Posoborowe dokumenty katechetyczne Kościoła zgodnie podkreślają, że treść katechezy musi stanowić integralny przekaz orędzia wiary
[ 1 ]. W refleksji katechetycznej Kościoła powszechnego zauważyć można jednak pewne sygnały i zjawiska świadczące o tym, że integralny przekaz prawdy o Bożym Objawieniu nie jest wymaganiem łatwym i prostym. Patrząc na historię posoborowej katechezy, dostrzec można szereg problemów dotyczących tego tematu.
Pierwsze zagadnienie to pytanie o przyczyny nieustannego przypominania przez Kościół wymogu integralności treści katechezy. Dlaczego posoborowe dokumenty katechetyczne tak mocno podkreślają konieczność przestrzegania tej zasady? Prawdą jest fakt, że treść katechezy nie może być inna niż orędzie zbawienia dokonane w Jezusie Chrystusie
[ 2 ]. Tym samym rodzi się pytanie o możliwość obecności innych elementów w treści katechezy. Przykładem może być antropologiczna odnowa katechezy; w tym przypadku w treść katechezy wprowadzono problemy związane z doświadczeniem i życiem człowieka. Jakie jest więc miejsce dla takich treści? Jaka jest relacja pomiędzy tymi treściami a prawdami Objawienia? Integralność treści katechezy pozostaje często w sprzeczności z wymaganiami pedagogicznymi, czego dowodem może być samo pojęcie progresywności przekazu prawd wiary, nakładające konieczność stopniowego przekazu wiary, odpowiednio do rozwoju i wieku człowieka. Jak więc w takiej sytuacji przekazywać orędzie wiary w sposób integralny? Dużym wyzwaniem dla integralności treści wydają się być postulaty opowiadające się za kreatywnością katechety i poszukiwaniami nowych form przekazu w kontakcie ze współczesnym człowiekiem. Jak w tym kontekście spojrzeć na katechezę, która nie może być tylko biernym przyswajaniem nauki wiary, ale wspólnym i kreatywnym poszukiwaniem i odczytywaniem prawdy?
[ 3 ] Jak uniknąć w tym procesie zbędnych improwizacji czy fragmentacji treści, naruszających integralny przekaz prawd wiary? Uzasadnionym wyzwaniem jest również określenie form i kryteriów katechetycznego przekazu, gwarantujących dochowanie integralności treści katechezy.
W świetle powyższych pytań można stwierdzić, że zasada integralności stanowi z jednej strony niepodważalną wartość i gwarancję poprawności katechetycznego przekazu, z drugiej zaś - rodzi słuszne zapytania o praktyczną stronę jej realizacji. Dotykamy sedna problemów, zapytań o wzajemne relacje pomiędzy prawdami Objawienia a uwarunkowaniami metodologicznymi, postulatami pedagogicznymi czy wreszcie oczekiwaniami ze strony samego człowieka. U podłoża problemu stoi więc swoistego rodzaju napięcie pomiędzy wymaganiami Magisterium Kościoła a wymaganiami o charakterze pastoralnym, katechetycznym i pedagogicznym. Niniejsza refleksja jest próbą pogłębienia niektórych zagadnień odnoszących się do tak sformułowanych pytań.
1. CZYM JEST WYMÓG INTEGRALNEGO PRZEKAZU TREŚCI WIARY NA KATECHEZIE?
Wymóg integralności przekazu wiary nakłada na katechezę obowiązek głoszenia prawdziwego i pełnego orędzia zbawienia człowieka, zbawienia dokonanego w Jezusie Chrystusie. W praktyce katechetycznej oznacza to, że treść orędzia chrześcijańskiego nie może ulegać żadnym uszczupleniom i modyfikacjom, które naruszałyby depozyt wiary Kościoła. Powodem takich deformacji mogą być chociażby różne wyzwania związane ze środowiskiem szkoły, gdzie uczniowie często nie chcą akceptować niektórych prawd wiary i moralności chrześcijańskiej. Pojawia się również ryzyko "zubożenia celów i zadań katechezy poprzez jej uszkolnienie, polegające na eksponowaniu wiedzy z pomniejszeniem czy zagubieniem elementu wtajemniczenia i wychowania"
[ 4 ]. Adhortacja
Catechesi tradendae przypomina, że "żadnemu katechecie nie wolno własną powagą dzielić dziedzictwa wiary na to, co on uważa za ważne i nieważne, aby potem jednego nauczać, a drugie przemilczać"
[ 5 ].
Dyrektorium ogólne o katechizacji pogłębia kryterium integralności i mówi o jego dwóch wymiarach, wewnętrznie ze sobą ściśle powiązanych. Pierwszy z nich dotyczy integralnego przedstawiania orędzia wiary, "bez pomijania jakiegokolwiek podstawowego aspektu i bez dokonywania żadnego wyboru w depozycie wiary", drugi natomiast wymiar odnosi się do przedstawiania "autentycznego orędzia ewangelicznego w całej jego czystości, bez redukowania jego wymagań ze strachu przed odrzuceniem i bez narzucania ciężarów, których ono nie obejmuje"
[ 6 ].
Z zasadą integralności wiąże się również szereg innych zagadnień pokrewnych. W dokumentach katechetycznych znajdujemy w tym względzie zalecenia, aby treść katechezy była przekazywana w sposób systematyczny
[ 7 ], by była wolna od wszelkich treści spornych i nie koncentrowała się na poszukiwaniach teologicznych
[ 8 ], przekazywała orędzie posiadające charakter organiczny oraz respektujące zasadę hierarchii prawd objawionych
[ 9 ]. W literaturze katechetycznej pojawiają się też głosy mówiące o instancji prawdy, według której treść katechezy musi być kompletna, ortodoksyjna, pewna w znaczeniu, wolna od wszelkich wątpliwości i przekazywana w sposób systematyczny
[ 10 ]. Innymi słowy, chodzi o to, aby przekazywać "prawdę, całą prawdę i tylko prawdę"
[ 11 ]. Zagadnienia te stanowią istotne tło odniesień dla problemu integralności treści katechezy, nie są one jednak zasadniczym celem i przedmiotem rozważań niniejszej refleksji.
2. ZASADA INTEGRALNOŚCI WOBEC WYZWAŃ ROZWOJU KATECHEZY W XX WIEKU
Wołanie o integralny przekaz prawd wiary na katechezie stało się szczególnie silne w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Rodząca się wówczas antropologiczna odnowa katechezy poddała katechezę kerygmatyczną krytycznej ocenie. Zauważono, że jest ona niewystarczająca i nie do końca silna w sprostaniu nowym wyzwaniom człowieka i jego kultury. Wśród tych przemian kulturowych należy wymienić antropocentryzm kultury, filozofie, ideologie i nauki sprzyjające procesom sekularyzacji oraz zjawiska indyferentyzmu religijnego
[ 12 ]. Zagadnienia Boga i religii zaczęły tracić znaczenie dla życia człowieka, przedstawiano je jako niegodne uwagi, nic nie znaczące czy też wręcz pozbawione sensu
[ 13 ]. Powstała zatem konieczność przywrócenia znaczenia treści wiary dla życia człowieka. W konsekwencji życie człowieka musiało stać się tematem katechezy, co narażało tym samym jej treść na niebezpieczne modyfikacje i redukcje.
Wyzwaniem była także nieskuteczność katechezy kerygmatycznej w środowisku szkolnym. W wielu krajach Europy Zachodniej, czego typowym przykładem jest katecheza w Niemczech, uczniowie odczuwali duży dystans pomiędzy przekazywanymi prawdami wiary a konkretnymi, życiowymi problemami. Dla wielu z nich treści katechezy były pozbawione sensu i znaczenia
[ 14 ]. Ponadto rodziła się również potrzeba uzasadnienia obecności lekcji religii w środowisku szkoły. Odwoływanie się do racji duszpasterskich, bazujących na misji ewangelizacyjnej Kościoła, nie wystarczało. Szkoła oczekiwała argumentów z zakresu kultury i nauki, które podkreślałyby rolę religii w życiu człowieka
[ 15 ]. W konsekwencji szkolne nauczanie religii stało się terenem otwierającym katechezę na zagadnienia związane z kulturą i życiem społecznym człowieka. Nie jest trudno zauważyć, że i w tym przypadku poszukiwania rozwiązań wielokrotnie narażały katechezę na niewierność wobec obowiązku integralnego przekazu nauki wiary.
Wpływ na treści lekcji religii miała także mała skuteczność katechezy w krajach misyjnych. Stwierdzono, że aby głosić Ewangelię konieczne jest wcześniejsze przygotowanie terenu pod zasiew słowa Bożego, zwrócenie uwagi na problemy życia ludzi, do których jest kierowana katecheza, konieczność rozpoznawania ziaren prawdy w kulturze człowieka i szczery dialog chrześcijaństwa z tamtejszymi religiami i kulturami
[ 16 ]. Mówienie o potrzebie przygotowania terenu pod zasiew słowa Bożego potwierdzało więc konieczność otwarcia treści katechezy na problematykę człowieka i jego życia.
Wreszcie nie można pominąć odnowy antropologicznej w samej teologii, która również stała się dużym wyzwaniem do walki o czysty i integralny przekaz orędzia wiary. Odnowiona teologia, chcąc uczynić orędzie zbawienia bardziej bliskie i znaczące dla życia człowieka, podjęła się zadania uczynienia z człowieka istotnego tematu swojej refleksji. Zaczęto mocno podkreślać charakter historyczny i egzystencjalny bytu człowieka. W odróżnieniu od wcześniejszej, klasycznej tradycji teologicznej, człowiek i jego rzeczywistość historyczna stały się fundamentalną kategorią teologicznej interpretacji
[ 17 ]. Podczas gdy wcześniej traktat
De homine traktowano jako składową teologii, teraz teologia została włączona do traktatu
De homine. Nastąpiło przejście od antropologii w teologii do antropologii teologicznej
[ 18 ]. Znaczący wpływ na treści katechezy miała pogłębiona refleksja nad Objawieniem Bożym. W przeciwieństwie do przeszłości Objawienie przestało być ograniczane tylko do prostego przekazu prawd doktrynalnych, ale zaczęto je postrzegać jako wydarzenie w historii i życiu człowieka, w którym Bóg mówi jednocześnie o sobie i o człowieku. Ma ono charakter interpersonalny, jest doświadczeniem międzyosobowym, jest czymś żywym i wymagającym relacji z życiem człowieka
[ 19 ]. Swoistym pogłębieniem prawdy Objawienia, które zapisało się silnym oddziaływaniem na treść katechetycznego przekazu wiary, stała się również teologiczna idea korelacji pomiędzy doświadczeniem człowieka i treścią Objawienia Bożego
[ 20 ].
Jak można zauważyć, w centrum zapytań i refleksji pojawił się problem samej treści katechezy. Uzdrowienia skuteczności katechezy zaczęto szukać w bezpośrednim zwróceniu się ku adresatowi katechezy i problemom jego życia. Znajdujemy tutaj szeroki wachlarz form i modeli katechezy antropologicznej, egzystencjalnej czy doświadczenia. Warto rozpocząć od pierwszych poszukiwań katechezy antropologicznej we Francji (J. Colomb, P. Ranwez, P. Babin,
Dyrektorium katechetyczne z 1964 roku, metoda "rewizja życia"), aby przywołać potem katechezę hermeneutyczną w Holandii (dokument
Linie fundamentalne nowej katechezy z 1964 roku,
Katechizm dla dorosłych z 1966 roku), poszukiwania katechetów niemieckich ("problemorientierter Religionsunterricht", metoda korelacji, katecheza poszukiwania wymiaru religijnego życia według teorii H. Halbfasa) czy modele katechezy politycznej w Europie i katechezy wyzwolenia w Ameryce Łacińskiej
[ 21 ]. Zjawisko otwarcia się katechezy na problemy ludzkie było - niewątpliwie - zjawiskiem bardzo pozytywnym, niemniej jednak stanowiło poważne zadanie, jeśli chodzi o integralny przekaz orędzia wiary.
3. TROSKA STOLICY APOSTOLSKIEJ O INTEGRALNY PRZEKAZ WIARY KOŚCIOŁA
Jako jeden z pierwszych sygnałów troski Kościoła o integralny przekaz treści katechezy w XX wieku można przywołać zapis w
Ogólnej Instrukcji Katechetycznej z 1971 roku, dotyczący kontroli treści wszelkich dokumentów katechetycznych, opracowanych przez konferencje biskupów i tym samym uznanych za oficjalne w Kościołach lokalnych
[ 22 ].
Kolejne sygnały można zauważyć w czasie Synodu Biskupów w 1977 roku, który poświęcono katechezie. Ojcowie synodalni w
Orędziu do Ludu Bożego uwypuklili konieczność określenia kryteriów treści dla wszelkich form katechezy. Stwierdza się, że każda katecheza musi zawierać "sedno życia orędzia Ewangelii", które nie może być w żaden sposób zmienione ani przemilczane. Zostaje ono przekazane poprzez Symbol, zawierający jądro wiary w Boga. Gwarancją integralności przekazu jest zachowywanie i przyjmowanie nauczania Magisterium Kościoła i jego pasterskiej posługi
[ 23 ].
Głosem znaczącym w wołaniu o zachowanie integralności treści katechezy pozostaje adhortacja
Catechesi tradendae. Dokument docenia antropologiczną odnowę katechezy, niemniej jednak nakłada obowiązek spełnienia szeregu warunków gwarantujących nienaruszalność treści katechezy
[ 24 ]. Odnajdujemy tu zalecenia wskazujące na integralność, systematyczność i ortodoksyjność treści katechezy. Stanowi ono bardzo mocne przesłanie dokumentu, który stwierdza: "(...) aby »danina jego wiar« była doskonała, każdy z uczniów Jezusa ma prawo otrzymać »słowo wiary«, pełne i całkowite w swej ostrości i sile; nie może ono być okaleczone, zafałszowane lub zubożone. Kto w jakimkolwiek punkcie narusza integralność orędzia, ten tym samym niebezpiecznie wyjaławia samą katechezę i zagraża jej owocom, których mają prawo po niej oczekiwać sam Chrystus i wspólnota kościelna"
[ 25 ]. Troska o integralny i ortodoksyjny przekaz wiary jest szeroko obecna w dokumencie
[ 26 ].
Ważny głos w obronie integralności przekazu wiary stanowi także postawa kardynała J. Ratzingera, zawarta w słynnych konferencjach wygłoszonych w Lionie i Paryżu w 1983 roku. Ówczesny Prefekt Kongregacji Nauki Wiary szuka przyczyn niebezpieczeństw dla treści wiary. Pierwszą z nich odnajduje w zjawisku podważania roli katechizmu jako narzędzia formacji wiary. Uważa on, że dużym błędem było uznanie katechizmu za rzecz przestarzałą. Ta "błędna, zbyt szybka i powszechna" decyzja doprowadziła do subiektywności w przekazywaniu prawd wiary, poddając pod dyskusję niektóre ich części i odrywając je jednocześnie od całości systemu prawd wiary
[ 27 ]. W
Raporcie o stanie wiary z 1986 roku stwierdza: "Niektóre katechizmy i wielu katechetów nie nauczają już pełni wiary katolickiej, gdzie każda prawda poprzedza i tłumaczy następne, ale usiłują niektóre elementy chrześcijańskiego dziedzictwa przedstawić w sposób tylko ludzko "interesujący", według aktualnych tendencji w kulturze. Pewne wersety Biblii są podkreślane, bo uważane "za bliższe współczesnej wrażliwości", o innych się nie wspomina, bo są od tej "wrażliwości" dalekie. Wówczas nie ma już katechezy, która byłaby całościowym kształtowaniem wiary, są tylko jakieś kawałki, refleksy wzięte z cząstkowego i subiektywnego doświadczenia życiowego"
[ 28 ]. Wśród przyczyn takiego postępowania kardynał J. Ratzinger zauważa następujące zjawiska: wpływ odnowy pedagogicznej niosącej w sobie hipertrofię metody w konfrontacji z treścią, kiedy to metody stają się kryterium treści zamiast być jej nośnikami, mechanizm regulacji oferty według zapotrzebowania, kiedy to katecheza przekazuje tylko takie treści, które są oczekiwane, wpływ filozofii neomarksizmu i pozytywizmu, które stawiają prassi ponad obiektywną prawdę, antropocentryzm kultury, w której antropologia dominuje nad teologią, a socjologia i doświadczenie ludzkie stają się kryteriami rozumienia wiary
[ 29 ].
Innym zjawiskiem zauważonym przez kardynała J. Ratzingera jest czerpanie treści wiary bezpośrednio z Biblii, przy pominięciu pośrednictwa dogmatu, co prowadzi do pomijania doktryny zawartej w katechizmie
[ 30 ]. Fakt ten stanowi zasadniczy punkt całej dyskusji wokół treści i źródeł katechezy. Chodzi o wzajemną relację pomiędzy Biblią, dogmatem i katechezą. Mamy tutaj do czynienia z nowym sposobem odczytywania Biblii jako źródła wiary. Jeśli wcześniej treści biblijne były obecne w katechezie pod postacią doktryny Kościoła, teraz usiłuje się podchodzić do chrześcijaństwa drogą bezpośredniego dialogu pomiędzy doświadczeniem człowieka a Biblią. Dogmat nie został co prawda zanegowany, ale zszedł do rangi mało ważnego punktu odniesienia dla treści i struktury katechezy. Kryterium decydującym o aktualizacji treści z przeszłości stało się doświadczenie jednostki lub wspólnoty; określa ono to, co powinno być aktualne. W ten sposób zrodził się pewien rodzaj empiryzmu teologicznego, w którym doświadczenie grupy stało się ostatecznym źródłem treści
[ 31 ]. Wydaje się, że taka interpretacja Objawienia - omijająca wiekowe pośrednictwo Tradycji, Magisterium i teologii - niesie w sobie ryzyko subiektywizmu i selekcji treści wiary.
Kolejnym, bardzo ważnym głosem troski o przekaz pełnej prawdy na katechezie są postulaty Nadzwyczajnego Synodu Biskupów z 1985 roku, podczas którego biskupi wyrazili życzenie, aby zostały opracowane katechizm lub kompendium nauki katolickiej dla całego Kościoła. Taki katechizm winien "(...) stać się zachętą i pomocą do opracowania nowych katechizmów lokalnych, przystosowanych do różnorakich środowisk i kultur, a jednocześnie dbających o zachowanie jedności wiary oraz wierność nauce katolickiej"
[ 32 ]. Z okazji ogłoszenia typicznego wydania
Katechizmu Kościoła Katolickiego w roku 1997 Jan Paweł II przypomniał cel istnienia katechizmu, jakim jest "pełny i integralny wykład nauki katolickiej"
[ 33 ]. Powyższe zapisy pozwalają stwierdzić, że jednym z motywów publikacji katechizmu była potrzeba obrony jedności, czystości i kompletności wiary. Jest to szczególnie ważne w kontekście istnienia poglądów nie zawsze do końca zgodnych z nauką Kościoła, które swoim oddziaływaniem wpływają na treści lokalnych podręczników katechezy
[ 34 ].
Troska o integralność orędzia ewangelicznego została wyrażona także w
Dyrektorium ogólnym o katechizacji z 1997 roku. Dokument stwierdza, że "w zadaniu inkulturacji katecheza powinna przekazywać orędzie ewangeliczne w jego integralności i czystości"
[ 35 ]. Źródłem takich wymogów jest postawa Chrystusa, który "(...) głosi Ewangelię integralnie: »albowiem oznajmiłem wam wszystko, co usłyszałem od Ojca Mego« (J 15, 15). Tej samej integralności Jezus wymaga od swoich uczniów, zlecając im misję: "uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem" (Mt 28, 19). Dlatego podstawowym kryterium katechezy jest ochrona integralności orędzia, unikanie jego przedstawień częściowych lub zniekształconych"
[ 36 ].
Wydarzenie nam najbliższe dotyczy ogłoszenia, 28 czerwca 2005 roku,
Kompendium Katechizmu Kościoła Katolickiego. Jest to kolejny przejaw troski o integralny przekaz doktryny chrześcijańskiej. W odpowiedzi na potrzebę katechizmu bardziej syntetycznego i krótkiego, Kościół przedstawia integralny obraz nauki katolickiej w formie dostępnej dla wszystkich. Warto zauważyć, że dotychczasowe próby opracowania takiego kompendium były bardzo różne, nie zawsze udane, ponieważ problemy dotyczyły właśnie, między innymi, konieczności dochowania kompletności i integralności doktryny katolickiej
[ 37 ].
4. NAPIĘCIA I DYSKUSJE WOKÓŁ INTEGRALNOŚCI TREŚCI KATECHEZY W LOKALNYCH ŚRODOWISKACH KATECHETYCZNYCH
Temat integralności przekazu treści wiary zrodził różne dyskusje i inicjatywy katechetyczne w środowiskach kościołów lokalnych. Odnajdujemy tutaj zdania często zróżnicowane, podzielone. Można zauważyć liczne dyskusje, polemiki i kontrowersje, które przyjmują niekiedy formę bardzo skrajnych propozycji czy rozwiązań. Z jednej strony słychać głosy podzielające niepokój o integralny przekaz teologiczno-doktrynalnej treści katechezy, z drugiej - widać pewne obiekcje dostrzegające w niektórych działaniach możliwość zatrzymania procesu odnowy katechezy. Gwarancję integralności treści katechezy niektórzy widzą w powrocie do tradycyjnej formy katechizmu, inni natomiast ostrzegają przed zagubieniem równowagi pomiędzy doktryną wiary a treścią życia człowieka.
Większość napięć i kontrowersji ma swoje źródło w licznie prowadzonych dyskusjach wokół roli katechizmu w przekazie treści wiary. Warto przywołać proces poddania rewizji katechizmów opracowanych przez Konferencję Episkopatu Włoch. Wymownym sygnałem troski o integralność orędzia wiary jest zgłoszenie postulatu dołączenia do katechizmów załącznika w postaci dodatkowej syntezy wiary, która uzupełni treści uznane za nieobecne bądź za mało pogłębione
[ 38 ]. Można zauważyć nawet głosy opowiadające się za powrotem do modelu katechizmu trydenckiego
[ 39 ]. Obok katechizmu trydenckiego pojawiła się też inicjatywa wznowienia druku
Katechizmu Piusa X
[ 40 ]. We Francji wypłynął problem
Catechisme progressif, opublikowanego przez J. Colomba w 1950 roku. Katechizm ten, łączący w pewien sposób treści wiary z wymiarem podmiotowym, tak, aby treści te były jak najbardziej zrozumiałe i znaczące dla życia człowieka, w 1957 roku został poddany silnej krytyce jako niosący niebezpieczeństwo dla przekazu doktryny Kościoła
[ 41 ]. W Niemczech również pojawiły się pytania o treść katechezy w odniesieniu do dyskusji nad potrzebą i rolą katechizmu
[ 42 ].
Dyskusje i polemiki prowadzą niekiedy do formułowania bardzo konkretnych postulatów pod adresem Stolicy Apostolskiej. Dowodem tego jest działalność grupy francuskich obrońców doktrynalnych treści katechezy, która skierowała do Rzymu - tuż przed Synodem Biskupów w 1977 roku - prośbę o większą kontrolę treści katechizmów francuskich
[ 43 ]. O wadze dyskusji świadczy również fakt, że w niektórych przypadkach doprowadziły one do przemyśleń odnośnie do samej koncepcji katechezy. Wspomniane konferencje kardynała J. Ratzingera we Francji zrodziły dyskusje we francuskich kręgach katechetycznych; poddano refleksji całą koncepcję duszpasterstwa katechetycznego we Francji, szczególnie w odniesieniu do oficjalnie zatwierdzonych katechizmów i pomocy katechetycznych
[ 44 ].
5. INTEGRALNOŚĆ TREŚCI KATECHEZY POMIĘDZY WIERNOŚCIĄ BOGU I WIERNOŚCIĄ CZŁOWIEKOWI
Integralność treści katechezy ściśle wiąże się z samą naturą katechetycznego działania, które - jak każde inne działanie pastoralne - jest zawsze pośrednictwem pomiędzy Bogiem i człowiekiem. Ten szczególny charakter katechezy nakłada konieczność uwzględnienia wymagań płynących tak za strony Boga, jak i człowieka. Katecheza, jak naucza
Dyrektorium ogólne o katechizacji, znajduje swoje inspiracje w pedagogii Bożej i "wpisuje się w »dialog zbawienia« pomiędzy Bogiem i człowiekiem oraz służy temu dialogowi"
[ 45 ]. Myśl zawarta w tym dialogu "wzywa do wierności prawdziwemu depozytowi wiary, a jednocześnie nakłada na katechezę obowiązek wspierania człowieka w urzeczywistnianiu jego powołania chrześcijańskiego i odpowiadania na jego życiowe pytania i problemy"
[ 46 ]. W ten sposób wierność Bożemu orędziu wpisuje się szerokie pole wzajemnych relacji pomiędzy treścią i metodą oraz w przestrzeń dialektyki pomiędzy
fides qua a
fides quae. Relacje pomiędzy tymi obszarami stają się jednocześnie bardzo podatne na wszelkie manipulacje i zniekształcenia w zakresie integralności orędzia wiary.
Z pewnością treść wiary odgrywa niezastąpioną rolę w procesie katechezy. Kto przylgnął do Chrystusa "(...) stara się lepiej poznać tego Jezusa, któremu się powierzył, poznać mianowicie Jego »tajemnicę«, Królestwo Boże, które On zapowiada, wymagania i obietnice, zawarte w Jego ewangelicznym Orędziu, drogi, które wyznaczył dla wszystkich tych, którzy zechcą pójść za Nim"
[ 47 ].
Dyrektorium ogólne o katechizacji przypomina również to i stwierdza, że katecheza musi prowadzić do poznania treści wiary, ponieważ "(...) ten kto spotkał Chrystusa, pragnie poznać Go możliwie najbardziej, jak również pragnie poznać zamysł Ojca, który Go posłał. Poznanie treści wiary (
fides quae) jest wymagane przez przylgnięcie do wiary (
fides qua). Już w porządku ludzkim miłość do osoby prowadzi do chęci poznania jej coraz bardziej"
[ 48 ].
Zasada integralności katechezy staje również wobec wyzwań pochodzących z natury aktu wiary człowieka. Jest rzeczą oczywistą, że akt wiary dotyczy całej osobowości człowieka i nie może koncentrować się tylko na wymiarze przedmiotowym. W akcie wiary ważny jest harmonijny rozwój trzech wymiarów, postaw, wśród których obok sfery poznawczej znaczące miejsce odgrywają sfera afektywna i działaniowa
[ 49 ]. Absolutyzacja treści wiary - wraz z zasadą integralności - nie może być więc rzeczą słuszną. Ponadto wiara w sensie podmiotowym stanowi wiarę w Boga, ufność Bogu, osobiste przyjęcie Jego Osoby, pójście za Chrystusem. Wierzyć "(...) oznacza przylgnąć osobowo do Boga przez całkowite powierzenie się Mu i uznać całą prawdę, którą On objawił, ponieważ Bóg jest prawdą"
[ 50 ]. Tak rozumiana wiara ma swoje źródło w samej koncepcji Objawienia, w której nie chodzi o autorytarną i prostą komunikację werbalną, ale o osobowe spotkanie Boga z człowiekiem: "(...) przez to objawienie niewidzialny Bóg w swej wielkiej miłości przemawia do ludzi jak do przyjaciół i przestaje z nimi, aby zaprosić i przyjąć ich do wspólnoty z sobą"
[ 51 ]. Takiemu rozumieniu wiary odpowiada również personalistyczny charakter natury katechezy, która jest komunikacją osobową, wprowadzeniem w osobowe spotkanie z Chrystusem. Słowo Boże nie jest czymś, ale Kimś, dlatego też katecheza, zanim przekaże zbiór prawd, musi najpierw doprowadzić do spotkania z Chrystusem
[ 52 ]. Istotnym zadaniem jest więc integrowanie w procesie rozwoju wiary treści poznawczych z postawami wiary. Przyswojona wiedza winna pojawiać się wewnątrz postaw wiary i tym samym rodzić wskazania i motywacje dla życia wiarą.
Warto zauważyć, że samo przedstawienie integralnej treści wiary nie gwarantuje jeszcze ukazania wiary jako znaczącej i ważnej dla współczesnego człowieka. Dzisiaj treści wiary nie są przyjmowane tylko jako treści ważne same w sobie ze względu na własne pochodzenie; ich percepcja dokonuje się drogą żądań i oczekiwań o charakterze intelektualnym, ideologicznym i etycznym
[ 53 ]. Wydaje się, że dzisiejszy kryzys wiary jest nie tyle spowodowany brakiem integralnego przekazu prawd wiary, ile bardziej sytuacją, w której człowiek nie widzi tych prawd jako ważnych dla swego życia. Stwierdzenie to nie oznacza - oczywiście - przyzwolenia na naruszanie w jakimkolwiek stopniu zasady integralności treści katechezy.
6. INTEGRALNOŚĆ TREŚCI KATECHEZY A MISJA KOŚCIOŁA WOBEC PRZEKAZU PRAWDY
Wymóg integralności przekazu treści wiary staje się jeszcze bardziej zrozumiały w kontekście misji Kościoła w przekazywaniu pełnej prawdy o Objawieniu Bożym. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do dzisiejszych przemian kulturowych, kiedy współczesna kultura naznaczona silnie zjawiskiem pluralizmu, prowadzi do podważenia istnienia jednej i ostatecznej prawdy
[ 54 ]. Istotną dla katechezy staje się tutaj teologiczna wizja Objawienia i jego relacja do historii. Objawienie może być redukowane do pewnych orzeczeń, tekstów biblijnych lub jakiegoś zbioru doktrynalnego; wydarzenie słowa Bożego realizuje się w ten sposób niejako automatycznie, drogą prostego przekazu określonych treści. Jednak refleksja teologiczna pokazuje, że przekazu słowa Bożego nie można ograniczać do tak automatycznego procesu. Słowo Boga potrzebuje mediacji ze strony człowieka. W takiej sytuacji słuszne wydaje się pytanie: "(...) czy słowo Boga jest przedmiotem komunikacji ludzkiej czy nade wszystkim przekazywanym z góry darem? W jakim sensie i do jakiego momentu ludzka umiejętność warunkuje objawienie się Słowa Bożego w życiu człowieka?"
[ 55 ] Ważną rzeczą stają się więc pytania o kryteria odczytywania słowa Bożego w Kościele. Ponadto rodzą się inne zapytania: Jaka jest rola Magisterium Kościoła? Jakie znaczenie może mieć w tym kontekście odwoływanie się do "sensus fidei"?
Niewątpliwie duży wpływ ma tutaj zjawisko kryzysu świadomości eklezjalnej. Dla wielu ludzi pośrednictwo Kościoła w przekazie wiary nie jest zawsze do końca zrozumiałe. Prowadzi to często do silnego akcentowania wiary w znaczeniu podmiotowym, odsuwając na plan dalszy przedmiotowe treści wiary głoszone przez Kościół. Taka postawa subiektywnego pojmowania wiary pomniejsza często znaczenie samych treści wiary bądź prowadzi do ich wybiórczego traktowania.
Zrozumienie roli Kościoła w przekazie integralnej treści katechezy wymaga podkreślenia znaczenia Magisterium Kościoła w procesie formułowania prawd wiary. Jest to szczególnie ważne w okolicznościach, kiedy widać swoistego rodzaju niedowartościowanie nauczania Magisterium oraz przywoływanie jego nauki w sposób selektywny i częściowy. W eklezjologii o charakterze instytucjonalnym i jurydycznym, jaka dominowała przed ostatnim Soborem, podkreślano wyłączną rolę Magisterium Kościoła w odczytywaniu i przekazywaniu orędzia Bożego. Hierarchia była instytucją nauczającą, natomiast lud tylko pasywnym odbiorcą. Odwoływanie się jedynie do autorytetu Magisterium nie jest tutaj wystarczające, ponieważ nauczanie wiary w tym przypadku wymaga "ostatecznego klucza interpretacyjnego odnośnie do samego Magisterium i pozostawia w cieniu ubogacający wkład charyzmatów i »zmysłu wiary« ludu chrześcijańskiego"
[ 56 ]. W odnowionej wizji soborowej występuje natomiast wspólny udział całego ludu Bożego w misji prorockiej Chrystusa. W miejsce podziału: "hierarchia - wierni" wchodzi pojęcie wspólnoty wraz z jej zróżnicowanymi posługami i charyzmatami
[ 57 ]. Taka wizja Kościoła zmienia sposób rozumienia i odczytywania prawdy słowa Bożego. Cały Kościół naucza i jest nauczany. Uczenie się i nauczanie mają charakter zwrotny, ale proces ten zmienia się i zależy od różnorodności posług i charyzmatów. Rola Magisterium Kościoła pozostaje wciąż niepodważalna, lecz w przeciwieństwie do modelu przedsoborowego teraz autentyczność orędzia Ewangelii nie polega jedynie na zgodności z Magisterium, ale wynika ze wspólnych założeń, uzgodnionych i określonych przez różne instancje, które odnoszą się do wierności Chrystusowi, wierności Duchowi Świętemu i wierności Kościołowi
[ 58 ]. Ponadto w Kościele istnieje "sensus fidei" całego Ludu Bożego, który nie może zbłądzić w wierze, gdy "poczynając od biskupów aż do ostatniego z wiernych świeckich", ujawnia on swoją powszechną zgodność w sprawach wiary i obyczajów
[ 59 ]. Ta powszechna zgodność w sprawach wiary i obyczajów wymaga jednak wciąż ochrony przed błędem. Tutaj również wysuwa się na plan pierwszy niezastąpiona rola Magisterium Kościoła, które i w tym przypadku staje się narzędziem ochrony przed błędami
[ 60 ].
7. INTEGRALNOŚĆ KATECHEZY W ŚWIETLE KRYTERIÓW PRZEDSTAWIANIA ORĘDZIA WIARY
W celu zachowania należnej troski o integralną treść orędzia wiary posoborowe dokumenty katechetyczne określają kryteria przekazu treści katechezy. Kryteria te odnajdujemy w
Dyrektorium ogólnym o katechizacji iw
Dyrektorium katechetycznym Kościoła katolickiego w Polsce [ 61 ].
A. Integralna treść katechezy wobec charakteru chrystocentrycznego i trynitarnego orędzia wiary
Treść katechezy stanowi Jezus Chrystus, gdyż "w samej wewnętrznej istocie katechezy znajduje się przede wszystkim ta właśnie osoba: Jezus Chrystus z Nazaretu, jednorodzony od Ojca, pełen łaski i prawdy"
[ 62 ]. Chrystocentryzm katechezy jest jednak ze swej natury trynitarny i prowadzi do wyznania wiary w Boga: Ojca, Syna i Ducha. W odniesieniu do wymogu integralności oznacza to, że każdy sposób przedstawienia treści katechezy musi być zawsze chrystocentryczno-trynitarny: "przez Chrystusa do Ojca w Duchu". Jeśli katecheza nie uwzględnia tego kryterium, chrześcijańskie orędzie może zatracić właściwy sobie charakter
[ 63 ].
B. Integralna treść katechezy jest głoszeniem Dobrej Nowiny o Królestwie Bożym jako darze zbawienia, niosącego wyzwolenie
Treść katechezy winna w integralny sposób przekazywać Dobrą Nowinę o zbawieniu dokonanym przez Chrystusa, które "należy uważać nie tylko za uwolnienie od wszystkiego, co człowieka uciska, ale przede wszystkim za wyzwolenie od grzechu i od złego"
[ 64 ]. Orędzie wyzwolenia winno obejmować również troskę
o ubogich, ale musi być ona umiejscowiona w "perspektywie »ściśle religijnego celu ewangelizacji«, gdyż traciłaby ona swoją rację, »jeśliby zostałaby oderwana od tej podpory religijnej, która ją podtrzymuje, że mianowicie jest Królestwem Bożym, w pełnym sensie teologicznym«"
[ 65 ]. Prawdziwe orędzie wyzwolenia nie może ograniczać się do dziedziny gospodarczej, politycznej, społecznej czy doktrynalnej, ale musi uwzględniać wszystkie wymiary życia człowieka
[ 66 ].
C. Integralność treści katechezy a charakter eklezjalny orędzia wiary
Kryterium eklezjalności zakłada, że przekazywana wiara jest zawsze wiarą całego Kościoła.
Dyrektorium ogólne o katechizacji zaznacza, że katecheza jest "procesem przekazywania takiej Ewangelii, jaką otrzymała wspólnota chrześcijańska, jaką rozumie, celebruje, przeżywa i jaką przekazuje w wielorakich formach"
[ 67 ]. Zawsze jednak, kiedy katecheza przekazuje orędzie Ewangelii, mamy do czynienia z wiarą całego Ludu Bożego w ciągu historii, z wiarą apostołów, męczenników, świętych, Ojców i Doktorów Kościoła, misjonarzy, teologów czy pasterzy
[ 68 ]. Kościół bowiem przez katechezę przekazuje własną wiarę i "jak dobra matka ofiaruje im Ewangelię w całej swojej autentyczności i czystości"
[ 69 ]. Katecheza musi zachować wierność wspólnocie Kościoła. Tylko wspólnota z Kościołem daje gwarancję autentyczności głoszonego słowa
[ 70 ].
D. Integralna treść katechezy powinna być przekazywana drogą prawdziwej inkulturacji
Wymóg integralnego przekazu słowa Bożego zyskuje swoje szczególne znaczenie w odniesieniu do procesu inkulturacji orędzia Ewangelii. Oczywiście inkulturacja jest działaniem niezwykle ważnym, ale w "zadaniu inkulturacji katecheza winna przekazywać orędzie ewangeliczne w jego integralności i czystości"
[ 71 ]. Tajemnica wcielenia Chrystusa w kulturę życia człowieka - będąca wzorem prawdziwej inkulturacji - uzmysławia nam, że o ile z jednej strony należy przyjąć bogactwo danej kultury, które jest zgodne z wiarą, to z drugiej - trzeba uzdrawiać i przekształcać te kryteria, sposoby myślenia i życia, które są sprzeczne z wiarą. To rozróżnienie jest wtedy poprawne, kiedy opiera się na dwóch podstawowych zasadach: "zgodności z wiarą i jednością Kościoła powszechnego"
[ 72 ].
Ewangelia pozostaje zawsze niezmienna w kontakcie z kulturą. Adhortacja
Catechesi tradendae zauważa, że "nie byłoby katechezy, gdyby Ewangelia zmieniała się w zetknięciu z kulturą. Jeśli się to zaniedba przez zapomnienie, spowoduje się »zniweczenie Chrystusowego Krzyża«"
[ 73 ]. Otwartość na kulturę nie dopuszcza, aby "katecheza została osłabiona przez to, że się jej Orędzie porzuci lub zaniedba, lub tak przekształci nawet pod względem językowym, że to zagraża depozytowi wiary, albo przez to, że się robi zbytnie ustępstwa w sprawach wiary i obyczajów"
[ 74 ]. Również adhortacja
Evangelii nuntiandi wzywa do szczególnej ostrożności w tym względzie, "ponieważ ewangelizacja wiele traci na swej mocy i wpływie, jeśli nie uwzględnia charakteru ludzi, do których się zwraca (...), ale z drugiej strony ewangelizacja staje wobec niebezpieczeństwa utracenia swego właściwego charakteru i całkowitego zaniku, jeśli jej treść zostanie z okazji przekładu osłabiona lub okaleczona albo jeśli - chcąc dostosować prawdę powszechną do danego terenu - zatraci się samą prawdę i zniszczy jedność, bez której nie ma żadnej powszechności"
[ 75 ].
E. Orędzie wiary posiada charakter organiczny i jest uporządkowane hierarchicznie
Integralny przekaz orędzia wiary uwzględnia jego charakter organiczny i jego hierarchiczną strukturę. Oznacza to, że katecheza zakłada ścisły związek pomiędzy wyznawanymi prawdami wiary i w prawdach tych rozróżnia jednocześnie to, co jest centralne, od tego co jest uboczne, odróżnia prawdy pierwszorzędne od tych drugorzędnych. Przyjmuje się, że prawdy wiary tworzą organiczny system posiadający własną hierarchiczną strukturę. Struktura ta może mieć porządek logiczny (niektóre prawdy spełniają rolę wyjaśniającą wobec innych) bądź porządek historyczny, który realizuje się w odniesieniu do rozwoju historii zbawienia
[ 76 ]. Hierarchia prawd nie oznacza jednak, "że pewne prawdy w mniejszym stopniu niż inne wchodzą w zakres samej wiary, lecz podkreśla się, że niektóre prawdy wspierają się na innych jako główniejszych i przez nie są naświetlane"
[ 77 ]. W ten sposób cała historia zbawienia koncentruje się wokół Chrystusa. Symbol apostolski stanowi syntezę i klucz do lektury Pisma Świętego i doktryny Kościoła, sakramenty są organiczną całością i wypływają z Misterium Paschalnego. Eucharystia zajmuje w tej strukturze szczególne miejsce i stanowi "sakrament sakramentów", podwójne przykazanie miłości Boga i bliźniego, hierarchię wartości w orędziu moralnym, a Modlitwa Pańska syntetyzuje i porządkuje bogactwa modlitwy zawarte w Piśmie Świętym i w życiu Kościoła
[ 78 ].
F. Integralna treść katechezy orędziem wyjaśniającym tajemnicę człowieka
Wreszcie należy zauważyć, że wymóg integralności katechetycznego przekazu jest podyktowany jego znaczeniem dla życia człowieka. Katecheza nie tylko ukazuje Boga i Jego plan zbawienia wobec człowieka, ale objawia także "w pełni człowieka człowiekowi i pozwala mu poznać jego najwyższe powołanie"
[ 79 ]. Człowiek ma więc prawo otrzymać pełny obraz wiary, aby mógł w ten sposób dobrze poznać tajemnicę własnego powołania. Ponadto mamy tutaj do czynienia z koniecznością przekazu orędzia chrześcijańskiego w relacji do doświadczenia ludzkiego. Doświadczenie to ważny moment metodologii katechetycznej, ale należy wystrzegać się jednocześnie "(...) zarzucenia starannego i systematycznego studiowania Orędzia Chrystusowego na rzecz metody, przyznającej prymat doświadczeniom życiowym. Nikt nie może dojść do pełnej prawdy przez samo jakieś proste doświadczenie, to znaczy bez odpowiedniego wyjaśnienia Orędzia Chrystusa, który jest »Drogą, Prawdą i Życiem« (J 14, 6)"
[ 80 ]. Nie wolno również "przeciwstawiać katechezy wychodzącej od życia, katechezie tradycyjnej, która jest doktrynalna i ma swoje określone drogi i strukturę. Prawdziwa katecheza jest zawsze uporządkowanym i systematycznym wprowadzeniem w Objawienie (....). Objawienie to nie jest jednak ani oderwane od życia, ani mu jak gdyby sztucznie przeciwstawiane. Dotyczy ono przecież ostatecznego sensu i znaczenia ludzkiego istnienia, które oświeca całkowicie, aby w świetle Ewangelii stanowić jego natchnienie lub osąd"
[ 81 ].
8. WYZWANIA PEDAGOGICZNE DLA INTEGRALNOŚCI TREŚCI KATECHEZY
Kryteria teologiczne integralności treści katechezy nie mogą przesłonić również wymagań wypływających z wymiaru pedagogicznego katechezy. Treść katechezy musi uwzględniać warunki i możliwości osób, które są jej odbiorcami, musi respektować dydaktyczne zasady komunikacji religijnej
[ 82 ]. Nie wolno zapominać, o czym była już mowa wcześniej, iż nauczanie katechetyczne nie może być przekazem samym w sobie; pozostaje ono zawsze jedną z funkcji wychowania religijnego i musi prowadzić do dojrzewania postaw wiary. Takie postulaty stanowią trudne wyzwanie dla zachowania integralności katechetycznego przekazu. Refleksja katechetyczna ujawnia zasady, które pozwalają pogodzić wymagania Kościoła z wymaganiami pedagogicznymi katechezy. Chociaż na pierwszy rzut oka zasady te mogą wydawać się sobie przeciwstawne, to i tak działania respektujące wymagania odbiorców katechezy nie stoją w sprzeczności z eklezjalnymi kryteriami przekazu treści katechezy. Trzeba przywołać tutaj wspominane już kryterium hierarchii prawd wiary. Kryterium to - stwierdzając, że nie wszystkie treści posiadają taką samą wagę w obszarze wiary - ułatwia człowiekowi zrozumienie całości orędzia wiary. Poza tym kryterium, można wymienić jeszcze dwa inne, będące również znakiem respektowania wymagań pedagogicznych katechezy.
A. Zasada stopniowości i dostosowania się do adresata katechezy
Nie naruszając w niczym zasady integralności przekazu, należy stwierdzić, że katecheza powinna przekazywać treść wiary "stopniowo, podobnie do pedagogii, na jakiej opierał się Bóg, objawiając się w sposób progresywny i stopniowy. Integralność winna łączyć się z akomodacją"
[ 83 ]. Katecheza musi więc "stopniowo proponować orędzie za każdym razem coraz szersze i bardziej bezpośrednie, zgodnie ze zdolnościami katechizowanego i własnym charakterem katechezy"
[ 84 ]. Progresywność katechezy oznacza więc taki sposób przekazu wiary, w którym prawdy nie są podane raz na zawsze w sposób ostateczny, ale wielokrotnie powracają i są stopniowo pogłębiane. Proces ten jest szczególnie ważny w odniesieniu do etapów rozwoju całego życia człowieka, kiedy to te same prawdy wiary mogą być w każdym wieku inaczej rozważane i tym samym stawać się coraz bardziej zrozumiałe
[ 85 ]. Sama jednak progresywność przekazu mija się z celem, jeśli nie jest powiązana z kerygmatem chrześcijańskim. Jej istotą jest przede wszystkim pomoc w coraz pełniejszym rozumieniu chrześcijaństwa i wprowadzaniu człowieka w dialog z Bogiem
[ 86 ].
Tak rozumiana stopniowość i akomodacja pozwalają na pewne działania dydaktyczne w relacji do treści katechezy oraz doboru właściwych metod pedagogicznych. Adhortacja
Catechesi tradendae przyzwala na to, ale podkreśla jednocześnie, że "(...) wybór treści dopuszczalny jest o tyle, o ile nie jest podyktowany mniej lub bardziej subiektywnymi uprzedzeniami i opiniami nacechowanymi jakąś ideologią, lecz kieruje się pokornym staraniem, by lepiej dotrzeć do nauki, która powinna zostać nienaruszona. Zastosowana metoda i język muszą być narzędziami, przy pomocy których będzie przekazywana całość, a nie tylko część »słów życia wiecznego«, czy »dróg życia«"
[ 87 ].
B. Zasada integralności intensywnej w miejsce integralności ekstensywnej
Mówiąc o integralności przekazu wobec wymagań ze strony adresata katechezy, należy mieć na uwadze charakter intensywny integralności treści. Oznacza to, że w przekazie orędzia chodzi przede wszystkim o przekaz wszystkich podstawowych aspektów depozytu wiary w całej jego czystości, bez jakichkolwiek przedstawień częściowych czy zniekształconych
[ 88 ]. W takim rozumieniu integralności nie jest ważna prezentacja pełnej i kompletnej treści w sensie materialnego przekazu orędzia wiary we wszystkich jego częściach, szczegółach i formach rozwojowych. W tym przypadku mamy bowiem do czynienia z integralnością ekstensywną. Jak zauważono na Synodzie Biskupów w 1977 roku, w odniesieniu do integralności ekstensywnej "(...) należałoby przekazać katechizowanym prawie wszystko, co od początku historii Kościoła, poprzez sobory ekumeniczne i nauczanie papieży zostało podane (w sensie ścisłym) odnośnie do wiary i obyczajów. Ten zbiór doktryn ma być badany i studiowany przez teologów, lecz niekoniecznie musi być poznawany przez wszystkich wiernych, chyba że istnieje niebezpieczeństwo, że niektóre prawdy zostaną zanegowane czy zapomniane"
[ 89 ].
Powyższe refleksje pozwalają zauważyć, że problem integralności treści katechezy jest ważnym i zarazem złożonym tematem katechetyki fundamentalnej. Odnajdujemy tutaj wiele treści, które wymagają dalszych rozważań. Niewątpliwie wymóg integralności odgrywa niepodważalną rolę w procesie komunikacji wiary. Każdy człowiek musi otrzymać pełny przekaz prawdy o Bożym Objawieniu. Zasada integralności powinna koegzystować zarówno z wymiarem teologiczno-eklezjalnym katechezy, jak i z jej wymiarem pedagogicznym. Oznacza to, że katecheza musi być nie tylko wierna nauce Kościoła, ale jednocześnie powinna umiejętnie i twórczo odczytywać wyzwania pochodzące od adresata katechezy, aby słowo Boże mogło rzeczywiście przejawiać się jako odpowiedź na jego problemy i poszukiwania. Absolutyzacja zasady integralności, bez uwzględnienia pedagogicznych elementów katechetycznego przekazu, może nieść w sobie niebezpieczeństwa dla skuteczności samej katechezy i doprowadzić do przekazu prawd wiary teologicznie poprawnych i pełnych, ale katechetycznie odległych od człowieka.
Ks. Wojciech Osial - dr katechetyki, wykładowca w WSD w Łowiczu, konsultant ds. katechezy w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Skierniewicach, referent ds. katechezy w Kurii Diecezjalnej w Łowiczu.
1 Zob. Jan Paweł II,
Adhortacja apostolska "Catechesi tradendae", 16 X 1979, (dalej cyt. CT), 30; Kongregacja ds. Duchowieństwa,
Dyrektorium ogólne o katechizacji, 15 VIII 1997 (dalej cyt. DOK), 111-113; Konferencja Episkopatu Polski,
Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001 (dalej cyt. PDK), 35-36.
2 CT 5, 26.
3 Zob. E. Alberich,
Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, Warszawa 2003, s. 97-99.
4 Zob. J. Szpet,
Dydaktyka katechezy, Poznań 1999, s. 87.
5 CT 30.
6 DOK 112.
7 Zob. CT 21-22.
8 Zob. tamże.
9 Zob. CT 31, DOK 114-115, PDK 45.
10 Zob. E. Alberich,
L'istanza veritativa nell'atto catechistico, "Catechesi" 56 (1987) 1, s. 9-10. Tematowi przekazu prawdy było poświęcone również jedno z sympozjów katechetyków włoskich. Zob. Gruppo Italiano Catecheti,
L'istanza veritativa nella catechesi. Atti del Convegno 1986. Roma, 2427 aprile, Milano 1986.
11 Zob. E. Alberich,
L'istanza veritativa nell'atto catechistico, art. cyt. s. 9.
12 Sobór Watykański II,
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym "Gaudium et spes", 7 XII 1965 (dalej cyt. KDK), 410; Kongregacja ds. Duchowieństwa,
Ogólna Instrukcja Katechetyczna, 11 IV 1971 (dalej cyt. OIK), 29. Bogaty opis silnego wpływu przemian kulturowych na przeżywanie wiary znajdujemy również w: K. Rahner, N. Greinacher,
Grundzüge der Gegenwartssituation, w:
Handbuch der Pastoraltheologie, F. X. Arnold i inni (red.), FreiburgBaselWien 1966, Band II/1, s. 188-221.
13 Zob. P. Schoonenberg,
Revelation et experience,
"Lumen Vitae" 25 (1970), s. 383-392. Problem silnego oddziaływania procesów sekularyzacji dotyczył głównie państw Europy Zachodniej, w sposób szczególny Francji. Już w latach czterdziestych ubiegłego stulecia H. Godin i Y. Daniel w swojej słynnej książce
La France, pays de mission? postawili sugestywne pytanie o traktowanie Francji jako kraju misyjnego (zob. H. Godin, Y. Daniel,
La France, pays de mission?, Paris 1943), natomiast A. Boyer wyszedł z propozycją katechizmu misyjnego (zob. A. Boyer,
Du catechisme vecu au catechisme missionnaire, Paris 1949).
14 Zob. J. Gevaert,
La dimensione esperienziale della catechesi, Torino 1984, s. 14-15.
15 Zob. tamże.
16 Potwierdzeniem tego nowego myślenia był Międzynarodowy Tydzień Katechetyczny w Bangkoku w 1962 roku, podczas którego zrodziła się idea preewangelizacji z mocno antropologicznym założeniem: "my musimy wyjść od człowieka takiego jakim jest i widzieć tego człowieka tam gdzie on jest i takim jakim jest". Zob. A. Nebreda,
Session d'etude asiatique sur la catechese missionnaire, "Lumen Vitae" 17 (1962), s. 630-631.
17 Zob. K. Rahner,
Theologie et anthropologie, w:
Theologie d'aujourd'hui et de demain, P. Burke (red.), Paris 1967, s. 99.
18 Zob. G. Pattaro,
La svolta antropologica. Un momento forte della teologia contemporanea, Bologna 1990, s. 33-35. Orientacja antropologiczna zaczęła przenikać również tradycyjne traktaty teologiczne. Przykładem może być eklezjologia, w której to Kościół - według encykliki
Ecclesiam suam - musi stać blisko ludzkości i służyć człowiekowi we wszystkim, co ludzkie (zob. Paweł VI, Encyklika
Ecclesiam suam, 6 VIII 1964, 97).
19 Zob. G. Moran,
Theology of Revelation, London 1967, s. 5876, 147-154.
20 Duży wpływ na jej rozwój miała myśl protestanckiego teologa P. Tillicha, według której teologia kerygmatyczna musi być uzupełniona teologią dającą odpowiedzi na pytania obecne w życiu człowieka (
answering theology). Istnieje konieczność analizy sytuacji człowieka w celu postawienia pytań o charakterze egzystencjalnym i znalezienia odpowiedzi na te pytania w prawdach Objawienia (zob. P. Tillich,
Systematic Theology, T. I,
Reason and Revelation. Being and God, Chicago 1966, s. 6, 61). Ponadto należy wskazać na wpływ teologów katolickich, jak np. K. Rahnera, E. Schillebeecka (zob. J. Gevaert,
La dimensione esperienziale della catechesi, dz. cyt. s. 62-67).
21 Chociaż określenia "katecheza antropologiczna" i "katecheza doświadczenia" w refleksji katechetycznej odnoszą się do katechezy mocno skoncentrowanej na człowieku i włączającej problematykę jego życia w zakres swojej treści, to nie trudno zauważyć, że określenia te wielokrotnie odnoszą się do różnych form takiej katechezy i różnią się one między sobą w wielu aspektach ich antropologicznego ukierunkowania. Szeroki opis różnych form takiej katechezy wraz z próbą ich uporządkowania można znaleźć, między innymi w: J. Gevaert,
La dimensione esperienziale della catechesi, dz. cyt. s. 9-54; T. Panuś,
Główne kierunki katechetyczne XX wieku, Kraków 2001, s. 83-164.
22 Zob. OIK 134.
23 Zob. Synod Biskupów,
Orędzie do Ludu Bożego, n. 8.
24 A. Fossion komentując adhortację - w odniesieniu do postawy dokumentu wobec odnowy antropologicznej - stwierdza: "moglibyśmy powiedzieć, że
Catechesi tradendae odpowiada na katechezę antropologiczną w sposób »tak, ale...«" (zob.
A. Fossion,
La catechese dans le champ de la communication. Ses enjeux pour l'inculturation de la foi, Paris 1990, s. 231). G. Groppo mówi o ostrożnym procesie odnowy katechezy. Zob. G. Groppo,
Cauto rinnovamento e integrità dei contenuti
nella "Catechesi tradendae", "Orientamenti pedagogici" 27 (1980), s. 85-95.
25 CT 30.
26 Zob. CT 5-7, 17, 21-22, 29-31, 33, 35, 37, 54-55, 67.
27 Zob. J. Ratzinger,
Trasmissione della fede e fonti della fede, Casale Monferrato 1985, s. 7.
28 Tenże,
Raport o stanie wiary, Kraków - Warszawa 1986, s. 62.
29 Zob. Tenże,
Trasmissione della fede e fonti della fede, dz. cyt., s. 8-10.
30 Zob. tamże
, s. 9.
31 Zob. tamże, s. 13-15.
32 Konstytucja Apostolska "Fidei depositum" ogłoszona z okazji publikacji Katechizmu Kościoła Katolickiego, w:
Katechizm Kościoła Katolickiego, Warszawa 1994, s. 9.
[33]Jan Paweł II,
List apostolski "Laetamur magnopere", 15 sierpnia 1997.
34 Zob. A. Zuberbier,
Katechizm Kościoła posoborowego, "Więź" 36 (1993) 7, s. 8-9.
35 DOK 111.
36 Tamże.
37 Zob. Benedykt XVI,
Kompendium przedstawia wiarę Kościoła w Jezusa Chrystusa, Homilia 28. VI. 2005, "L'Osservatore Romano" 26 (2005) 9, s. 12-13 (wyd. polskie).
38 Zob. E. Alberich,
L'istanza veritativa nell'atto catechistico, art. cyt., s. 12.
39 Dowodem są tłumaczenia
Catechismus ad parochos widzianego jako obrona przed napływem katechizmów wzorujących się na holenderskim katechizmie dla dorosłych z 1966, który według przeciwników wyraźnie redukuje treści wiary. Autorem takiego spojrzenia na nowe edycje katechizmu trydenckiego jest T. S. Centi, będący jednocześnie głównym redaktorem jednego z wydań tegoż katechizmu - zob. T. S. Centi (red.),
Catechismo Tridentino (
Catechismo ad uso dei parroci pubblicato dal Papa S. Pio V per decreto del Concilio di Trento), Siena 1981. Inne wydanie tego katechizmu: P. Andrianopoli,
Il Catechismo Romano, Milano 1983. Warto zobaczyć także artykuł P. Rodriguez,
Attualitea del "Catechismo Romano", "Studi Cattolici" 27 (1983), s. 779-783.
40 Zob. U. Gianetto,
Edizioni recenti dei catechismi di San Pio X. Catechismo nuovo o ritorno al passato?, "Catechesi" 45 (1977) 1, s. 70-77. Ciekawy jest głos G. Cardinale, według którego
Katechizm Piusa X pozostaje po
Katechizmie Kościoła Katolickiego najbardziej użytecznym środkiem nowej ewangelizacji, zob. G. Cardinale,
Ritornare a san Pio X?, "30 giorni" 10 (1992) 2, s. 54-55.
41 Zob. G. Adler, G. Vogeleisen,
Un siecle de catechese en France (1893-1980), Paris 1981, s. 210-224.
42 Zob. E. Paul, G. Stachel, W. Langer,
Katechismus - Ja? Nein? Wie?, Einsiedeln 1982; A. Teipel,
Die Katechismusfrage. Zur Vermittlung von Theologie und Didaktik aus religionspadagogischer Sicht, Freiburg - Basel - Wien 1983.
43 Zob.
Supplique des 90 à Paul VI au sujet de la catechese en France, w: R. J. Levis, M. J. Wrenn,
Jean Paul II catechiste. Texte et commentaire de l'Exhortation Apostolique "Catechesi tradendae", Paris 1982, s. 258-260. Silnym głosem krytyki wobec nowych rozwiązań episkopatu francuskiego w katechezie była również publikacja francuskiego jezuity P. Millet,
Notre catechese, Tequi, 1976.
44 Zob. G. Duperray,
Une nouvelle crise de la catechese (1971-1983), "Lumiere et Vie" 33 (1984) 169, s. 523. Dyskusje wokół katechezy nie były powierzchowne, objęły różne tematy teologiczne, podstawowe dla katechezy, takie jak na przykład relacja katechezy z Pismem Świętym i Magisterium czy też refleksja nad samym Objawieniem Bożym i jego przesłaniem dla katechezy - zob. CH. Wackenheim,
Catechese, Scriture, Magistere, "Lumiere et Vie" 33 (1984) 169, s. 99-110; C. Geffre,
La revelation comme histoire. Enjeux theologiques pour la catechese, "Catechese" 100101 (1985), s. 59-76.
45 DOK 143.
46 PDK 31.
47 CT 20.
48 DOK 85.
49 Zob. E. Alberich,
Katecheza dzisiaj, dz. cyt., s. 139-140.
50 Kompendium Katechizmu Kościoła Katolickiego, Kielce 2005, s. 25.
51 Sobór Watykański II,
Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym "Dei Verbum", 18 XI 1965, 2.
52 Zob. E. Alberich,
Katecheza dzisiaj, dz. cyt., s. 86.
53 Zob. J. Werbick,
Il catechismo uniwersale puo aiutare a superare la crisi della comunicazione della fede?, "Concilium"
25 (1989), s. 655.
54 Jan Paweł II,
Encyklika "Fides et ratio", 14 IX 1998, 5.
55 E. Alberich,
Katecheza dzisiaj, dz. cyt., s. 81-82.
56 Tamże, s. 195.
57 Zob. tamże, s. 172-177.
58 Zob. tamże, s. 195-196.
59 Zob. KK 12.
60 Zob. P. Tomasik,
Tradycja, Magisterium Kościoła i refleksja teologiczna w katechezie młodzieży, w:
Abyśmy podtrzymywali nadzieję, Tenże (red.), Warszawa, 2005, s. 98-101.
61 Zob. DOK 97118; PDK 36.
62 CT 5.
63 Zob. DOK 100.
64 DOK 101.
65 Tamże, 104.
66 Tamże.
67 Tamże, 105.
68 Zob. tamże, 78, 106.
69 Tamże, 78.
70 Zob. E. Alberich,
Katecheza dzisiaj, dz. cyt. s. 196. E. Alberich pogłębia tę myśl i zauważa, że "(...) nie wystarczy tu jednak zgodność z jakimś elementem wspólnoty kościelnej, nawet jeśli jest on ważny, ale trzeba zmierzać do zbieżności z różnorodnymi wyrazami Kościoła, także na różnych jego poziomach (partykularnym, lokalnym, uniwersalnym). Rzeczywiście, wspólnota kościelna weryfikuje samą siebie poprzez słuchanie nauczania pasterzy, rzeczywiste doświadczanie zmysłu wiary wierzących, aktualizowanie kolegialności i komunikacji wewnątrz Kościoła, właściwą ocenę przyjęcia stanu słowa. Jest to w gruncie rzeczy kryterium katolickości, wierności wspólnocie, którego nie można mylić z uniformizmem lub powierzchownością" (tamże).
71 DOK 111, zob. także CT 30.
72 Zob. DOK 109.
73 CT 53.
74 Tamże.
75 Paweł VI,
Adhortacja apostolska Ewangelii nuntiandi, 8 XII 1975, 63.
76 Zob. G. Groppo,
Contenuti (criteri), w: J. Geavert (red.),
Dizionario di catechetica, Leumann (Torino) 1987, s. 176.
77 OIK 43.
78 Zob. DOK 115.
79 DOK 116.
80 CT 22.
81 Tamże.
82 Zob. M. Majewski,
Spotkania katechezy z teologią, Kraków 1998, s. 162-163.
83 DOK 112.
84 Tamże.
85 Zob. T. Panuś,
Zasada wierności Bogu i człowiekowi i jej realizacja w polskiej katechizacji, Kraków 2001, s. 38. Autor przeprowadza bogatą analizę progresywnego przekazu treści o Bogu w oparciu o teorię J. Colomba, zob. tamże, s. 37-41, 48-52, 59-61.
86 Zob. tamże, s. 38.
87 CT 31.
88 Zob. DOK 111-113.
89 Propozycje Synodu Biskupów 1977, n. 10, cyt. za: E. Alberich,
Katecheza dzisiaj, dz. cyt., s. 153-154.