Katecheta 10/2009

 

W 1990 roku przywrócono w Polsce szkolne nauczanie religii. Obecność tego przedmiotu w szkole nadal budzi w społeczeństwie polskim żywe reakcje, podsycane często przez środki masowego przekazu. W ostatnim czasie np. komentowano propozycję włączenia religii do grupy przedmiotów, które można zdawać na egzaminie maturalnym. Z kolei na początku lat 90. sugerowano, że szkolne nauczanie religii jest przyczyną nieobecności dzieci i młodzieży w parafii. W owych dyskusjach nie odpowiedziano na podstawowe pytania: Dlaczego tak się dzieje? Czy szkolne nauczanie religii stoi w opozycji do działalności duszpasterskiej w parafii? Jeżeli nie, to jak wygląda wspomniane współdziałanie, skoro wśród dzieci i młodzieży obserwuje się nieliczne przejawy działalności duszpasterskiej? W polskim Kościele zabrakło pogłębionej refleksji na temat relacji tego przedmiotu do duszpasterstwa dzieci i młodzieży oraz omówienia konsekwencji duszpasterskich wynikających z owych powiązań. Fakt mechanicznego przeniesienia nauczania religii do szkół obnażył to, co było – a raczej czego do tej pory nie było – w polskich parafiach; nieliczne przejawy duszpasterstwa dzieci i młodzieży.

W roku 1990 przed Kościołem w Polsce otworzyły się nowe możliwości duszpasterskiego oddziaływania, a nierozwiązany do końca problem na nowo powrócił z całą wyrazistością. Nadal aktualne pozostają wyzwania dotyczące możliwości pastoralnego oddziaływania na dzieci i młodzież zarówno w szkole, jak i w parafii, a zwłaszcza współdziałania obu środowisk. Przy czym współdziałanie – w odróżnieniu od współpracy – jest rozumiane jako zgodny wpływ różnych społeczności, ukierunkowany na ten sam cel[1]. Podstawą do wyprowadzenia rzetelnych wniosków dotyczących tego typu działalności duszpasterskiej jest odpowiedź na pytania m.in. o istotę duszpasterstwa dzieci i młodzieży, jego relację ze szkolnym nauczaniem religii, możliwości współdziałania szkoły i wspólnoty parafialnej, charakter owego współdziałania. Nie bez znaczenia pozostaje pytanie, dlaczego poza działalnością ruchów i stowarzyszeń istnieje tak niewiele przejawów duszpasterstwa dzieci i młodzieży.

Najłatwiejsza wydaje się odpowiedź na ostatnie pytanie. Źródło owego stanu tkwi w skoncentrowaniu polskiego duszpasterstwa przede wszystkim na działalności katechetycznej. Wyznaczenie na początku lat 90. XX w. celów katechezy parafialnej w ramach szkolnych lekcji religii i niezbyt szeroki udział świeckich wiernych w duszpasterstwie parafialnym mogą stanowić przyczyny zaistniałego stanu. Niektóre z nich wynikały m.in. z uwarunkowań polityczno-społecznych minionego czasu. Charakteryzowała go walka Kościoła z władzami państwowymi o religijne wychowanie dzieci i młodzieży, przy czym państwo skutecznie ograniczało możliwości duszpasterskiego oddziaływania na tę grupę wiekową. To wszystko przyczyniło się do skupienia większej uwagi na oddziaływaniu pastoralnym na dzieci i młodzież aniżeli na dorosłych. Warto też zaznaczyć, że owa działalność była praktyczną realizacją tezy z pierwszej połowy XX w. Panowało wówczas przekonanie, że dzieci i młodzież są jedną z najważniejszych grup, do której należy kierować posługę duszpasterską. Mówiono, kto ma dzieci i młodzież, ten ma przyszłość[2]. Kościół, również w Polsce, jak i psycholodzy religii poddali w wątpliwość kategoryczność tego stwierdzenia. Powyższa teza domaga się pogłębionej refleksji i uwzględnienia kontekstu społeczno-politycznego, kościelnych uwarunkowań, zwłaszcza recepcji nauczania Soboru Watykańskiego II w Polsce. Wykracza to jednak poza ramy jednego artykułu[3].

Aby przedstawić możliwości współdziałania szkoły i parafii, należy koniecznie precyzyjnie określić podstawowe pojęcia, takie jak duszpasterstwo oraz szkolne nauczanie religii[4]. Warunkuje to udzielenie poprawnych odpowiedzi na postawione wcześniej pytania.

 

 

 

Tybindzki pastoralista – Franciszek Xawery Arnold już w pierwszej połowie XX w. twierdził, że teoria i praktyka duszpasterska powinny być wyrazem teologii opartej na całości prawd objawionych. Nie można kierować się tylko aktualnie panującą modą, osobistymi upodobaniami, które opierają się często jedynie na analizie doraźnych potrzeb[5].Duszpasterstwo różnie rozumiano i realizowano na przestrzeni wieków, zawsze jednak było ono ściśle związane z wizją Kościoła. Dlatego nie jest możliwe zrozumienie istoty duszpasterstwa w oderwaniu od Kościoła. Konieczne jest całościowe spojrzenie na Kościół, które obejmowałoby jego totalną i dynamiczną istotę. Oznacza to, że Kościół musi być pojmowany jako rzeczywistość sakramentalna, historyczna i społeczna zarazem[6]. Nauczanie Soboru Watykańskiego II wyraźnie ukazuje Kościół jako wspólnotę w Chrystusie. Powołanie natomiast człowieka do udziału w życiu samego Boga stanowi podstawę komunii Kościoła (por. KK 2, KDK 19, 21, 24). Filarem budowania owej wspólnoty jest Eucharystia, od której koniecznie trzeba zacząć nie tylko wszelkie wychowanie do wspólnoty. Eucharystia musi prowadzić do różnych dzieł miłości i chrześcijańskiego świadectwa[7] (por. KK 17, DK 6).

W świetle nauki Soboru Watykańskiego II oraz nauczania posoborowego, które dotyczy eklezjologii komunii, działalność Kościoła należy rozpatrywać przede wszystkim w aspekcie wspólnotowym, gdyż Kościół – będąc wspólnotą – urzeczywistnia się w konkretnych mniejszych wspólnotach, których członkowie na różne sposoby są wezwani do apostolstwa, by uczynić wszystkich ludzi uczestnikami zbawczego odkupienia i przez nich skierować cały świat ku Chrystusowi (por. DA 2). Duszpasterstwo Kościoła – rozumiane jako pośrednictwo zbawcze, którego celem jest budowanie wspólnoty w Chrystusie – jest realizowane w ramach podstawowych funkcji liturgii, martyrii oraz diakonii. Dzięki ich aktualizacji powstaje konkretna chrześcijańska wspólnota, określana jako koinonia en Christo, będąca zarówno podmiotem, jak i przedmiotem działalności zbawczej Kościoła.

 

 

 

 

Oddziaływanie Kościoła koncentruje się wokół rodziny, stanowiącej naturalne i niezastąpione środowisko jego rozwoju (por. KK 11, KDK 61), parafii oraz wychowawczo-dydaktycznych instytucji kościelnych[8]. Działalność ta  – zainicjowana przez chrzest – polega na stopniowym wprowadzaniu w życie kościelnej wspólnoty, zwłaszcza przez uczestnictwo w liturgii, nauczanie prawd wiary i kształtowanie postawy chrześcijańskiej[9]. „Pod pojęciem duszpasterstwa dzieci rozumie się zaplanowane, zatwierdzone i przeprowadzone (…) przez władze kościelne, [działania], dotyczące systematycznego duszpasterskiego prowadzenia ochrzczonych dzieci aż do ich dojrzałości”[10], zaś „istotą duszpasterstwa młodzieży są wszelkie działania Kościoła pomagające młodym w żywym spotkaniu z Bogiem, które dokonuje się w słowie i sakramencie, towarzyszenie im w rozwoju osobowości, a także wszelka pomoc w stawaniu się coraz bardziej świadomym chrześcijaninem”[11]. Powyższe określenia – jakkolwiek rozróżniają duszpasterstwo dzieci i młodzieży – są sformułowaniami, które zostały użyte do zdefiniowania tych posług, wyrażają te same treści. Nie można więc zupełnie oddzielać celów owych posług pastoralnych, tym bardziej, że duszpasterstwo poszczególnej grupy wiekowej nie jest celem samym w sobie, poza tym wymienione oddziaływania zazębiają się wzajemnie, a jedynie wiek podopiecznych[12] i wynikające z tego konsekwencje odróżniają jedną posługę od drugiej.

Podmiotem duszpasterstwa interesujących nas grup wiekowych są w pierwszym rzędzie rodzice dziecka, rodzice chrzestni, rodzeństwo, przyjaciele, sąsiedzi, a dopiero później wspólnota parafialna wraz z osobami zaangażowanymi w tę formę działalności w łączności z biskupem, który – na mocy swojego pasterskiego urzędu – ma najwyższą władzę prowadzenia i koordynowania duszpasterstwa dzieci i młodzieży. Obowiązek nauczania, uświęcania i kierowania spoczywa w szczególny sposób również na proboszczach, ich zastępcach, na osobach zakonnych, ale do udziału w duszpasterstwie jest zobowiązana cała społeczność wiernych dzięki obecności w każdej parafii ducha misyjnego. Adresatem działalności duszpasterskiej jest dziecko w swoim rozwoju religijnym, który dokonuje się równocześnie z rozwojem fizycznym, poznawczym, emocjonalnym, społecznym, estetycznym i moralnym. We wszystkich fazach rozwoju młody człowiek musi być przedmiotem szczególnej troski Kościoła, którą uzasadnia fakt, że dziecko – zwłaszcza w pierwszych okresach swojego życia – nie może samo sobie pomóc, gdyż jest bezbronne i bezradne[13]. Ponadto, jak wskazuje Sobór Watykański II, młody człowiek – podobnie jak dorosły – ma prawo do coraz doskonalszego poznawania i miłowania Boga (por. DWCH 1).

Podstawę posłannictwa Kościoła wobec dzieci i młodzieży stanowi ujęcie jego istoty jako „sakramentu komunii”. Cel działalności wiąże się z realizacją prawdziwej, czyli osobowej wspólnoty ludzi z Bogiem i między sobą[14], musi więc mieć wymiar wertykalny i horyzontalny. Natomiast rozwój osobowy dzieci i młodzieży wyznacza charakter duszpasterskiego oddziaływania. Stopniowe wprowadzanie tych osób w świadome życie chrześcijańskiej wspólnoty oraz twórcze towarzyszenie im w doświadczeniach wiary jest tym, co specyfikuje ten rodzaj duszpasterstwa. Cała działalność eklezjalna w tych grupach wiekowych powinna być podporządkowana temu celowi, wpisuje się tym samym w podstawowe funkcje Kościoła, które tworzą i umacniają koinonię kościelną (liturgia, martyria i diakonia). Tak więc prowadzenie do świadomego przeżywania wiary powinno charakteryzować działalność liturgiczną, natomiast nauczanie prawd wiary – działalność katechetyczną. Z kolei kształtowanie postawy chrześcijańskiej, w którą wpisuje się działalność wychowawcza, stanowi przedmiot diakonii. Tak rozumiane i realizowane w praktyce duszpasterstwo nie ogranicza się jedynie do działalności katechetycznej. Poza tym pełnienie posługi pastoralnej wśród młodych w duchu soborowym domaga się zaangażowania wspólnoty parafialnej.

W oddziaływaniu pastoralnym, zwłaszcza wobec dzieci, Kościół pełni jedynie rolę wspomagającą, tj. kontynuującą lub dopełniającą. Wszelka dominacja eklezjalnej wspólnoty – polegająca na wyręczaniu rodziny w religijnym wychowaniu dzieci, uzewnętrzniana w zbyt rozbudowanych strukturach i przejawach duszpasterstwa i realizowana wyłącznie dla danej grupy wiekowej – będzie kończyła się niepowodzeniem. Dlatego też istotną kwestią jest to, by duszpasterstwo dzieci było organicznie włączone w ramy duszpasterstwa rodzin, zaś duszpasterstwo młodzieży ściśle współpracowało z tym ostatnim.

Skupienie uwagi jedynie na pojedynczym przejawie pastoralnego oddziaływania (np. na katechezie parafialnej) nie wystarcza. Stąd też istotną kwestią jest uwzględnienie i wykorzystanie działalności instytucji wychowawczych oraz wpływu środowiska i grup rówieśniczych. W planowaniu czynności duszpasterskich niezbędne jest zwłaszcza uwzględnienie wszystkich przejawów duszpasterstwa wraz ze współdziałaniem środowisk wychowawczych, w tym szkoły.

 

 

 

Podstawowe dokumenty Kościoła w Polsce, normujące szkolne nauczanie religii, zostały ogłoszone po roku 2000. Są to: Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce oraz Program nauczania religii. W 2003 roku został zatwierdzony przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski Program nauczania religii dla przedszkola[15], natomiast Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski wraz z Radą ds. Rodziny, działającą przy tejże Konferencji, wydała dokument, który w sposób pośredni dotyczył szkolnego nauczania religii – Program katechezy parafialnej młodzieży szkół ponadgimnazjalnych. Temat nauczania religii w szkole podjęto również na Drugim Polskim Synodzie Plenarnym, który odbył się w Polsce w latach 1991–1999[16].

Dokumenty katechetyczne Kościoła w Polsce uwzględniają wcześniejsze przemyślenia, ale są również wynikiem polskiej dyskusji o katechezie oraz biorą pod uwagę nową sytuację katechetyczną po roku 1990. Tym co charakteryzuje Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce jest odwołanie się do polskiej tradycji, przejawiającej się w wyraźnym podkreśleniu roli, jaką może odegrać szkolne nauczanie religii w szeroko rozumianym dziele katechezy[17] (por. DOK 74, 76). Powołując się na wcześniejsze źródła, polski dokument traktuje nauczanie religii jako część katechezy, tj. jako jej specyficzną formę[18] (por. DKKP 82).

W niniejszym opracowaniu przyjmuje się definicję tego przedmiotu, zamieszczoną w dokumencie Kongregacji ds. Duchowieństwa pt. Dyrektorium ogólne o katechizacji (por. DOK 53). Nauczanie religii w szkole jest tam określone jako forma będąca realizacją funkcji wtajemniczenia w ramach posługi słowa. W dokumencie ukazano także własny charakter tego nauczania, będący oryginalną formą posługi słowa, posługi, która uobecnia Ewangelię w systematycznym, krytycznym i osobistym procesie przyswajenia kultury przez uczniów. W świecie kulturowym, określonym przez dziedziny wiedzy i wartości oferowane w ramach różnych przedmiotów szkolnych, nauczanie religii ma za zadanie przekazywać żywy zaczyn Ewangelii oraz nawiązywać do pozostałych dziedzin nauki i wykształcenia, nie tylko po to, by Ewangelia docierała do umysłu uczniów na gruncie nauki, ale by ich kultura została zharmonizowana z wiarą (por. DOK 73). Należy zaznaczyć, że oryginalność tego przedmiotu nie polega jedynie na dialogu z kulturą w ogóle, lecz dotyczy wszystkich form posługi słowa. W szkolnym nauczaniu religii bardziej chodzi o bezpośrednie rozwijanie dialogu w osobowym procesie systematycznego i krytycznego wtajemniczania oraz o spotkanie z dziedzictwem kulturowym, jakie powinna zapewnić szkoła (por. CT 69). Z tego względu ta forma posługi słowa wymaga takiej samej systematyczności i organizacji jak inne przedmioty, gdyż jej głównym celem jest ukazywanie orędzia ewangelicznego i wydarzeń chrześcijańskich z taką samą głębią i powagą, z jaką przedstawia się treści na innych przedmiotach. Tym bardziej, że nauczanie religii, jak wskazuje ów dokument, stanowi konieczny element dialogu interdyscyplinarnego, który powinien być prowadzony na tych samych poziomach, na których poszczególne przedmioty kształtują osobowość uczniów.

Takie rozumienie szkolnego nauczania religii sprawia, że nie stoi ono w opozycji do duszpasterstwa dzieci i młodzieży oraz parafialnej katechezy. Stanowi raczej wstęp i dopełnienie tej ostatniej[19]. Umożliwia jednocześnie współdziałanie tego przedmiotu z posługą duszpasterską wobec uczniów [20].

 

 

 

Współdziałanie szkolnego nauczania religii z duszpasterstwem dzieci i młodzieży może być aktualizowane w dwóch wzajemnie przenikających się przestrzeniach, tj. Kościoła i świata. Ten sam podmiot działalności zbawczej Kościoła, jakimi są jego członkowie, przenikanie rzeczywistości kościelnej wspólnoty i środowiska szkolnego stanowią przesłanki umożliwiające wypracowanie koncepcji współdziałania. Jak wcześniej wskazano, wszelka posługa pastoralna, w tym także współdziałanie szkolnego nauczania religii z duszpasterstwem dzieci i młodzieży, powinna wynikać ze zrozumienia istoty i posłannictwa Kościoła oraz uwzględniać współczesne uwarunkowania. Ustawodawstwo państwowe normuje działania środowiska szkolnego oraz możliwości korelacji lekcji religii z innymi nauczanymi przedmiotami. Różnorodność zadań wraz z wielością programów, przy pomocy których realizuje się cele szkoły, świadczą o wielokierunkowości oddziaływania tego środowiska, w tym wpływu na posługę duszpasterską w interesujących nas grupach wiekowych. Zakres współdziałania lub nawet współpracy parafii ze szkołą zależy w pierwszym rzędzie od podstawy antropologicznej, do której określenia zachęca nauczanie Kościoła, gdyż na niej opiera się formacja uczniów w poszczególnych placówkach oświatowych[21]. Z kolei eklezjologia komunii, przedstawiona w dokumentach Soboru Watykańskiego II i pogłębiona w posoborowym nauczaniu papieży, ukierunkowuje poszukiwania propozycji współdziałania szkoły i parafii na gruncie Kościoła. Powinna się ona dokonywać – w miarę możliwości – we wszystkich przestrzeniach aktualizowania kościelnej wspólnoty, tj. w liturgii, martyrii i diakonii. Głównym celem owej działalności, odbywającej się przy aktywnym współudziale rodziny, jest towarzyszenie młodemu człowiekowi w rozwoju osobowym, a zwłaszcza w rozwoju wiary. Aby młody człowiek mógł wzrastać na co dzień w wierze, musi doświadczać wiary Kościoła przede wszystkim w domu rodzinnym, a dopiero potem w kościelnej wspólnocie.

Posługa Kościoła w polskiej szkole ma charakter służebny (por. DKKP 85), przez co wpisuje się w realizację jednej z podstawowych funkcji Kościoła, tj. diakonii. Służba ta nie może ograniczać się jedynie do uczestników szkolnych lekcji religii, ale powinna być skierowana do całej społeczności szkolnej, tj. wszystkich pracowników, uczniów zarówno wierzących, jak i niewierzących, do poszczególnych grup osób i każdego z osobna. Dobrze pojęta i realizowana działalność pastoralna w środowisku szkolnym zbliża do parafii. Owe przedsięwzięcia nie mogą stanowić konkurencji dla wspólnoty parafialnej, ale powinny uzupełniać działania parafialne. Cele i zadania szkolnego nauczania religii ukierunkowują pastoralną działalność w szkole. Istotną cechą tego przedmiotu, mającą znaczenie dla współdziałania wspomnianych środowisk, jest uobecnianie Ewangelii w systematycznym i krytycznym oraz osobistym procesie przyswajania kultury (por. KDK 53, DOK 73). Natomiast współdziałanie parafii i szkoły może dopełnić realizacji tego celu. Zwłaszcza, że kultura odnosi się nie tylko do doskonałości osoby ludzkiej, ale też do dobra wspólnoty i społeczności ludzkiej. Dlatego w ramach współdziałania szkoły i parafii powinno mieć miejsce kształtowanie wewnętrznego ducha młodego człowieka, by coraz bardziej mógł on pogłębiać zdolność podziwiania otaczającej go rzeczywistości. To z kolei pomoże uczniom wnikać w głąb siebie, kształtować samodzielne sądy oraz przyczyni się do prawidłowego ukształtowania zmysłu religijnego, moralnego i społecznego (por. KDK 59).

Integracja kultury i wiary, ściśle połączona z dziełem religijnego wychowania, charakteryzuje nie tylko ową działalność, ale także pomaga dzieciom i młodzieży w całościowym rozwoju, obejmującym wszystkie sfery życia. Pod warunkiem, że podopieczni będą zaangażowani w jego realizację. To z kolei zakłada dobrowolny ich udział we wszelkich pozaszkolnych działaniach pastoralnych[22]. Efektywność towarzyszenia uczniom w wierze na terenie placówek oświatowych zależy od spotkania osób, tj. prawdziwej relacji uczeń – nauczyciel, która dokonuje się przez dialog. Powinien on być prowadzony między podopiecznymi i nauczycielami religii lub kapłanami pracującymi w szkole oraz ze wszystkimi odpowiedzialnymi za dzieło religijnego wychowania[23] i duszpasterstwa szkolnego, o ile takowe istnieje. Ów dialog jest niezmiernie ważny w okresie dojrzewania młodego człowieka, tj. w czasie, kiedy w szczególny sposób poznaje on otaczający go świat oraz zaczyna zadawać sobie i innym tzw. trudne pytania dotyczące sensu życia.

Efektywność inicjatyw podejmowanych przez Kościół w środowisku szkolnym jest uzależniona od czynników warunkujących skuteczność szkolnego nauczania religii, tj. nieodzownej religijnej formacji rodziców, zróżnicowanej odpowiedzialności członków parafii za dzieło nauczania religii w szkole, realizacji katechetycznego charakteru tychże lekcji, obecności katechezy parafialnej dzieci i młodzieży, a także chrześcijańskiego wychowania dokonującego się w rodzinie. Nie bez znaczenia pozostaje koordynacja działań wychowawczych na płaszczyźnie Kościoła partykularnego, który powinien uwzględnić wszystkie środowiska służące wychowaniu chrześcijańskiemu młodego człowieka (por. DOK 278). Niezbędne staje się więc wpisanie i skorelowanie pastoralnego oddziaływania w szkole z planami duszpasterskimi zarówno w parafii, jak i w diecezji[24], w których będą uwzględniane wszelkie możliwe wymiary owej działalności.

 

 

 

 

---