Katecheta 2/2009

Dzisiejsza sytuacja duszpasterska i katechetyczna, w której apeluje się o podjęcie refleksji nad pierwszą ewangelizacją i nawróceniem, skłania do uważnego przyjrzenia się zagadnieniom szczegółowym, wchodzącym w zakres tego problemu. Nie jest trudno zauważyć, że powyższy temat mieści w sobie wiele treści. Niniejsza refleksja ma na celu przywołanie tylko kilku, szczególnie ważnych aspektów zagadnienia, które mogą stanowić źródło do dalszych przemyśleń i poszukiwań. Wśród nich zostaną omówione następujące punkty: znaczenie postawy nawrócenia dla formacji wiary, problem treści pierwszej ewangelizacji oraz wybrane sugestie i wskazówki metodologiczne.

 

 

Temat pierwszej ewangelizacji ściśle wiąże się z zagadnieniem nawrócenia. Mówiąc o nawróceniu i jego roli w procesie formacji wiary, trzeba mieć na uwadze przede wszystkim ewangelizacyjny kontekst katechezy, w którym nawrócenie jest etapem poprzedzającym katechezę. Nawrócenie rozumie się tutaj jako konkretną decyzję człowieka, decyzję, która prowadzi do zwrotu w myśleniu i działaniu. Zakłada ona odcięcie się od przeszłości i przyjęcie nowej mentalności oraz nowego stylu życia. To proces „dekonstrukcji”, który prowadzi do „rekonstrukcji” własnego życia wokół nowego centrum – Chrystusa[1]. Można powiedzieć, że elementem istotnym tego momentu jest decyzja pójścia za Chrystusem. To osobisty i jednorazowy akt człowieka, opierający się na przemyślanej i dojrzałej decyzji[2]. Tak rozumiane nawrócenie jest – oczywiście – „początkowe”[3] i różni się od stałego nawrócenia, uważanego za „ciągły proces, za nieustanne porządkowanie życia w stosunku do prawdy, która bardzo powoli sprawia, że ustępują obszary zaciemnione i niewiary”[4]. W perspektywie teologiczno-pastoralnej nawrócenie to jeden z etapów formacji wiary. Zostaje ono poprzedzone momentem zainteresowania się Ewangelią, natomiast jego kontynuacją jest wyznanie wiary i droga do doskonałości[5].

Moment nawrócenia początkowego stanowi fundament rozwoju wiary człowieka[6]. Oczywiście nawrócenie nie oznacza, że wiara człowieka w Chrystusa będzie już definitywna i dojrzała. Proces jej pogłębiania jest jednym z zadań – następującego dopiero po nawróceniu – katechumenatu. Nie można również pominąć prawdy, iż decyzja pójścia za Chrystusem nie wynika tylko z woli człowieka, ale nade wszystko jest owocem łaski Bożej i wezwania ze strony samego Chrystusa. Należy jednak mocno podkreślić niezwykłą rolę tego początkowego nawrócenia. W Dyrektorium ogólnym o katechizacji stwierdza się, że „na takim »wyborze podstawowym« opiera się całe życie chrześcijańskie ucznia Pana”[7]. W innym miejscu zauważa się, że „wiara chrześcijańska jest przede wszystkim nawróceniem do Jezusa Chrystusa, pełnym i szczerym przylgnięciem do Jego Osoby oraz decyzją pójścia za Nim”[8].

Zwrócenie uwagi na konieczność nawrócenia to dzisiaj działanie jak najbardziej uzasadnione. Bardzo często wśród ludzi ochrzczonych znajdują się osoby, które nigdy odpowiedzialnie nie podjęły decyzji, aby pójść za Chrystusem, co wpłynęłoby w sposób decydujący na zmianę ich życia. W Dyrektorium ogólnym o katechizacji wyraźnie podkreśla się, że „(…) często osoby, które uczestniczą w katechezie, w rzeczywistości potrzebują prawdziwego nawrócenia. Dlatego Kościół pragnie, by na ogół pierwszy etap procesu katechetycznego był poświęcony zapewnieniu nawrócenia”[9]. W tym samym dokumencie zauważa się, że dzisiaj istnieje potrzeba nowej ewangelizacji, a nawrócenie realizuje się na drodze katechezy kerygmatycznej, która jest propozycją Dobrej Nowiny i prowadzi do trwałego wyboru wiary[10].

Moment nawrócenia jest konieczny, aby katecheza była skuteczna. Paradoksalnie, bardzo często katechizujemy osoby, które nie przeżyły w sposób odpowiedzialny i dojrzały osobistego nawrócenia. Natomiast „tylko opierając się na nawróceniu, to znaczy biorąc pod uwagę postawę wewnętrzną tego, »kto uwierzy«, katecheza w sensie ścisłym będzie mogła rozwinąć swoje specyficzne zadanie wychowania wiary”[11]. Prawda ta ma również swoje uzasadnienie w perspektywie biblijnej. W Ewangelii wg św. Marka apel Chrystusa „nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” wyróżnia nawrócenie jako warunek wstępny do odkrywania znaczenia Ewangelii dla własnego życia. W podobny sposób moment nawrócenia ukazują Dzieje Apostolskie: głoszenie kerygmatu wzywa do nawrócenia; dopiero potem człowiek przyjmuje naukę apostołów[12].

 

 

Treść pierwszego głoszenia Ewangelii, wzywającego do nawrócenia, powinna przede wszystkim zawierać kerygmat apostolski. Obejmuje on „(…) to, co było głoszone przez Chrystusa i co zostało podjęte przez apostołów: że w Chrystusie przyszło na świat królestwo Boże i tym samym zbawienie dla ludzkości. Kerygmat obejmuje więc pierwotną i zasadniczą treść przepowiadania, które jednocześnie jest skierowane do jeszcze niewierzących. Ta treść jednak musi stanowić także podstawę i jądro wszelkiego dalszego przepowiadania skierowanego do chrześcijan już w zasadzie wierzących. Ta zasadnicza treść kerygmy tym bardziej musi być podkreślana i uwydatniana, im więcej w danej epoce czy w danym środowisku droga wiary staje się niepewna i zagrożona. (…) Jest ona zatem czymś więcej niż nauką, najpierw dlatego, że nie chodzi w niej o wyjaśnienie pewnych pojęć i zasad, lecz przede wszystkim o sprawozdanie z historycznych wydarzeń, po wtóre dlatego, że nie chodzi w niej o coś, co wystarczy tylko przyjąć do wiadomości, lecz o Boże wezwanie i zaproszenie”[13].

Powyższe określenie kerygmatu opisuje w sposób ogólny jego treść. Próbując wskazać główne jego elementy, można przykładowo przywołać schemat kerygmatu pierwotnego Kościoła jerozolimskiego, zawarty w pismach św. Pawła. C. Dodd wyszczególnia w nim następujące treści: „proroctwa się wypełniły i wraz z przyjściem Chrystusa nastąpiła nowa era; On narodził się z pokolenia Dawida; umarł według Pism, aby uwolnić nas od zła obecnego czasu; został pogrzebany i trzeciego dnia zmartwychwstał według Pism; wywyższony po prawicy Ojca, jako Jego Syn i Pan żywych i umarłych, przyjdzie ponownie jako sędzia i Zbawiciel ludzi”[14]. Ogólny schemat kerygmatu, znanego z Dziejów Apostolskich, jest – według tego samego autora – prawie identyczny. Zostaje dołączone jedynie wezwanie do pokuty i nawrócenia[15]. Syntetyzując, można wyróżnić następujące podstawowe prawdy kerygmatu: Jezus Chrystus jest wypełnieniem Bożego planu zbawienia, zapowiadanego przez proroków; Chrystus umiera na krzyżu i ukazuje prawdę o grzechu; Zmartwychwstanie Chrystusa to Dobra Nowina o zbawieniu i odpuszczeniu grzechów; człowiek jest wezwany do nawrócenia, wiary i chrztu, a tym samym do wejścia w dzieło Odkupienia; Chrystus powróci w czasach ostatecznych jako Sędzia i Zbawiciel człowieka.

Ciekawą próbę określenia kerygmatu odnajdujemy w refleksji P.-A. Liégégo, który nadaje mu pewną strukturę organiczną, ufając, że w takiej wersji będzie on bardziej użyteczny do dzisiejszego głoszenia. Schemat kerygmatu został przedstawiony w trzech punktach. Jako pierwszy punkt wymienia się konieczność świadczenia o wydarzeniu zbawczym Chrystusa, czyli „Jego objawienie się w historii, słowa i czyny, Pascha i nade wszystko chwalebne zmartwychwstanie. (…) Kerygmat czy orędzie chrześcijańskie ogłasza przede wszystkim wydarzenie i osobę Tego, w którym się one spełniły”. Drugim elementem jest interpretacja wydarzeń zbawczych, która ukazuje „(…) eschatologiczne i ostateczne znaczenie wydarzenia Jezusa Chrystusa. Oznacza ono realizację ostatecznych zamiarów Boga w historii: sąd, powołanie ludzi do przymierza i Królestwa, Bóg ofiaruje zbawienie, które usuwa grzech i otwiera na życie wieczne”. Wreszcie trzeci aspekt ewangelicznego głoszenia jest zaproszeniem do nawrócenia, aby przyjąć zbawienie i wejść w nową relację z Bogiem poprzez Jezusa Chrystusa[16].

W literaturze odnajdujemy także inne propozycje pogłębienia i rozwinięcia treści kerygmatu w optyce przepowiadania ewangelizacyjnego. Przykładem jest refleksja R. Pisuli, który – wykorzystując cztery podstawowe elementy kerygmatu z Dziejów Apostolskich – proponuje schemat oparty na siedmiu filarach: Boży plan wyrażony w dziele stworzenia, doświadczenie zła, grzech pierworodny, obietnica, krzyż, Zmartwychwstanie, wezwanie do nawrócenia wraz z darem Ducha Świętego. Można zauważyć tu obszerne rozwinięcie pierwszego punktu kerygmatu apostolskiego, polegające na głębokiej analizie dramatu człowieka uwikłanego w tajemnicę nieprawości (dzieło stworzenia, zło, grzech pierworodny)[17].

Rodzi się jednak pytanie, czy te centralne treści kerygmatu apostolskiego wystarczą do integralnego przekazania orędzia Ewangelii? Zauważa się, że wiele treści związanych z nauczaniem wiary nie występuje bezpośrednio w kerygmacie. Kościół naucza, że przekaz nauki wiary musi zachować swoją integralność[18]. Należy jednak stwierdzić, że fundamentalną zasadą pierwszego głoszenia jest zawsze przekaz orędzia wiary w sposób integralny, natomiast wyjaśnianie i pogłębianie jego poszczególnych treści to zadanie katechumenatu i katechezy w ciągu całego życia człowieka. W centrum głoszenia znajduje się Jezus. Jego Ewangelia nie jest tylko zbiorem prawd dogmatycznych; mówiąc o Ewangelii, mamy na uwadze Osobę Chrystusa. Jezus jest radosną nowiną o zbawieniu, nowiną daną człowiekowi przez Boga. Tę prawdę mocno podkreśla pierwsza ewangelizacja. Cała Ewangelia jest przekazywana poprzez przywołanie najważniejszych wydarzeń zbawczych, dokonanych przez Boga w Chrystusie. Orędzie chrześcijańskie w swojej formie – najbardziej prostej i syntetycznej – jest zawsze orędziem Chrystusa umarłego i zmartwychwstałego[19]. Kto wierzy w Chrystusa, jedynego Zbawiciela człowieka, powinien akceptować cały dogmat i życie chrześcijańskie. Dzięki pracy katechetycznej wierzący może stać się prawdziwym uczniem Chrystusa.

Mówiąc o kerygmatycznej treści pierwszego głoszenia, należy wziąć pod uwagę jego cel, to znaczy wezwanie do nawrócenia. Inspiracją i wzorem jest przepowiadanie charakterystyczne dla czasów apostolskich, którego zadaniem „(…) było nawrócenie, czyli uwierzenie w Jezusa Chrystusa i przyjęcie Jego nauki. Pełniejsze pouczenie zostawiono na później, stanowiła je katecheza, jako drugie stadium pouczenia w wierze. (…). W pierwotnej kerygmie nie było rozróżnienia na dogmatykę, etykę, liturgię, Biblię, itp. Wszystkie prawdy traktowano całościowo, z silną zachętą do natychmiastowego działania. Nie poruszano też kwestii spornych, nie było ścisłych definicji, wyjaśnień teologicznych. Wszystkie prawdy były przedstawiane centralnie wokół głównej idei zbawienia – Jezusa Chrystusa”[20].

 

 

Zagadnienie metody pierwszej ewangelizacji, szczególnie w odniesieniu do osób ochrzczonych, jest tematem trudnym i niezwykle złożonym. Praktyka katechetyczna mówi w tym względzie o wielu ważnych kwestiach dotyczących środowiska głoszenia Ewangelii oraz konkretnych metodach jego realizacji. Trudno jest też wskazać takie rozwiązania metodologiczne, które zapewniłyby realizację i pełną skuteczność pierwszej ewangelizacji. Z pewnością istnieje wiele czynników, które – w zależności od kontekstu i sytuacji – oddziałują na akt wiary człowieka i prowadzą do nawrócenia. Oczywiście nie można tutaj pominąć działania łaski Bożej tak ważnej w wierze człowieka.

W punkcie tym zostanie przywołanych tylko kilka ogólnych wskazówek, ważnych dla procesu pierwszego głoszenia Ewangelii. Zastosowanie szczegółowych i konkretnych rozwiązań wymaga dalszych poszukiwań w zakresie refleksji katechetycznej i pastoralnej, szczególnie w odniesieniu do rodziny i parafii.

 

 

Istotną kwestią jest zwrócenie uwagi adresatów Dobrej Nowiny na potrzebę zaufania do głoszących Ewangelię. Osoby cieszące się szacunkiem, autorytetem i uznaniem mają większą szansę na posłuch i zainteresowanie. Chodzi o fundamentalną relację zaufania do przepowiadających Ewangelię. Miejscem, w którym relacje zaufania rodzą się prawie spontanicznie, jest środowisko rodzinne. Relacje zachodzące pomiędzy dziećmi a rodzicami odznaczają się dużym stopniem zaufania (przynajmniej w okresie dzieciństwa) i tym samym znacząco wpływają na formację wiary[21]. Rodzice mają w ten sposób szczególną okazję i duże możliwości, aby wprowadzać dzieci w życie wiary. Współcześnie bardzo często widać pewne braki w wypełnianiu przez rodziców tego ewangelizacyjnego zadania. Dużym błędem byłoby jednak pomijanie wspomnianej formy ewangelizacji. Ważne jest, aby dzieci miały możliwość realnego uczestnictwa w życiu religijnym swoich rodziców.

 

 

Duży wpływ na budowanie relacji wzajemnego zaufania ma świadectwo własnego życia. Głoszący Ewangelię jest tym bardziej wiarygodny, im wyraźniej potwierdza własnym życiem głoszone teorie. Niezwykle aktualne są słowa Pawła VI z adhortacji Ewangelii nuntiandi: „(…) w Kościele za pierwszy środek ewangelizowania należy uważać świadectwo życia prawdziwie chrześcijańskiego, które trwa w nierozłącznej wspólnocie z Bogiem, a zarazem w nieograniczonej gorącości ducha poświęcania się dla innych (…) »człowiek naszych czasów chętniej słucha świadków, aniżeli nauczycieli; a jeśli słucha nauczycieli, to dlatego, że są świadkami«”[22]. Jan Paweł II w encyklice Redemptoris missio potwierdza tę myśl oraz dodaje, że „najpiękniejszą formą ewangelizacji jest świadectwo”[23]. W adhortacji Ecclesia in Europa zauważa natomiast, że dzisiaj „(…) potrzeba wyrazistych osobistych i wspólnotowych świadectw nowego życia w Chrystusie. Nie wystarcza bowiem przekazywać prawdę i łaskę przez głoszenie Słowa i sprawowanie sakramentów; konieczne jest, by były one przyjmowane i przeżywane w każdej konkretnej sytuacji, w sposobie życia chrześcijan i wspólnot kościelnych. Jest to jedno z największych wyzwań, jakie stają przed Kościołem w Europie na początku nowego tysiąclecia”[24]. To świadectwo życia „jak nigdy przedtem, stało się dziś najkonieczniejszym warunkiem skuteczności naszego przepowiadania”[25].

 

 

Inspiracją do ewangelizacyjnego dialogu mogą być dwa modele katechezy, zapisane na kartach Ewangelii: spotkanie Chrystusa z Samarytanką (J 4,1-30) oraz rozmowa Jezusa z uczniami w drodze do Emaus (Łk 24,13-35). W obydwu przypadkach Chrystus rozpoczyna spotkanie z człowiekiem od zadania mu kilku pytań. Widać w nich precyzyjne odniesienie do konkretnej sytuacji ludzi. W ten sposób tworzy się obszar do stopniowego i integralnego głoszenia orędzia zbawienia.

Rola i znaczenie dialogu wynika z praktyki katechetycznej. Bardzo często istnieje jednokierunkowy przekaz Ewangelii, a odbiorca pozostaje jedynie stroną pasywną. Nie ma miejsca na rozmowę, w której głównym punktem byłyby pytania i problemy współrozmówcy. Dochodzi do sytuacji, w której – paradoksalnie – ewangelizujący czy katechizujący odpowiadają na pytania, które tak naprawdę nigdy nie zostały wypowiedziane lub odpowiednio wysłuchane. Otwartość na pytania i problemy człowieka pozwala skierować jego uwagę na zasadnicze przesłanie orędzia Ewangelii.

Szczególnym argumentem potwierdzającym drogę dialogu jest sam cel pierwszego głoszenia Ewangelii. Jeśli głoszenie prowadzi do osobistego wyboru i decyzji nawrócenia, to należy pamiętać, że jest to proces bardzo trudny, pełen wątpliwości, zapytań i poszukiwań. Wymaga wiele wysiłku i bardzo często wiąże się z cierpieniem, gdyż zmusza do radykalnej zmiany dotychczasowego życia. Dlatego też osoba, która dokonuje wyboru, musi mieć możliwość wypowiedzenia swoich problemów. Powinna ona znaleźć człowieka, który na drodze serdecznego i szczerego dialogu udzieli pomocy i wsparcia w przyjęciu Ewangelii.

Mówiąc o dialogu, mamy na myśli dorosłych adresatów bądź młodzież. Warto jednak zauważyć, że dialog może być praktykowany również w przypadku dzieci. Istnieją badania naukowe potwierdzające prawdę, że pytania dzieci okazują się niezwykle ważne w procesie formacji religijnej. Wskazują one na duży potencjał tej grupy wiekowej, potencjał w zakresie otwartości na problemy i różnego rodzaju poszukiwania[26].

 

 

Dialog i otwartość na pytania adresatów pierwszej ewangelizacji nakazuje skupienie uwagi na egzystencjalnych problemach życia człowieka. To założenie metodologiczne bazuje na katechetycznej zasadzie korelacji, zgodnie z którą „życie ludzkie i orędzie Boże nie wykluczają się, ale istnieje między nimi stosunek współzależności, ponieważ urzeczywistnienie orędzia wiary dokonuje się zawsze w konkretnym życiu ludzkim”[27]. Życie człowieka jest pełne egzystencjalnych pytań, które należy wykorzystać w procesie pierwszego głoszenia[28]. Cenną wskazówkę odnajdujemy w nauczaniu Soboru Watykańskiego II, który przypomina, że w spotkaniu z dzisiejszym człowiekiem należy prowadzić dialog egzystencjalny. Konstytucja Gaudium et spes mówi o otwartości człowieka na poszukiwanie sensu życia i zauważa, że „(…) z każdym dniem coraz liczniejsi stają się ci, którzy bądź stawiają zagadnienia jak najbardziej podstawowe, bądź to z nową wnikliwością rozważają: czym jest człowiek; jaki jest sens cierpienia, zła, śmierci, które istnieją nadal, choć dokonał się tak wielki postęp? Na cóż te zwycięstwa tak wielką okupione ceną; co może człowiek dać społeczeństwu, a czego się od niego spodziewać; co nastąpi po tym życiu ziemskim?”[29]

Pierwsze głoszenie Ewangelii powinno być odpowiedzią na powyższe zapytania. W polskim Dyrektorium katechetycznym czytamy, że „(…) wprowadzenie elementu egzystencjalnego (…) przyczynia się do budzenia motywacji wiary. Aby treści wiary mogły zainteresować współczesnych młodych ludzi, potrzebne jest ukazanie, że wiara daje najpełniejszą odpowiedź na pytania, które stawiają sobie w związku z przeżywanymi problemami”[30]. Cenna i pouczająca jest refleksja A. Briena, który wzywa do naśladowania metodologii Chrystusa: „Jak powinien postępować katecheta? Tak jak to uczynił sam Chrystus (…). Chrystus ogłasza przede wszystkim nadchodzące Królestwo Boże. Potem przygotowuje ludzi do jego przyjęcia, ukazując im ich głębokie poszukiwanie dóbr, w których szukają zaspokojenia, a które okazują się jednak niewystarczalne; pokazuje im, że pragnienie, które noszą w sobie, wychodzi poza to wszystko, co ich szybko uwodzi lub ich zniewala. W taki sposób chce ich wyzwolić dla Królestwa”[31].

 

 

Refleksja dotycząca procesu pierwszej ewangelizacji i aktu osobistego nawrócenia wzywa do nowych działań duszpasterskich i katechetycznych. Konieczne jest, aby dokonywało się „duszpasterskie nawrócenie”, o którym mówi się coraz częściej w literaturze katechetycznej[32]. Chodzi o podjęcie działań zdecydowanie ewangelizacyjnych i misyjnych, wypływających z założenia, że należy „przejść od chrześcijaństwa »dziedziczonego« do chrześcijaństwa »proponowanego«, to znaczy od dziedzictwa religijnego – przekazywanego prawie automatycznie nowym pokoleniom – do personalnej wiary. Albo, innymi słowy, »od duszpasterstwa wcielania w szeregi do duszpasterstwa ‘generacji’ (stwarzania nowych ludzi)«”[33] Znakami katechetycznej przemiany są ożywione zainteresowanie się odnową procesu wtajemniczenia chrześcijańskiego i nadanie katechezie mocnego charakteru katechumenalnego[34].

Powyższa analiza ukazała konieczność głębokiej refleksji nad rzeczywistością pierwszej ewangelizacji i procesem osobistego nawrócenia człowieka. Nie jest to jedyne zadanie Kościoła, gdyż wiele osób przeżyło zapewne nawrócenie i pragnie pogłębiać swoją wiarę na drodze katechezy stałej. Problem pierwszej ewangelizacji wymaga konkretnej analizy dzisiejszej sytuacji duszpasterskiej i podjęcia odpowiednich działań. Słabym ogniwem w tradycyjnym procesie przekazu wiary nie jest katecheza, ale pierwsza ewangelizacja, czyli przepowiadanie orędzia Ewangelii w celu nawrócenia człowieka i – dalej – przylgnięcia do Chrystusa.

Szczególne znaczenie zyskuje refleksja nad pierwszą ewangelizacją w odniesieniu do młodzieży i dorosłych. Bardzo często nie przeżyli oni procesu pierwszego głoszenia, które dałoby im podłoże i motywację do wzrostu w wierze. Aktualny system katechezy, tak mocno skoncentrowany na formacji katechetycznej dzieci i młodzieży, wykazuje duże braki i wymaga integracji. Wezwanie to jawi się również jako aktualne dla tych, którzy przeżyli pierwszą ewangelizację w rodzinie. Muszą oni dołożyć starań, aby zdeterminować swój osobisty wybór Chrystusa w konfrontacji z wyzwaniami dzisiejszego świata. Szczególnie jest to ważne w przypadku ludzi młodych, którzy łatwo i szybko asymilują liczne treści kultury niechrześcijańskiej, zsekularyzowanej i pluralistycznej.

W dzisiejszej kulturze katecheza powinna dużo mocniej akcentować cele i centralne treści pierwszego głoszenia: nawrócenie, osobisty wybór Chrystusa, treści kerygmatu chrześcijańskiego. Katecheza musi stawiać na wiarę osobistą człowieka, która - będąc aktem głębokiego nawrócenia – przemienia życie i prowadzi od odkrycia prawdziwej nadziei. Trzeba szukać odpowiednich metod, aby silniej zaakcentować zbawcze przesłanie wiary. Potrzeba katechezy, która nie zatrzyma się na doktrynie, ale wyznaczy drogę pozwalającą człowiekowi wejść w ewangeliczną perspektywę własnego nawrócenia.

 

 

 

---

[1] Zob. E. Alberich, Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, Warszawa 2003, s. 131-132.

[2] Zob. Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Poznań 1998, 56 (dalej: DOK).

[3] Zob. Sobór Watykański II, Dekret o działalności misyjnej Kościoła „Ad gentes divinitus”, 13.

[4] Zob. J.-P. Bagot, Nawrócenie, w: Słownik katechetyczny, J. Gevaert, K. Misiaszek (red.), Warszawa 2007, s. 650.

[5] Zob. DOK 56.

[6] Zob. Kongregacja ds. Duchowieństwa, Ogólna instrukcja katechetyczna, 18.

[7] Por. DOK 56.

[8] Zob. DOK 53.

[9] Zob. DOK 62.

[10] Zob. DOK 62.

[11] Zob. DOK 62.

[12] Zob. J.-P. Bagot, Nawrócenie, art. cyt., s. 650.

[13] J.A. Jungmann, Glaubensverkündigung im Lichte der Frohbotschaft, Innsbruck – Wien - München 1963, s. 59-60. Tłumaczenie polskie zob. F. Blachnicki, Kerygmatyczna odnowa katechezy. Pisma katechetyczne I, Warszawa 2005, s. 178-179.

[14] C. Dodd, La predicazione apostolica e il suo sviluppo, Brescia 1973, s. 19-20.

[15] Zob. tamże, s. 24-27; R. Schnackenburg, Der „Katechismus der Urchristenzeit”, w: Einführung in den katholischen Erwachsenenkatechismus, W. Kasper (red.), Düsseldorf 1987, s. 38-39. Szeroką analizę kerygmatu w Kościele apostolskim odnajdujemy w: J. Chmiel, Pojęcie i rola kerygmatu w pierwotnym Kościele, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 33 (1980), s. 58-68; R. Murawski, Katecheza chrzcielna w procesie wtajemniczenia chrześcijańskiego czasów apostolskich, Warszawa 1990, s. 179-202.

[16] Zob. P.-A. Liégé, Kérygme, w: Catholicisme, T. 6, Paris 1967, kol. 1414-1415.

[17] Zob. R. Pisula, Kerygmat apostolski dzisiaj, Lublin 2005.

[18] Zob. Jan Paweł II, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach „Catechesi tradendae”, 30; DOK 111-113; Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, Kraków 2001, 35-36 (dalej: PDK); W. Osial, Problem integralności treści katechezy w świetle posoborowej refleksji katechetycznej, „Katecheta” 50 (2006) 4, s. 13-26.

[19] Zob. J. Schmidt, Prédication apostolique, w: Dictionnaire de la Bible. Supplément, T. 8, Paris 1972, kol. 270.

[20] R. Murawski, Etapy rozwoju katechezy, „Ateneum Kapłańskie” 71 (1978), z. 417, s. 60-61.

[21] Zob. Bóg w przedszkolu i w szkole. Zarys katechezy przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Z. Marek (red.), Kraków 2002, s. 202.

[22] Paweł VI, Adhortacja apostolska o ewangelizacji w świecie współczesnym „Ewangelii nuntiandi”, 41 (dalej: EN).

[23] Jan Paweł II, Encyklika o stałej aktualności posłania misyjnego „Redemptoris missio”, 42.

[24] Jan Paweł II, Adhortacja apostolska „Ecclesia in Europa”, 49.

[25] EN 76.

[26] Zob. J. Hull, Theological Conversation with Young Children, „British Journal of Religious Education” 20 (1997-1998) 1, s. 7-13.

[27] PDK 66.

[28] Szerokie i dokładne opracowanie zagadnienia dialogu katechezy wraz z pytaniami i problemami człowieka znajdujemy w: J. Gevaert, Il dialogo difficile: problemi dell’uomo e catechesi, Leumann (Torino) 2005.

[29] Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”, 10.

[30] PDK 66.

[31] A. Brien, De l’Anthropologie en catéchèse, „Vérité et Vie“ 25 (1972-1973), série 97, n. 684, s. 13.

[32] Zob. E. Alberich, Na 50-lecie „Katechety”. W poszukiwaniu nowego „paradygmatu katechetyki”. Refleksja nad sytuacją katechezy w Europie, „Katecheta” 51 (2007) 10, s. 72-80; tenże, Un nuovo paradigma per la catechesi. Istanze e prospettive catechetiche in un recente convegno parigino, „Catechesi” 72 (2003) 4, s. 3-9.

[33] E. Alberich, Na 50-lecie „Katechety”…, art. cyt., s. 74.

[34] Literatura w tym zakresie jest bardzo obszerna. Przykładowo można wymienić: J. Bagrowicz, Inicjacyjno-katechumenalny kształt edukacji religijnej, w: Pedagogika u progu trzeciego tysiąclecia, A. Nalaskowski, K. Rubacha (red.), Toruń 2001, s. 89-112; F. Blachnicki, Sympatycy czy chrześcijanie? Katechumenat na dzisiejszą godzinę, Kraków 2003; Catéchèse et initiation, H. Deroitte (red.), Bruxelles 2005; Diventare cristiani. L'Iniziazione Cristiana tra problemi e ricerca di nuove vie, G. Benzi, T. Giungi (red.), Leumann (Torino) 2004; Funkcja inicjacyjna katechezy w Kościele współczesnym, K. Kantowski (red.), Szczecin 2007; R. Murawski, Inicjacja chrześcijańska – europejskie sympozjum w Rzymie, „Katecheta” 50 (2006) 9, s. 60-64; tenże, Katechumenalny wymiar katechezy – część I, „Katecheta” 52 (2008) 2, s. 4-15; Katechumenalny wymiar katechezy – część 2 „Katecheta” 52 (2008) 3, s. 4-16; Katechumenalny wymiar katechezy – część III, „Katecheta” 52 (2008) 4, s. 3-16.