się podejmować nie tylko na wszystkich etapach edukacyjnych w szkolnej nauce religii, ale także w pozaszkolnych grupach i wspólnotach formacyjnych w parafii. Przy zachowaniu specyfiki poszczególnych wspólnot, organizacji i ruchów konieczna jest pewna synchronizacja tworzonych dla nich eucharystycznych programów formacyjnych. Znajomości programów wychowania eucharystycznego ruchów i wspólnot istniejących w parafii oraz ścisłej współpracy wymaga się zwłaszcza od liderów i animatorów odpowiedzialnych za takie grupy, jak ministranci, lektorzy, służba liturgiczna dziewcząt, koła misyjne, Eucharystyczny Ruch Młodych, grupy oazowe oraz od wszystkich innych grup i ruchów działających w parafii, a przede wszystkim od kapłanów celebrujących Eucharystię podczas całego roku liturgicznego. Jan Paweł II przypomina, iż "nie może istnieć autentyczna praktyka sakramentalna, która by nie miała jakiegoś charakteru katechetycznego" ^[ 7 ].
    Początek roku szkolnego i katechetycznego jest zawsze dobrym momentem, by zwrócić uwagę na obowiązek współdziałania, wspólnego planowania, przyjęcia niejako wspólnej linii wychowania eucharystycznego. Wymaga to systematycznych spotkań wszystkich odpowiedzialnych w parafii za różne formy katechezy.

2. UWARUNKOWANIA

    Formacja eucharystyczna, która ma prowadzić do wszechstronnego rozwoju człowieka, do dojrzałości w wierze i do pełni komunii z Jezusem, musi uwzględniać sytuację, w jakiej żyją konkretni adresaci katechezy.
    Obecnie coraz bardziej widoczny jest spadek udziału dzieci i młodzieży zarówno w systematycznej nauce religii w szkole, jak i w różnego rodzaju praktykach religijnych.
    W listopadzie 1990 roku Główny Urząd Statystyczny podał, iż w miejskich szkołach podstawowych na religię zgłosiło się 97,3%, a w wiejskich - 99,3% ^[ 8 ]. Jednocześnie w prasie katolickiej pojawiły się głosy, iż z chwilą powrotu religii do szkół zmalała frekwencja dzieci i młodzieży na niedzielnej i świątecznej Eucharystii ^[ 9 ]. Według badań przeprowadzonych w roku 1998 wśród młodzieży, 76,2% badanych deklarowało regularne uczestnictwo w katechezie, 14,6% młodych - czyli co siódmy badany - uczęszczało na religię nieregularnie, natomiast 7,1% - co czternasty z ogólnopolskiej, reprezentatywnej grupy ankietowanych - wykazało brak jakiegokolwiek zainteresowania edukacją religijną ^[ 10 ]. Z badań przeprowadzonych w roku szkolnym 2003/2004 w szkołach ponadgimnazjalnych w Warszawie wynika, iż w lekcjach religii regularnie uczestniczyło 57,5% badanych, a 16,9% - nieregularnie. Co piąty badany (20,2%) w ogóle nie brał udziału w lekcjach religii. Spośród uczęszczających na lekcje religii w szkole 17,4% młodzieży określiło siebie zdecydowanie jako niewierzących, których nie dotyczą praktyki religijne, 32,5% jako "niepraktykujących", a 52,3% jako "praktykujących rzadko" ^[ 11 ].
    Kolejnym zjawiskiem jest mnożenie "świąt" o charakterze "profanum", świąt bezreligijnych, upowszechnianie się obrzędowości świeckiej, świętowania bezreligijnego, w którym biorą czynny udział chrześcijanie - katolicy, zwłaszcza w niedziele i święta tzw. nakazane, rezygnując przy tym z udziału w Eucharystii. Wystarczy przywołać choćby "święto" ziemniaka, "święto" Ziemi, "święto" wiosny, "święto" ulicy itp.
    Podsumowując można stwierdzić, iż w polskim środowisku zauważa się silny proces sekularyzacji i odchodzenia ludzi ochrzczonych od życia wiarą. Niepokojąco wzrasta zjawisko banalizacji świąt i profanacji świętowania. Wśród samych katolików świętowanie coraz częściej nie łączy się z udziałem w liturgii.
    Szukając winnych zaistniałej sytuacji, jedni wymieniają na pierwszym miejscu zwarte, psychologicznie przemyślane działania handlowców, sprzyjające wydatnie komercjalizacji świąt w społeczeństwie (festyny, kiermasze) ^[ 12 ]. Inni winią głównie media, które lansując obrzędowość świecką, marginalizują rzeczywiste potrzeby religijne ludzi, nierzadko wręcz ośmieszając liturgię katolicką. W wielu wypadkach katecheci i duszpasterze obwiniają rodziców za niewypełnianie obowiązków religijnego wychowania dzieci. Rodzice zaś użalają się na niekompetencje i opieszałość katechetów oraz duszpasterzy i na brak z ich strony skutecznego wsparcia dla rodzicielskich wysiłków w religijnym wychowaniu dzieci.
    Zamiast "polować na czarownice" i zrzucać winę za ten stan rzeczy na "tych innych" należy uznać fakt, iż od samych narodzin Chrystusa wciąż trwają i trwać będą różne formy sprzeciwiania się Jezusowi i Jego Kościołowi. Trzeba przyjąć na serio wszelkie konsekwencje wynikające z naszego powołania do współpracy z Chrystusem w wypełnianiu Jego zbawczej misji. W marcu 1976 roku kardynał Karol Wojtyła, głosząc w Watykanie rekolekcje dla papieża Pawła VI i jego najbliższych współpracowników, za szczególnie bolesny symptom czasów im współczesnych uznał "znak sprzeciwu" wobec Chrystusa, pojawiający się ze strony samych Jego wyznawców, którzy dzieło i naukę Jezusa traktowali selektywnie, odrzucając pełnię prawdy i pełnię zbawczej tajemnicy, dostosowując ją do własnej miary, do miary człowieka konsumpcji, doczesności, odrzucającego transcendentne, nadprzyrodzone cele ^[ 13 ]. Te same prawdy Karol Wojtyła przypominał później światu jako papież Jan Paweł II. Jednocześnie na różne sposoby głosił katechezę o Eucharystii, która jako fundament, źródło i centrum życia Kościoła jest szczególnie skuteczną bronią przeciwko wszelkim znakom sprzeciwu wobec Chrystusa i Jego dzieła. Pogłębioną katechezę eucharystyczną odnajdujemy w licznych przemówieniach, homiliach, listach apostolskich, encyklikach i adhortacjach Jana Pawła II. Obok listu O tajemnicy i kulcie Eucharystii ^[ 14 ] z roku 1980, szczególne znaczenie dla wychowania eucharystycznego w katechezie mają treści zawarte w takich dokumentach, jak list apostolski Dies Domini ^[ 15 ] z roku 1998, Mane nobiscum Domine ^[ 16 ] , ogłoszony w październiku 2004 roku z racji Roku Eucharystii oraz cytowana wyżej, wydana w 2003 roku, encyklika Ecclesia de Eucharistia. Szczególną "kontynuacją" nauki zawartej w powyższej encyklice jest Instrukcja "Redemptionis sacramentum", ogłoszona w marcu 2004 roku przez Kongregację do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów ^[ 17 ]. Wydaje się, iż zarówno teoretycy, jak i praktycy polskiej katechezy - podejmując dziś problem formacji eucharystycznej - nie mogą pomijać treści i postulatów zawartych w powyższych dokumentach kościelnego nauczania.

3. KIERUNKI DZIAŁANIA

    Główne kierunki wychowania eucharystycznego, wskazane w wyżej wspomnianych dokumentach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, sprowadzają się do trzech najważniejszych.
    Eucharystię należy ukazywać przede wszystkim jako sakrament wiary, jako drogę rozwoju wiary. Po drugie, udział w Eucharystii należy wskazywać jako coraz głębsze wprowadzenie w życie wspólnoty Kościoła. Wreszcie Eucharystia winna być przybliżana jako szczególne źródło wprowadzenia w działalność apostolsko-misyjną Kościoła wobec całego świata. W wyżej określonych kierunkach wychowania eucharystycznego nie chodzi tylko o zupełnie nowe treści i zadania, ale głównie o nieco inne rozłożenie akcentów, o zwrócenie większej uwagi na pewne elementy, które nie były dostatecznie uwzględniane lub którym nie poświęcono szczególniejszego zainteresowania.
    W tym samym kierunku każe nam prowadzić wychowanie eucharystyczne papież Benedykt XVI, co można dostrzec w homilii wygłoszonej podczas Mszy św., kończącej XX Światowy Dzień Młodzieży w Kolonii: "Eucharystia musi stać się centrum naszego życia. (...) Drodzy przyjaciele! Niekiedy na pierwszy rzut oka może się wydać pewną niedogodnością, że planując niedzielę, musimy znaleźć czas na Mszę (...). Lecz jeśli uznacie to za waszą powinność, zobaczycie, że to właśnie ona jest głównym momentem wolego czasu. Nie dajcie się odwieść od udziału w niedzielnej Eucharystii i pomagajcie ją odkrywać również innym. Ponieważ z niej płynie radość, której potrzebujemy, musimy koniecznie nauczyć się coraz lepiej rozumieć jej głębię, musimy nauczyć się ją kochać" ^[ 18 ]. To wezwanie papieskie zobowiązuje także wszystkich katechetów, którzy powinni być zawsze młodzi duchem i w swym posłannictwie winni uwzględniać stałe niesienie pomocy innym w odkrywaniu tajemnicy i roli Eucharystii.

4. EUCHARYSTIA DROGĄ ROZWOJU WIARY

    Podejmując wychowanie eucharystyczne na wszystkich etapach edukacyjnych, należy mieć na uwadze tę podstawową zasadę, iż Eucharystia jest sakramentem wiary. Całe życie liturgiczne Kościoła koncentruje się wokół Ofiary eucharystycznej i innych sakramentów ^[ 19 ]. Wszystkie sakramenty nie tylko zakładają wiarę, lecz za pomocą słów i rzeczy karmią ją, umacniają, i wyrażają. Dlatego nazywają się sakramentami wiary" ^[ 20 ].
    Eucharystię mamy ukazywać jako sakrament wiary w podwójnym znaczeniu: Eucharystia wyraża wiarę Kościoła powszechnego i apostolskiego, a jednocześnie zakłada wiarę przyjmującego, umacnia ją i rozwija.
    We wszelkich formach naszej katechezy powinniśmy ukazywać Eucharystię, w której - w atmosferze łaski i modlitwy - jest celebrowana, wyznawana i umacniana wiara Kościoła.
    Jeśli nasi katechizowani nie mają wiary, to powoływanie się na argumenty typu: musicie iść w niedzielę na Mszę św., by uczcić Boga, by się z Nim zjednoczyć, by uniknąć grzechu itp. są dla wychowanków pustymi słowami, są informacjami, które nie mają wpływu na decyzję wzięcia udziału we Mszy św. W wychowaniu eucharystycznym, jakie podejmujemy w toku lekcji religii, nie możemy z góry zakładać, że wszyscy nasi słuchacze mają wiarę właściwą i konieczną do owocnego udziału w Eucharystii.
    Zawsze należy brać pod uwagę fakt, iż na lekcjach religii w szkole obok uczniów głęboko wierzących mogą, i mają prawo, znajdować się uczniowie nie ochrzczeni, niewierzący, ochrzczeni, którzy utracili wiarę oraz chwiejący się w wierze. Wszyscy oni potrzebują odpowiednich, ale zróżnicowanych treści katechetycznych i metod pracy, aby na każdej lekcji ich wiara potrzebna do owocnego udziału w Eucharystii była pobudzana, umacniana i rozwijana.

5. ROLA ŚWIADECTWA WIARY

    W procesie budzenia wiary u uczniów niewierzących, obojętnych i chwiejących się w wierze ogromne znaczenie ma przede wszystkim świadectwo, jakie na każdej lekcji winien dawać sam katecheta oraz wierzący uczniowie. Ważne jest, by w toku lekcji zaistniała realna możliwość podejmowania takich form i metod pracy, które nie byłyby tylko przekazem informacji o Eucharystii, ale by stanowiły autentyczne świadectwo wiary w tajemnicę uobecniającą się w celebrowaniu Eucharystii. Na lekcji religii niewierzący, słabi i chwiejący się w wierze powinni znaleźć: świadectwo spotkania z Bogiem w Eucharystii, doświadczenie wspólnoty wiary, doświadczenie chrześcijańskiego świętowania, szczerego dialogu i spotkania. Może się to dokonać na lekcji - na przykład - poprzez układanie i wypowiadanie modlitw opartych na obrzędach i formularzach mszalnych, zwłaszcza modlitw opartych na lekturze czytań z nadchodzącej niedzieli lub święta. Modlitwy takie winny dotyczyć egzystencjalnych problemów uczniów, na które najpełniejszą odpowiedź i moc do ich rozwiązania niesie Chrystus w Eucharystii.

6. PRZEKAZ TREŚCI WIARY

    Poza świadectwem jest potrzebny jasny przekaz treści wiary, dotyczący tajemnicy Eucharystii. Wszystkim katechizowanym należy ukazywać - bez uproszczeń - naturę Eucharystii, mając oczywiście na uwadze wiek i możliwości percepcyjne wychowanków. Wymaga to stosowania odpowiedniego, jednoznacznego i poprawnego języka teologicznego, właściwego języka katechetycznego. W Instrukcji "Redemptionis sacramentum" odnajdujemy zobowiązujący postulat, by w nauczaniu katechetycznym sumiennie zadbać o skorygowanie, uzupełnienie rozpowszechnionej gdzieniegdzie w ostatnich latach powierzchownej wiedzy i praktyki liturgicznej oraz o ożywienie poczucia "wielkiego zdumienia wobec głębi tajemnicy wiary, jaką jest Eucharystia, w sprawowaniu której Kościół nieustannie przechodzi od złych przyzwyczajeń do nowego życia" ^[ 21 ].
    Ze względu na zróżnicowany poziom zaangażowania w wyznawanie wiary nie jest możliwe, by na szkolnych lekcjach religii dokonywało się pełne i coraz bardziej pogłębione wtajemniczenie w życie Eucharystią. Dlatego konieczna jest także ciągła katecheza parafialna, w której powinni uczestniczyć ci, którzy wcześniej byli ochrzczeni w wierze Kościoła i żyją wiarą. Ogromne znaczenie dla katechezy parafialnej ma systematyczna formacja eucharystyczna, jaka winna dokonywać się we wspomnianych już grupach i wspólnotach parafialnych. Innego charakteru natomiast wymaga katecheza organizowana dla tych, którzy dopiero w późniejszym wieku decydują się na przyjęcie chrztu i Eucharystii.
    Eucharystia zakłada wiarę, ponieważ na podstawie wiary i tylko w wierze użycie znaku sakramentalnego umożliwia wejście w osobowy i zbawczy kontakt z Chrystusem, w uświęcający i zbawczy kult Ojca w Duchu Świętym ^[ 22 ]. Ukazywać katechizowanym Eucharystię, która zakłada wiarę, to znaczy, ukazywać najpierw prawdę o tym, iż Eucharystia jest przede wszystkim darem żywego, miłującego i zbawiającego Boga, darem, w którym "Chrystus przekazał Kościołowi nieustanne uobecnienie tajemnicy paschalnej" ^[ 23 ]. Ukazując Eucharystię jako dar, należy jednocześnie uświadamiać, iż człowiek - jako istota wolna - może przyjąć ten dar lub go odrzucić. Na każdym etapie życia trzeba katechizowanym pomagać w szukaniu pogłębionej odpowiedzi na podstawowe pytanie, czy warto, w imię czego warto odrzucać ten dar, jakim jest Eucharystia, zwłaszcza niedzielna i świąteczna.
    Wychowując do przyjęcia Eucharystii jako sakramentu wiary i daru samego Boga odpowiednio do wieku i sytuacji katechizowanych, należy ukazywać prawdę o tym, iż każdy człowiek jest otwarty na przyjęcie osobowego Boga i Jego zbawienia. Widocznym tego wyrazem są wszelkie religie i kulty pogańskie, naturalistyczne, łącznie z namiastkami kultu, jaki szerzy się we współczesnych formach obrzędowości świeckiej. Ponieważ nasi uczniowie żyją w środowisku coraz bardziej zróżnicowanym pod względem religijnym i wyznaniowym, Boży dar Eucharystii należy ukazywać im w szerszym kontekście - świąt i kultów naturalistycznych, precyzyjnie określając istotną różnicę między tymi celebracjami a celebrowaniem misterium zabawienia, jakie dokonuje się w Eucharystii. Ważność tego zadania pokreślił także Benedykt XVI w Kolonii, mówiąc: "Odkrywajmy głębokie bogactwo liturgii Kościoła i jej prawdziwą wielkość: nie urządzamy święta dla samych siebie, lecz przeciwnie, to żywy Bóg, On sam, przygotowuje dla nas święto" ^[ 24 ]. Dla zachowania tożsamości religijnej, dla rozwoju w wierze katolickiej katechizowani muszą być przekonani i mieć jasną świadomość tego, że kulty naturalistyczne, święta tworzone przez samego człowieka ostatecznie mu nie pomagają i nie rozwiązują jego odwiecznych pytań, problemów i pragnień. Dlatego też ukazując Eucharystię jako tajemnicę wiary, należy jednocześnie ukazywać ją także jako "tajemnicę światła", w której wierzący mogą przeżyć doświadczenie odwiecznej i zbawczej miłości Boga, spotkania z Tym, który rzeczywiście jest "Światłością świata" (J 8, 12) ^[ 25 ]. W Redemptor hominis Jan Paweł II uczy: "Człowiek nie może żyć bez miłości. Człowiek pozostaje dla siebie istotą niezrozumiałą, jego życie pozbawione jest sensu, jeśli nie spotka się z Miłością" ^[ 26 ]. Eucharystię należy ukazywać uczniom jako sakrament wiary i jednocześnie jako sakrament miłości. Miłość jest wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z bezinteresownym darem z siebie. Największym darem miłości, jaki Bóg ofiarowuje człowiekowi, jest życie wieczne, które człowiek otrzymuje jako owoc śmierci i zmartwychwstania Pańskiego. Uobecnienie wydarzeń paschalnych, jako daru miłości, dokonuje się każdorazowo w Eucharystii. Z tego względu możemy mówić, że w Eucharystii Chrystus odpowiada na największą potrzebę i największy głód człowieka - na potrzebę i głód miłości. Współczesny wychowanek, spragniony miłości, niejako podświadomie i natarczywie domaga się, byśmy w sposób czytelny ukazywali egzystencjalny i nadprzyrodzony charakter kultu i świętowania pełnego miłości, który w sposób szczególny dokonuje się w Eucharystii.
    W dobie szerzącego się antyklerykalizmu w ciągłej formacji eucharystycznej należy ponadto więcej miejsca i uwagi poświęcać na pogłębianie świadomości, iż Eucharystia uobecnia zbawcze dzieło Chrystusa przez moc Bożą, a nie przez sprawiedliwość człowieka, który jej udziela, gdy jest celebrowana zgodnie z intencją Kościoła, w wierze otrzymanej od Apostołów ^[ 27 ].
    Przyjęcie daru Eucharystii jako skutecznego, zbawczego sakramentu wiary i miłości zależy jednak nie tylko od mocy samego Boga, ale także od dyspozycji tego, kto go przyjmuje ^[ 28 ]. Dlatego też w ciągłej formacji eucharystycznej dzieci młodzieży należy zawsze mieć na uwadze troskę o rozwój ich osobistej wiary, która jest koniecznym i podstawowym warunkiem właściwego udziału w Eucharystii. Katechizowani muszą mieć jasną świadomość tego, że tylko dzięki wierze użycie znaku sakramentalnego umożliwia wejście w osobowy kontakt z Bogiem.

7. WPROWADZENIE W SYMBOLIKĘ LITURGICZNĄ

    Od reformy liturgicznej, zainicjowanej przez Sobór Watykański II, minęło już sporo lat. Jednak mimo wprowadzenia do liturgii języka narodowego i uproszczenia obrzędów, dla wielu naszych katechizowanych celebrowanie Eucharystii nadal pozostaje czynnością magiczną, niezrozumiałą, z której łatwo rezygnują lub którą zamieniają na łatwiejszą, proponowaną przez różne sekty czy obrzędowość świecką.
    W wydanej w 2002 roku książce Symbole w odbiorze katechizowanych dzieci ksiądz Stanisław Kulpaczyński stwierdza, że spośród przebadanych dzieci z klas I-VI szkoły podstawowej w Lublinie w roku 2001 aż 6% badanych nie miało żadnych osobistych odniesień do tak ważnych symboli liturgicznych, jak kielich z hostią czy baranek. Badane dzieci, systematycznie uczęszczające na religię, w większości ujawniały jedynie odniesienia ogólne do obecności Jezusa w Eucharystii bez jakichkolwiek odniesień do Jego Ofiary ^[ 29 ]. Rozumienie innych symboli liturgicznych, biblijnych i religijnych było u tych dzieci również niewystarczające. Warto też wspomnieć, iż przeprowadzone w tym samym roku badania wśród młodzieży uczęszczającej do Liceum Ogólnokształcącego im. gen. W. Andersa w Lesku, badania, które opisuje w swej pracy magisterskiej pani Katarzyna Stawiarska, wykazują podobny, niewystarczający stan rozumienia symboliki liturgicznej ^[ 30 ].
    Warto i trzeba na początku każdego roku szkolnego przeprowadzić wśród katechizowanych pewne "rozpoznanie" odnośnie do ich znajomości podstawowych znaków i symboli liturgicznych, zwłaszcza eucharystycznych. Powinno się to czynić nie tyle dla konfrontacji choćby z przytoczonymi tutaj danymi, ile raczej dla podjęcia właściwego planu formacji. Katecheci, formatorzy grup religijnych i duszpasterze winni mieć świadomość tego, jaki procent ich podopiecznych ze szkoły podstawowej, gimnazjum i ze szkoły średniej rozumie i potrafi wyjaśnić choćby znaczenie łamania Hostii czy łączenia jej z przemienionym Winem.
    Katecheci w wielu wypadkach zakładają, że katechizowani wierzą, ale także, iż właściwie rozumieją i przyjmują znaki oraz symbole liturgiczne. W najlepszym wypadku ograniczają się jedynie do powierzchownego przypominania znaczenia niektórych znaków i symboli liturgicznych, czyniąc to w jednakowy sposób na wszystkich etapach edukacyjnych.
    Podstawowym zadaniem katechetycznym w ciągłej formacji eucharystycznej jest jednak nieustanne i coraz głębsze wtajemniczanie do rozumienia i przyjęcia w duchu wiary katolickiej "znaku sakramentalnego" Eucharystii, który należy rozumieć całościowo. Do zadań formacji eucharystycznej należy wprowadzenie do świadomego i owocnego przyjęcia - zawartego w obrzędzie Eucharystii - zbawczego znaku przypominającego, oznajmującego, zobowiązującego i zapowiadającego. Nie może to być jednak przedstawione tylko w formie wykładu, informacji, przekazu pewnej sumy wiedzy na temat zapowiedzi Eucharystii w historii zbawienia, jej historycznego celebrowania w Wielki Czwartek, uobecnienia misterium w każdej mszy czy jej eschatologicznego znaczenia.
    Należy nie tylko pomóc uczniom w duchu wiary rozumieć i przyjąć materię sakramentu (chleb i wino) i jego formę (uczta), ale również całokształt obrzędu sakramentalnego z jego czynnościami, gestami, symbolami i towarzyszącymi im tekstami modlitw, śpiewów i czytań mszalnych.
    W permanentnej katechezie eucharystycznej nie wystarczy wyjść od przekazu wiedzy teologicznej o tym sakramencie. Punktem wyjścia winny być zawsze same teksty i obrzędy wyrażające święte tajemnice, których są widzialnymi znakami. Wyjaśnianie skutecznych znaków liturgicznych - prowadzące do ich właściwego rozumienia i przyjęcia przez katechizowanych - warunkuje uczestniczenie w Eucharystii w sposób pełny, czynny i owocny, który autentycznie przyczynia się do rozwoju żywej wiary uczestniczących ^[ 31 ].
    Znaki liturgiczne nigdy nie będą zrozumiałe same przez się. Właściwą ich treść można odczytać dopiero w oparciu o naukę objawioną, zawartą w Starym i Nowym Testamencie. Symbolika naturalna chleba, wody, wina, oliwy, włożenia rąk - przybliżana uczniom - nie wystarcza. Znaki sakramentalne trzeba ujmować w ich odniesieniu do historii zbawienia, do wydarzeń zbawczych Starego Testamentu i zawsze ze skoncentrowaniem uwagi na Chrystusie ^[ 32 ]. W świetle czynności, gestów, modlitw oraz czytań biblijnych ukazuje się dopiero pełnia znaku Eucharystii ^[ 33 ].
    Wyjaśnianiu symboli i znaków Eucharystii winno towarzyszyć budzenie świadomości żywej obecności Boga oraz świadomości spotkania z Nim. Winno się przy tym wychodzić od budzenia świadomości obecności i prowadzenia do spotkania z Bogiem w drugim człowieku, w osobie kapłana, we wspólnocie Ludu Bożego, w słowie Bożym i wreszcie - w sposób szczególny - pod postaciami chleba i wina. Konieczne jest przy tym kształtowanie właściwej postawy dialogu miłości, czyli kształtowanie postawy szczerej modlitwy. Modlitwa traktowana jako dialog miłości jest niejako pierwszym wyrazem wiary, warunkującym osobowe spotkanie z Bogiem w Eucharystii, przystępowanie do Komunii sakramentalnej i jest podstawą adoracji Najświętszego Sakramentu.
    Jedynie w świetle mszalnych czytań biblijnych, modlitw mszalnych, tak stałych jak i zmiennych, oraz w kontekście mszalnych czynności i gestów możliwe jest nie tylko rozpoznanie, ale przede wszystkim kształtowanie postaw, takich jak słuchanie i posłuszeństwo słowu Bożemu, dziękczynienie, miłość i jedność, które oprócz wiary, warunkują właściwy, świadomy, pełny i owocny udział w Eucharystii oraz podjęcie wszelkich form kultu Eucharystii poza Mszą św.

8. PODSTAWOWE ŹRÓDŁA WTAJEMNICZENIA

    Sama Eucharystia, jej obrzędy, czynności, gesty, modlitwy, czytania biblijne, formularze stałe i zmienne całego roku liturgicznego jawią się jako podstawowe i obowiązujące źródło, z którego mamy korzystać w ciągłej formacji eucharystycznej. Nie możemy pominąć też korzystania z tekstów o Eucharystii, pozostawionych nam przez Ojców Kościoła, z dorobku innych starożytnych pisarzy chrześcijańskich oraz ze świadectw życia tylu świętych i błogosławionych Kościoła, którzy w sposób szczególny żyli Eucharystią ^[ 34 ]. O konieczności i sposobie korzystania z powyższych źródeł w permanentnym wychowaniu eucharystycznym poucza nas wymownie Jan Paweł II nie tylko we wspomnianej encyklice o Eucharystii ^[ 35 ], w liście apostolskim Mane nobiscum Domine - wydanym na Rok Eucharystii ^[ 36 ] - ale również w wielu innych dokumentach.
    Do świadomego i owocnego uczestnictwa w Eucharystii jest potrzebne odpowiednie przygotowanie biblijne i liturgiczne katechety i katechizowanych. Oprócz właściwego przybliżania znaków i symboli liturgicznych w świetle Biblii, należy uczyć rozumienia i przyjęcia tekstów biblijnych proklamowanych w liturgii słowa, podczas celebrowania Eucharystii, budzić serdeczne i żywe umiłowanie Pisma Świętego, uczyć odnajdywania głównego kerygmatu tekstu biblijnego, by ułatwić uczniom przyjęcie każdego dnia - w duchu wiary - szczególnej łaski.
    Z bólem - niestety - należy stwierdzić, iż niejednokrotnie w najnowszych podręcznikach do nauki religii brakuje istotnych elementów, koniecznych do pogłębiania wtajemniczenia w Eucharystię, właściwego dla danego etapu edukacyjnego. W wielu z nich nie znajdujemy w dostatecznej ilości właściwych, źródłowych tekstów biblijnych i liturgicznych, nie mówiąc już o tekstach Ojców Kościoła.
    Życie w społeczności pluralistycznej wymaga, aby podejmowana przez nas formacja eucharystyczna pomagała uczniom oczyścić religijność z elementów magicznych, pogłębić jej świadomość i niejako dumę z przynależności do wspólnoty wiary, jaką jest Kościół, pogłębiać poczucie tożsamości religijnej, ich decyzję życia wiarą. Mamy wytrwale wspierać wychowanków w ich decyzji częstego i pełnego udziału w liturgii także po to, aby umocnieni Eucharystią potrafili wobec innych dawać świadectwo prawdy, miłości, wiary i nadziei, która w nich jest.
    W dalszej kolejności należy zastanowić się, na jakie szczegółowe zagadnienia trzeba zwrócić dziś większą uwagę, by ukazywać uczniom Eucharystię jako sakrament, który coraz głębiej wprowadza uczestniczących w życie wspólnoty Kościoła i w misję Kościoła wobec współczesnego świata.
S. Halina Iwaniuk - dr teologii w zakresie katechetyki, adiunkt w Katedrze Dydaktyki Katechetycznej na Wydziale Teologicznym UKSW w Warszawie.
 ¹  Jan Paweł II, Encyklika "Ecclesia de Eucharistia", 1, tekst polski, Watykan 2003. Dalej: EdE.
 ²  Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, 11, tekst polski, w: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 1968. Dalej: KK.
 ³  Jan Paweł II, Adhortacja apostolska ojca świętego Jana Pawła II do biskupów, kapłanów i wiernych całego Kościoła katolickiego o katechizacji w naszych czasach, 23, tekst polski, w: Katecheza po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, W. Kubik (red.), Warszawa 1985, T. 2. Dalej: CT.
 ⁴  Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim, 2, 4, tekst polski, w: Sobór Watykański II, Konstytucje..., dz. cyt.
 ⁵  Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, 25, Kraków 2001. Dalej: DKP.
 ⁶  DKP 25.
 ⁷  CT 23.
 ⁸  Cyt. za: E. Majcher, Wokół nauki religii w polskiej szkole, Warszawa 1992, s. 91.
 ⁹  Por. np. H. Wistuba, Niedziela i świętowanie, "Katecheta", nr 36/1992, s. 82; E. Dąbrowska, Wychowanie dzieci do udziału we Mszy św., "Katecheta", nr 37/1993, s. 80 i wiele innych.
 ¹⁰  Por. Sławomir H. Zaręba, Młodzież wobec Kościoła i katechezy w dobie przekształceń systemowych, "Saeculum Christia
    num", nr 1/2003, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2003, s. 213.
 ¹¹  Por. Młodzież Warszawy - pokolenie pontyfikatu Jana Pawła II, Witold Zdaniewicz SAC, Sławomir Zaręba SAC (red.), Warszawa 2005, s. 249.
 ¹²  B. Nadolski, Pochwała święta, Poznań 1997, s. 67.
 ¹³  Kard. K. Wojtyła, Znak sprzeciwu, tekst polski, Paris 1980, s. 181-184.
 ¹⁴  Jan Paweł II, List ojca świętego Jana Pawła II do wszystkich biskupów Kościoła o tajemnicy i kulcie Eucharystii, tekst polski, Typis Polyglottis Vaticanis, Watykan 1980.
 ¹⁵  Jan Paweł II, List apostolski "Dies Domini", tekst polski, Watykan 1998. Dalej: DD.
 ¹⁶  Tenże, List apostolski "Mane nobiskum Domine", tekst polski, Watykan 2004. Dalej: MnD.
 ¹⁷  Por. Kongregacja do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja "Redemptionis sacramentum", 2, tekst polski, Poznań 2004. Dalej: IRS.
 ¹⁸  Benedykt XVI, Eucharystia musi być centrum waszego życia. Msza św. na zakończenie Światowego Dnia Młodzieży, tekst polski, "L`Osservatore Romano", 26(2005)10, s. 27.
 ¹⁹  Por. Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej, 6, tekst polski, w: Sobór watykański II, dz. cyt., dalej: KL; Katechizm Kościoła Katolickiego, 1113, tekst polski, Poznań 2002. Dalej: KKK.
 ²⁰  KL 59; KKK 1123.
 ²¹  IRS 40.
 ²²  J. Charytański, Słowo i sakrament w duszpasterstwie posoborowym, w: Kościół w świetle soboru, H. Bogacki, S. Moysa (red.), Poznań 1968, s. 586.
 ²³  EdE 5, 11.
 ²⁴  Benedykt XVI, Eucharystia musi być centrum waszego życia. Msza św. na zakończenie Światowego Dnia Młodzieży, art. cyt., s. 27.
 ²⁵  EdE 6; Jan Paweł II, List apostolski Rosarium Virginis Mariae, 21, tekst polski, Watykan 2002. Dalej: RVM.
 ²⁶  Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, 10, tekst polski, Watykan 1979. Dalej: RH.
 ²⁷  Por. KKK 1124-1128.
 ²⁸  KKK 1128.
 ²⁹  S. Kulpaczyński, Symbol w odbiorze katechizowanych dzieci, Lublin 2002, s. 205.
 ³⁰  K. Stawiarska, Rozumienie wybranych symboli przez katechizowanych z klas II i III Liceum Ogólnokształcącego im. gen. W. Andersa w Lesku, Lublin 2001, BKUL.
 ³¹  KL 21.
 ³²  J. Charytański, Słowo i sakrament w duszpasterstwie, art. cyt., s. 588.
 ³³  KL 24, 33, 35.
 ³⁴  KKK 1124; KO 8.
 ³⁵  EdE 62.
 ³⁶  MnD 31.