Katecheta 4/2009

W dniach 14-16 czerwca 2008 roku – za pośrednictwem katolickiego serwisu internetowego „Tygodnika Powszechnego” – przeprowadzono sondę na temat: „Co jest największym problemem katechezy?”[1]. Podano sześć możliwości (tzw. kategorii) do wyboru. Po trzech dniach głosowanie przerwano. Jaki był jego wynik? Otóż okazało się, że największym problemem współczesnej katechezy [2] są:

– prowadzenie katechezy w szkołach (47% głosujących);

– brak poruszania tematów interesujących młodzież (16%);

– brak dialogu katechety z uczniami na lekcji religii (16%);

– wrogie nastawienie młodzieży do katechety (10%);

– brak umiejętnego przekazu wiedzy religijnej (8%);

– zbyt katolicki charakter tej lekcji (3%).

Czy taka sonda, rozpowszechniana na forum internetowym, może ukazać rzeczywisty obraz lekcji religii w szkole tym wszystkim, którzy są zainteresowani nauczaniem tego przedmiotu? Czy należy brać pod uwagę wyniki takich i podobnych sondaży? A może nie warto traktować poważnie głosowania poprzez Internet? Przecież może być tendencyjnie zmanipulowane i zupełnie mijać się z prawdą. Mieliśmy już takie przykłady w przeszłości. Do Internetu może mieć dostęp grupa ludzi w większym stopniu wyselekcjonowana, bardziej zlaicyzowana, która nie dostrzega potrzeby obecności elementu sacrum w codziennej egzystencji. Patrząc jednak z drugiej strony, warto chyba, przynajmniej w jakimś zakresie, wziąć pod uwagę to, o czym myślą inni, nawet jeżeli ich system wartości nie pokrywa się z naszym. Może wypada przyjrzeć się danym liczbowym świadczącym o kondycji religijnej polskiego społeczeństwa, nawet jeśli wyniki są obciążone pewnym błędem statystycznym?

Uważam, że skuteczna nauka religii w środowisku szkolnym domaga się stosowania odpowiednio przemyślanych technik badawczych. Niektóre z nich, np.: wypracowanie, ankieta czy kwestionariusz, pozwalają weryfikować pracę katechety szkolnego i wyciągać stosowne wnioski. W tym momencie dotykamy problemu tzw. ewaluacji pracy katechety[3]. Uczniowie bardziej przykładają się do nauki religii, jeżeli ich osiągnięcia są systematycznie poddawane rozsądnej i sprawiedliwej ocenie. Ponieważ na lekcji religii powinniśmy oceniać ucznia przede wszystkim za wiedzę religijną[4], dlatego też poprzez ankietę ewaluacyjną mamy możliwość zbadania, na ile katecheta jest kompetentny i skuteczny w przekazie tej wiedzy.

W pracy dydaktycznej szkoły ewaluacja edukacyjna będzie polegać na ściśle zaplanowanym i systematycznym działaniu, które pozwoli ukazać, czy zostały osiągnięte cele kształcenia[5]. Służy także ocenie skuteczności działania szkoły poprzez porównywanie osiąganych doraźnie efektów z założonymi na początku celami. Innymi słowy, ewaluacja to proces diagnostyczno-kontrolny zawierający elementy pomiaru, osądu i decyzji[6]. Zasadniczo w warunkach szkolnych należy wdrażać tzw. ewaluację dydaktyczną oraz ewaluację kształcącą. Ewaluacja dydaktyczna polega na celowym i systematycznym zbieraniu oraz analizie wszelkich informacji o przebiegu, właściwościach i wynikach działań dydaktycznych w celu ich ulepszenia lub podjęcia innych decyzji o ich prowadzeniu. Jak zatem można zauważyć, z punktu widzenia zadań szkoły ewaluacji edukacyjnej można poddawać zarówno pracę uczniów, jak i wszystkich nauczycieli. Aby poddawać wybrane osoby procesowi ewaluacji, należy skonstruować odpowiednią ankietę badawczą. W takim kwestionariuszu, odnoszącym się do pracy katechety szkolnego, można postawić uczniom zasadnicze pytanie: Jak postrzegasz swojego katechetę szkolnego?. Do tak ogólnie sformułowanego problemu należałoby dopisać zbiór przemyślanych kategorii w postaci zdań twierdzących lub pytających.

W ankiecie o charakterze ewaluacyjnym pytanie: Jak postrzegasz swojego katechetę? można uszczegółowić i zaproponować uczniom, aby odpowiedzieli również na kolejne pytania: Czy twój katecheta szkolny:

- pomaga uczniom w rozwijaniu i pogłębianiu wiary w Boga? (itd.)

W pracy szkolnej dobrą pomocą w procesie ewaluacji dydaktycznej nauczyciela religii może okazać się zatem przygotowanie ankiety, kwestionariusza lub wypracowania. Oczywiście w celu poprawnego przygotowania ankiety należy posłużyć się odpowiednią metodą naukową, tj. w sposób racjonalny i przemyślany rozwiązywać pojawiające się problemy[7]. Polski psycholog, Jerzy Ekel, przedstawia metodę naukową jako „zespół środków, które trzeba zastosować, czynności, które badacz musi wykonać i procesów, które muszą się odbyć, aby w wyniku uzyskać sąd prawdziwy o zjawisku, jakie się bada”[8].

Na podobnych zasadach, stosując odpowiednie techniki badawcze, można przeprowadzać ewaluację edukacyjną, oceniając poziom pracy katechety szkolnego. W procesie mierzenia jakości pracy katechety stosuje się następujące metody: badanie wyników nauczania, rozmowę, ankietowanie, obserwację, analizę dokumentów, badanie prac uczniów, sprawdziany, wywiad, przegląd, lustrację, hospitację, wizytację, analizę danych statystycznych, samoocenę. Podobnym rodzajem ewaluacji wiedzy uczniów może być sprawdzian wiadomości, który pozwala w większym stopniu motywować do dalszych działań, daje pewną informację zwrotną. Stosowanie sprawdzianów będzie także informacją zwrotną dla samego katechety oraz odpowiedzią na pytanie, na ile skutecznie przekazuje on niezbędną wiedzę religijną.

To wszystko, co zostało wyżej powiedziane, wyraźnie odsłania konieczność przeprowadzenia w szkole badań empirycznych. Dzięki nim można poddawać analizie aktualny stan wiedzy religijnej uczniów oraz ich poziom akceptacji prawd wiary. Jednym z przykładów takiego badania może być próba uzyskania informacji zwrotnej na temat znajomości i akceptacji osoby Jezusa Chrystusa. W tym celu należy posłużyć się wypracowaniem oraz sondażem diagnostycznym w formie ankiety. Takie badania mogą odsłonić poważny problem. Młodzież bowiem bardzo często zna podstawy prawd wiary, ale niejednokrotnie ich nie akceptuje i nimi nie żyje. Tymczasem dobrze wiemy, że co innego znaczy posiadać wiedzę religijną, a co innego – żyć prawdami wiary na co dzień[9].

Część metodologów badań empirycznych, nie bez istotnych przesłanek, uważa, że wypracowanie i kwestionariusz ankiety, jako metody badawcze, mogą budzić pewne zastrzeżenia: dane uzyskiwane za ich pośrednictwem są niekiedy niewiarygodne albo budzą pewne wątpliwości[10]. Dlatego niektórzy metodolodzy badań empirycznych opowiadają się za stosowaniem innych metod badawczych. Niemniej jednak wydaje się, że wypracowanie i kwestionariusz ankiety mogą być stosowane w praktyce badawczej i stanowić jedną z możliwości czerpania wiedzy naukowej na temat kondycji religijnej uczniów uczęszczających na lekcje religii. Badania empiryczne są pomocne zarówno w pracy katechetów szkolnych, jak i całego Kościoła w Polsce. Na ich podstawie można – przynajmniej w przybliżeniu – odczytać rzeczywistą sytuację religijną młodzieży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej. Badania empiryczne, przeprowadzane w skali całego kraju, powinny być swoistego rodzaju źródłem danych przy tworzeniu nowych podręczników do nauki religii, które muszą nawiązywać do codziennego życia, by następnie móc odnosić uczniów do wymiaru transcendentalnego rzeczywistości religijnej[11].

 

 

Kiedy mówimy o skuteczności badań empirycznych, należy podkreślić, że duże znaczenie ma ich właściwe przygotowanie i rzetelność. Wtedy możemy mieć nadzieję, że końcowe dane liczbowe (lub procentowe) są bliskie obiektywnej prawdy. Tak więc efektywność każdej metody badawczej zależy od: poprawnie skonstruowanej ankiety, sposobu przeprowadzenia badań, właściwego doboru badanej grupy oraz poprawnej analizy otrzymanych danych liczbowych[12].

Polski specjalista z zakresu metodologii badań empirycznych – prof. Mieczysław Łobocki przestrzega przed zbytnim zaufaniem do wyników liczbowych, uzyskiwanych na podstawie analizy badanych dokumentów. Jego zdaniem, końcowa analiza danych w badaniach pedagogicznych może pełnić raczej funkcję wspomagającą (doradczą), rzadziej zaś podstawową i zupełnie pewną[13]. Pojawiające się zastrzeżenia w odniesieniu do pełnej skuteczności metod empirycznych są uwarunkowane również brakiem jednoznacznej interpretacji badanych dokumentów. Niejednokrotnie trudno zweryfikować ich ostateczną obiektywność i prawdziwość. Kwestionariusze i ankiety mogą być przecież świadomie fałszowane przez respondentów[14], którzy niekiedy pragną ukazać się ankieterom w tzw. „dobrym świetle”, co wypacza rzetelność przeprowadzanych badań. Sytuacja taka występuje nawet wtedy, kiedy badania ankietowe są anonimowe.

Tak czy inaczej, po przeprowadzeniu ankiety w wybranej grupie badawczej, np. wśród uczniów, należy zanalizować zebrane dane w celu ich rzetelnej oceny. Technika badawcza będzie polegać na ustaleniu kryteriów badawczych, przygotowaniu i zastosowaniu narzędzi pomiaru, odpowiedniej interpretacji otrzymanych wyników, sformułowaniu ocen i wyciągnięciu końcowych wniosków[15].

Ze względu na formę czy też sposób wyrażenia zawartych w kwestionariuszu ankiety treści (werbalnej lub graficznej), możemy wyróżnić dwa rodzaje dokumentów: kronikarskie i opiniodawcze[16]. Pierwsze z nich to wszelkie materiały statystyczne, dokumentujące określone fakty i działania. Można je wyrażać przede wszystkim statystycznie, a ich wiarygodność jest wysoka i w każdej chwili może być zweryfikowana. Dokumenty kronikarskie dają znaczne możliwości porównania przeprowadzonych badań. Ten typ dokumentów w badaniach środowiskowych odgrywa dużą rolę i jest obecnie często stosowany.

Do grupy dokumentów opiniodawczych zaliczamy wszystkie materiały respondenta, powstałe bez udziału ankietera lub jedynie przy jego delikatnej inspiracji, np. listy, pamiętniki, wypracowania, wypowiedzi na piśmie (na określony temat) itp. Ten typ dokumentów ma charakter osobisty i dostarcza nam pewnej wiedzy nie tyle o samej rzeczywistości, co przede wszystkim o subiektywnych opiniach respondentów na jej temat. Wszelkie dokumenty opiniodawcze mogą okazać się niezastąpione w celu poznania poglądów młodzieży, jej sposobu myślenia, opinii na temat otaczającego świata, rzeczy, zjawisk i przeżyć[17]. Mając to na uwadze, widzimy, że nie wolno odrzucać wartości wypracowania jako techniki zbierania określonego materiału empirycznego, choć, jak podkreśliłem wcześniej, należy zdawać sobie sprawę z jego niedoskonałości[18].

W badaniach empirycznych w zakresie teologii pastoralnej, przeprowadza się różnego rodzaju ankiety, jednocześnie uzupełniając je innymi narzędziami badawczymi. Taki sposób prowadzenia badań z całą pewnością podnosi ich obiektywność. Już na samym początku ankieter powinien postawić parę hipotez roboczych, które będą domagały się weryfikacji na końcu badań[19]. Hipotezy te polegają na sformułowaniu kilku zdań w formie przypuszczeń co do zachodzących aktualnie zjawisk społecznych (postawy religijne młodych Polaków). Wartość poznawcza tak otrzymanego materiału badawczego domaga się rzetelnej analizy, co w konsekwencji prowadzi do podniesienia wartości badań. Zatem przy pomocy sondażu diagnostycznego można badać uczniowskie postawy, dążenia, poglądy, motywacje działania, zainteresowania, ideały życiowe czy też akceptację doktryny chrześcijańskiej[20]. Sondaż diagnostyczny jest w takim razie w miarę całościową metodą badań empirycznych, natomiast ankieta jako narzędzie badawcze – jedną z form tychże badań.

Cennym materiałem badawczym może być również wypracowanie. Jest to zwykle polecenie (zadanie) otwarte, wymagające od respondenta rozwiniętej i możliwie wyczerpującej odpowiedzi pisemnej w formie uzależnionej od rodzaju wypowiedzi, z zachowaniem zasad stylistycznych, logiki i spójności wypowiedzi oraz poprawności językowej i ortograficznej. Przykłady konkretnych tematów wypracowań, które – w formie pytań otwartych – można zaproponować uczniom szkół ponadgimnazjalnych, mogą być następujące: Kim jest dla ciebie Jezus Chrystus?, Jaki jest twój stosunek do Kościoła?, Jak przeżywasz niedzielę?, Czym jest dla ciebie modlitwa?, Czym jest dla ciebie spowiedź?, Jakie jest twoje zdanie na temat celibatu duchowieństwa?, Co sądzisz na temat eutanazji? Tak przygotowane zadanie będzie wymagało od respondentów poprawnego odczytania tematu, a następnie przelania na papier osobistej wiedzy i stanu subiektywnych odczuć[21].

Temat wypracowania powinien zachęcać młodzież do udzielenia pisemnej wypowiedzi, odwoływać się do jej osobistych przeżyć i doświadczeń, wyzwalać naturalną potrzebę zwierzeń i dotyczyć problematyki bliskiej uczniom. Zasadniczy problem wypracowania powinien być sformułowany w postaci pytania (albo przemyślanych zdań twierdzących z zasadniczym pytaniem), zapraszającego do wyrażenia własnej opinii[22]. Należy pamiętać, aby problem ten nie był zbyt szczegółowy, ponieważ takie działanie może nadać wypracowaniu charakter ankiety i pociągnąć za sobą niebezpieczeństwo sugestii, rzutujących na końcową treść wypowiedzi respondentów. Wypracowanie powinno być poprzedzone instrukcją, która wyjaśni cel badania, a także zapewni respondentom dyskrecję i względną anonimowość[23]. Za pomocą przemyślanej instrukcji można odpowiednio przygotować badanych uczniów, aby ich wypowiedzi były jak najbardziej osobiste.

Na początku badań empirycznych trzeba postawić tzw. hipotezy robocze (przypuszczenia)[24], które należy zweryfikować na końcu badań. Przyjmuje się, że w ramach jednego badania ankietowego można poruszyć kilka tematów, które będą wymagały odpowiedniego ustosunkowania się respondentów (uczniów biorących udział w lekcjach religii)[25]. Jednocześnie należy pamiętać, że przy ostatecznej analizie wypracowania, istotne są nie tyle błędy ortograficzne, stylistyczne czy interpunkcyjne, co sama treść (istota) wypowiedzi[26]. Dokładna analiza treści poszczególnych wypracowań może stanowić punkt wyjścia do pogłębienia danego problemu w kolejnych badaniach empirycznych.

W ramach metody sondażu diagnostycznego, prócz wypracowania, można posłużyć się także innymi narzędziami badawczymi, takimi jak analiza dokumentów, ankieta, wywiad, czy6 kwestionariusz na wybranej grupie reprezentatywnej[27]. W praktyce religijnej badania sondażowe odnoszą się do wszelkiego typu zjawisk społecznych o istotnym znaczeniu dla wychowania szkolnego i religijnego. Powinny więc dotyczyć: stanu świadomości religijnej uczniów, ich opinii i poglądów na wybrane tematy społeczne czy wreszcie stosunku uczniów do prawd dogmatycznych i moralnych[28].

Etap wstępny wybranej techniki sondażu diagnostycznego (np. ankiety) polega na przebadaniu (sondowaniu) specjalnie dobranej grupy reprezentacyjnej (tzw. próby), wybranej ze społeczności uczniowskiej[29]. W praktyce sondażowej wstępne określenie badanego zagadnienia łączy się ze sprecyzowaniem miejsca, w którym zostanie zbadany dany problem (tutaj jest nim szkoła) oraz dobraniem odpowiedniej próby do badań (niewielka, wstępna liczba uczniów).

W powyższym przypadku sondaż diagnostyczny ma postać wypracowania oraz kwestionariusza ankiety, zwanego niekiedy również ankietą, kwestionariuszem, względnie formularzem[30]. Przeważnie przez ankietę i kwestionariusz należy rozumieć arkusz papieru z wydrukowanymi pytaniami i wolnym miejscem na zapisanie odpowiedzi. Kwestionariusz (lub ankieta) może też być przedłożony respondentom w postaci gotowych odpowiedzi, spośród których wybierają te, które wydają się im prawdziwe[31]. Zdaniem niektórych teoretyków badań empirycznych, pomiędzy ankietą a kwestionariuszem zachodzą pewne różnice[32]. I tak, biorąc pod uwagę sposób formułowania pytań:

– przez ‘ankietę’ rozumie się zestaw pytań otwartych, pozostawiających osobom badanym całkowitą swobodę odpowiedzi[33],

–‘kwestionariuszem’ są pytania specjalnie dobrane i odpowiednio sformułowane. Kwestionariusz obejmuje najczęściej pytania półzamknięte lub skategoryzowane, czyli takie, które domagają się od respondentów jednoznacznego wyboru odpowiedzi przygotowanych przez prowadzącego badania[34].

Zasadniczo w badaniach empirycznych używa się kombinacji ankieto-kwestionariuszowej, w której występują formy pytań zarówno otwartych, jak i zamkniętych. Gdy pytamy młodzież o poziom wiedzy religijnej czy zdeklarowaną wiarę, stawiamy raczej pytania zamknięte[35]. Natomiast kiedy ankieter pragnie poznać motywacje, przekonania i myśli respondentów, proponuje pytania otwarte[36]. Często w badaniach empirycznych kwestionariusz pełni rolę narzędzia, będącego na usługach ankiety[37].

Merytoryczne przygotowanie kwestionariusza ankiety powinno uwzględniać:

– postawienie zasadniczego problemu badawczego,

– precyzyjne i logiczne sformułowanie poszczególnych zdań,

– ułożenie przejrzystej instrukcji poprzedzającej badania,

– przeprowadzenie badań próbnych,

– przygotowanie ostatecznych formularzy badawczych[38].

Każdorazowe badania ankietowe trzeba rozpocząć od określenia zasadniczego problemu badawczego. Należy uściślić, jakiego materiału badawczego ma dostarczyć ankieta albo co zamierzamy badać za jej pomocą[39]. Jeśli poważnie potraktujemy pracę z kwestionariuszem ankiety, na początku powinniśmy przeprowadzić badania próbne, które odpowiedzą na pytanie, czy skonstruowana ankieta jest wystarczająco dobrze przygotowana[40]. Wszystkie kwestionariusze (i ankiety) muszą spełniać określone wymagania odnośnie do formy i treści. Dlatego sondaże diagnostyczne nie mogą być zawiłe w treści, nielogiczne, nieczytelne lub sugestywne. Przeciwnie, powinny być komunikatywne oraz stanowić zwartą i logiczną całość[41].

Od poprawnie skonstruowanej ankiety wymaga się, aby posiadała szereg cech, które podnoszą jej przydatność w zebraniu finalnego materiału empirycznego. Stąd każda ankieta (lub kwestionariusz) powinna:

– ograniczać się możliwie do jednego zagadnienia albo zwartego zespołu zagadnień;

– być zwięzła i mieć ograniczoną liczbę pytań (pytania nie mogą sugerować odpowiedzi);

– zawierać pytania sformułowane w sposób zrozumiały;

– składać się z pytań tak sformułowanych, aby wymagały precyzyjnych odpowiedzi;

– pytać tylko o taki zakres zagadnień, na które respondent może udzielić odpowiedzi;

– spełniać wymagania dydaktyczne – sprzyjać wzrostowi poczucia doniosłości i celowości udzielanych odpowiedzi;

– zawierać w części wstępnej bezpośredni zwrot do respondentów, który ma zachęcić do wypełnienia ankiety oraz informację o sposobie jej przeprowadzenia i zapewnienie o anonimowości; na końcu ankiety powinno znaleźć się podziękowanie za jej wypełnienie;

– unikać niedyskretnego wnikania w sprawy osobiste[42].

W celu przeprowadzenia dokładnych badań empirycznych świadomie dobiera się respondentów z dwóch typów szkół[43] lub w ramach jednej szkoły, na przykład zawodowej, wyróżnia się odpowiednią liczbę uczniów z klas technicznych oraz z klas licealnych z profilem zawodowym. Na tym etapie badań chodzi o to, aby otrzymać tzw. „zmienne”. Ponieważ liceum ogólnokształcące o profilu humanistycznym różni się od klas technicznych ukierunkowanych zawodowo w podstawowych kwestiach oddziaływań dydaktyczno-pedagogicznych, dlatego fakt ten powinien odsłonić w efekcie końcowym różnice statystyczne. Dodatkowo wprowadzoną zmienną może być przyjęcie podziału na chłopców i dziewczęta. Zwykle taki dobór grupy badawczej jest umotywowany zamiarem porównania wyników dwóch zmiennych, a w konsekwencji wyodrębnienia różnic statystycznych, co powinno zostać wyrażone w postaci testu statystycznego chi-kwadrat (χ²).

Nie ulega wątpliwości, że pewną wadą badań empirycznych jest znaczny wkład pracy ankietera i czasochłonność przy opracowywaniu etapowych i końcowych danych z kwestionariusza ankiety. Do tego można dodać jeszcze znaczny koszt związany z obliczaniem końcowych danych. Sondaże diagnostyczne są niejednokrotnie łatwo dostępnymi narzędziami przy badaniu znajomości i akceptacji prawd wiary w środowisku młodzieży uczęszczającej na lekcje religii. Z drugiej strony należy mieć na uwadze, aby różnego rodzaju ankiety nie były jedynymi narzędziami poznawania kondycji religijnej młodzieży polskiej. Równie ważnymi technikami badawczymi mogą być przecież: obserwacja, wywiad, rozmowa, pozyskiwanie danych na podstawie analizy różnych dokumentów[44].

 

 

Czy zatem badania ankietowe mają jakiś sens, biorąc pod uwagę, że błąd statystyczny sondaży diagnostycznych może niejednokrotnie sięgać nawet do 10%? Czy warte są nakładu czasowego, intelektualnego i finansowego? Czy w ogóle coś wnoszą do postępu naukowego w dziedzinie teologii pastoralnej? Spróbujmy na koniec udzielić odpowiedzi na tak postawione pytania.

Powszechnie wiadomo, że sondaże diagnostyczne nie są doskonałymi środkami do mierzenia poglądów czy postaw respondentów. Dlatego też przy tworzeniu różnego rodzaju ankiet mogą pojawić się wątpliwości odnośnie do konstrukcji samego kwestionariusza, treści instrukcji oraz stawianych pytań[45]. Pierwsza część artykułu miała na celu uporanie się, w jak największym stopniu, z tymi wątpliwościami.

Bardzo ważnym elementem każdej ankiety jest jej obszerność. Należy podkreślić, że uczniowie niezbyt chętnie wypełniają zbyt długie ankiety. Dlatego też poprawnie skonstruowana ankieta nie powinna zająć respondentom więcej niż 30 minut. Prowadzący badania w ramach jednostki lekcyjnej musi mieć przecież dodatkowy czas na przedstawienie się oraz objaśnienie uczniom techniki wypełniania ankiety. Nawet przy poprawnie skonstruowanej ankiecie zawsze znajdzie się niewielka liczba osób, które udzielą odpowiedzi minimalistycznych lub wręcz fałszywych. Konstrukcja ankiety nie uwzględnia także indywidualnych różnic respondentów. W każdej badanej próbie (grupie badawczej) znajdą się jednostki, które z różnych przyczyn nie będą w stanie odpowiednio wypełnić przedłożonej ankiety. Niektórzy uczniowie, mając do dyspozycji nawet poprawnie skonstruowaną ankietę, mogą mieć również obiektywne trudności z pisemnym wyrażaniem własnych myśli[46].

Choć badania ankietowe z różnych względów budzą pewne zastrzeżenia, to jednak trudno nie zgodzić się z M. Łobockim, który pisze: „Nie można zaprzeczyć temu, iż ankieta dostarcza bogatego materiału, choć nie jest on łatwy do wnikliwej analizy”[47]. Pomimo różnych wątpliwości wysuwanych pod adresem badań empirycznych, są one jednak powszechnie stosowane w pedagogice religijnej oraz teologii pastoralnej. To właśnie badania ankietowe, przy zachowaniu anonimowości respondentów, umożliwiają pozyskiwanie niezbędnych informacji na temat stanu wiedzy oraz wiary uczniów[48] uczęszczających na lekcje religii. Wiedza empiryczna czerpana z sondaży diagnostycznych powinna być bardzo ważna dla wszystkich ludzi odpowiedzialnych w Polsce za katechizację dzieci, młodzieży i dorosłych. Wyniki liczbowe przeprowadzanych sondaży jasno dowodzą, że społeczeństwo polskie po okresie transformacji ustrojowej (po 1989 roku) stopniowo ulega konsumpcyjnemu stylowi życia, marginalizując odniesienie do wymiaru transcendentalnego. Taka tendencja utrwala się; można zaobserwować spadek praktyk religijnych w Kościele katolickim w Polsce. Jednocześnie nie kto inny, tylko katecheci szkolni w pierwszym rzędzie doświadczają kontaktu również z takimi uczniami, którzy przeżywają trudności w wierze, są wewnętrznie zagubieni, nie umieją określić własnego odniesienia do Boga, wprost negują wszelkie zasady głoszone przez Kościół oraz wykazują elementarne braki w prezentowanej kulturze[49].

W kontekście zróżnicowanego odniesienia współczesnego człowieka do Boga, techniki badawcze sondaży diagnostycznych pozwalają dogłębnie wniknąć w problemy ewangelizowanej młodzieży[50]. Znając lepiej dylematy wiary i egzystencji uczniów uczęszczających na lekcje religii, mamy większe szanse na to, aby wyjść im naprzeciw. W tym właśnie celu stosuje się odpowiednio przemyślane techniki badawcze. Badania empiryczne pozwalają bowiem na osobiste ustosunkowanie się uczniów do określonej problematyki. Przykładem takich technik może być np. ankieta. Przeprowadza ją zwykle w konkretnym środowisku szkolnym lub parafialnym tzw. ankieter, wykorzystując technikę audytoryjną[51].

Celem systematycznego prowadzenia badań sondażowych w Polsce jest stała odnowa refleksji katechetycznej zarówno w teorii, jak i w praktyce. Przecież refleksja teoretyczna (teologia pastoralna, katechetyka, pedagogika religijna) ma wspierać codzienną praktykę (katecheza, lekcja religii), a praktyka powinna weryfikować teorię. Praktycznym wyrazem katechetyki i pedagogiki religijnej (nauki teologiczne) jest katecheza oraz nauczanie religii w szkołach. Badania empiryczne pozwalają nam w jakiś sposób „zmierzyć” skuteczność aktualnego modelu katechezy oraz analizować wpływ szkolnej lekcji religii na aksjologiczny wymiar życia społecznego. Ostatecznie badania empiryczne zawsze powinny dawać Kościołowi rzymskokatolickiemu „coś” do myślenia, a sam Kościół jako instytucja i wspólnota nie może przed nimi uciekać.

Stosowanie zróżnicowanych technik sondażowego pomiaru wybranych grup społecznych pozwala dogłębniej poznać sposób wartościowania młodzieży, obserwować i analizować ich problemy transcendentalne i egzystencjalne. I chociaż sondaże diagnostyczne są niejednokrotnie obarczone tzw. błędem statystycznym, to jednak wydają się być jednym z możliwych sposobów badania życia religijnego współczesnej młodzieży. Dzięki teoretycznej refleksji w teologii pastoralnej możemy wiedzieć, na ile młodzież aprobuje (lub odrzuca) naukę Kościoła katolickiego. Katecheci szkolni nie mogą w sposób przekonywający prowadzić swoich uczniów do Boga (wymiar transcendentalny), jeśli pominą całą sferę ludzkiego doświadczenia (wymiar wertykalny). Znajomość zagadnień egzystencjalnych, którymi żyje młodzież, jest niezmiernie ważna choćby przy tworzeniu nowych podręczników do nauki religii. Podręczniki te powinny być zgodne nie tylko z nauką Magisterium Kościoła, ale również wychodzić naprzeciw pytaniom młodzieży.

Badania empiryczne wymagają na początku jasnego zdefiniowania przedmiotu badań. Chodzi bowiem o to, aby wskazany w sondażu problem był możliwy do zaobserwowania, zrozumienia, a następnie zmierzenia. Warunkiem poprawnego przeprowadzenia badań empirycznych jest operacjonalizacja pojęcia (lub pojęć), które ma (mają) być przebadane. Temu zabiegowi powinno towarzyszyć równoczesne postawienie wstępnych hipotez badawczych. Hipoteza badawcza jest takim stwierdzeniem zdaniowym, co do którego istnieje duże prawdopodobieństwo, że będzie stanowić końcowe rozwiązanie podstawowych problemów. Postawienie hipotez badawczych wymaga weryfikacji na końcu pracy.

Poważną wadą wszelkiego rodzaju sondaży diagnostycznych, a zwłaszcza ankiet i kwestionariuszy, jest ich duża czasochłonność oraz koszt przeprowadzenia i opracowania badań. Pomimo takiego stanu rzeczy, ich znaczenie w ewangelizacji młodzieży jest istotne i wciąż niedoceniane. Poprzez badania empiryczne (kwestionariusz ankiety, wypracowanie) Kościół rzymskokatolicki ma sposobność kształtowania własnej samoświadomości, co daje mu z kolei możliwość bardziej skutecznego działania.

Zastanawiając się nad działalnością Kościoła, warto zwrócić uwagę na fakt, że teolodzy pastoralni korzystają zarówno z osiągnięć nauk teologicznych, jak i z nauk humanistycznych (socjologia). Uzasadnieniem takiego postępowania dla Kościoła powinno być życie samego Jezusa z Nazaretu, który głosił Dobrą Nowinę, używając odniesień do ówczesnej kultury, a zwłaszcza sposobu myślenia tamtych ludzi. Skoro sam Jezus Chrystus w znaczącym zakresie korzystał z dostępnych metod poznawania otaczającego świata (środowiska życia), to tym bardziej współczesny Kościół katolicki, jako instytucja i wspólnota osób, powinien brać pod uwagę dane statystyczne zróżnicowanych sondaży diagnostycznych, aby skutecznie wychodzić naprzeciw problemom ewangelizowanej młodzieży.

 

 

 

---

[1] Ostateczne wyniki sondażu były niemalże natychmiast upublicznione i dostępne przez dłuższy czas również na innej katolickiej stronie internetowej www.natan.pl.

[2] W sondażu tym chodziło oczywiście o lekcję religii, która – zasadniczo – w warunkach szkoły państwowej nie jest i nie może być katechezą w dosłownym tego słowa znaczeniu.

[3] A. Zellma, Ewaluacja edukacyjna jako element kształcenia katechetycznego, „Katecheta” 2001, nr 7/8, s. 4-5. Por. M. Kalinowska, Ewaluacja w praktyce szkolnej, w: Nowa szkoła. Skuteczne zarządzanie w praktyce, Warszawa 2002.

[4] Według rozporządzeń kościelnych obowiązujących nauczycieli religii, przy wystawianiu ocen nie należy brać pod uwagę tzw. praktyk religijnych. Mówi o tym Dyrektorium katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce (2001, nr 83). Taki zapis w dokumentach Kościoła potwierdza, że w szkole mamy do czynienia jedynie z lekcją religii.

[5] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s. 98.

[6] M. Korgul, Dydaktyka dla katechetów, Świdnica 2007, s. 259-261.

[7] J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967, s. 104. Por. J. Majka, Metodologia nauk teologicznych, Wrocław 1981, s. 40-41; R. Kamiński, Metoda teologii pastoralnej, RTK 37 (1990), nr 6, s. 95.

[8] J. Ekel, Metody psychologii, w: Metody badań psychologicznych, L. Wołoszynowa (red.), Warszawa 1965, s. 29. Por. S. Kamiński, Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1981, s. 183; M. Majewski, Metodologia katechetyki w teorii i w praktyce, Kraków 1998, s. 125-127.

[9] Por. K. Pawlina, Polska młodzież przełomu wieków, Warszawa 1998, s. 27-43.

[10] Por. C. Ghidelli, I principi di conduzione della metodologia, Torino 1990, s. 121; J. Życiński, Język i metoda, Kraków 1983, s. 100-101.

[11] Por. M. Majewski, Metodologia katechetyki w teorii i w praktyce, dz. cyt., s. 133.

[12] G. Cionchi, Catechisti oggi. Note di catechetica, psicopedagogia e didattica per la pastorale dell’età evolutiva, Torino, Leumann, 1999, s. 311-313.

[13] M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2008, s. 208-210; tenże, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s. 226.

[14] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1998, s. 88.

[15] C. Ghidelli, I pricipi di conduzione della metodologia, dz. cyt., s. 120.

[16] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 89. Por. M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 229.

[17] Por. R. Łapińska, M. Żebrowska, Wiek dorastania, w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, M. Żebrowska (red.), Warszawa 1975, s. 680.

[18] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 90.

[19] O. Veronesi, I retti metodi di ricerche della psicologia, Torino 1981, s. 31.

[20] Z. Skorny, Metody badań i diagnostyka psychologiczna, Wrocław 1974, s. 124-126; T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, s. 91.

[21] R. Tonelli, Ricerca teologica e orientamenti metodologici, Roma 1982, s. 215.

[22] Por. J. Lutyński, Pytanie jako podstawa wzajemnego komunikowania w wywiadzie kwestionariuszowym, w: Wywiad kwestionariuszowy. Analizy teoretyczne i badania empiryczne, K. Lutyńska, A. Wejland (red.), Wrocław 1983, s. 72-81.

[23] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 250.

[24] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 177.

[25] Tamże, s. 249; M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 38-39.

[26] C. Ghidelli, I principi di conduzione della metodologia, dz. cyt., s. 121.

[27] Zagadnienie sondażu diagnostycznego zostało opracowane dość przystępnie w: I. Muchnicka, Metoda sondażu w pedagogice empirycznej, w: Metodologia pedagogiki społecznej, R. Wroczyński, T. Pilch (red.), Wrocław 1974.

[28] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, dz. cyt., s. 202.

[29] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 50.

[30] K. Wojczak, Badania empiryczne, w: Wokół katechezy posoborowej, R. Chałupniak (red.), Opole 2004, s. 36; S. Bogdanowicz, Ankieta jako metoda badawcza, „Katecheta” 12 (1968) 6, s. 241.

[31] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 268; Por. S. Szostkiewicz, Procedury i techniki badań socjologicznych, Warszawa 1964, s. 121.

[32] Nie będziemy omawiać tutaj wszystkich sugerowanych różnic. Więcej na ten temat zob. M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 268-271; Podstawy psychologii dla nauczycieli, J. Strelau (red.), Warszawa 1979, s. 469-472.

[33] J. Lutyński, Wywiad kwestionariuszowy a ankieta, w: Wywiad kwestionariuszowy…, dz. cyt., s. 50.

[34] A. Stanowski, Ankietowe badania religijności, w: Encyklopedia katolicka, T.1, F. Gryglewicz, R. Łukaszczyk, Z. Sułowski (red.), Lublin 1985, k. 620; M. Majewski, Metodologia katechetyki w teorii i w praktyce, dz. cyt., s. 137.

[35] A. Wejland, Kwestionariusz, w: Podręcznik socjologicznych badań ankietowych, P. Daniłowicz (red.), Warszawa 1992, s. 53-54.

[36] Tamże, s. 53.

[37] Por. S. Szostkiewicz, Procedury i techniki badań socjologicznych, dz. cyt., s. 75n; A. Wejland, Kwestionariusz, art. cyt., s. 51-52.

[38] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 271.

[39] Z. Skorny, Metody badań i diagnostyka psychologiczna, dz. cyt., s. 201.

[40] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 274.

[41] J. Koniarek, Reguły poprawnego formułowania pytań kwestionariuszowych, w: Wywiad kwestionariuszowy…, dz. cyt., s. 147-150.

[42] S. Bogdanowicz, Ankieta jako metoda badawcza, art. cyt., s. 243-244.

[43] Na przykład liceum ogólnokształcące i technikum informatyczne lub państwowe liceum ogólnokształcące i katolickie liceum ogólnokształcące.

[44] M. Majewski, Metodologia katechetyki w teorii i w praktyce, dz. cyt., s. 133-137.

[45] Ghidelli, I principi di conduzione della metodologia, dz. cyt., s. 89-90.

[46] J. Szumski, Badania ankietowe, w: Wstęp do metod i technik badań socjologicznych, W. Grygolec (red.), Warszawa 1986, s. 294-295.

[47] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, dz. cyt. s. 276.

[48] O ile poziom wiedzy religijnej można ocenić dość łatwo, o tyle stan (autentyczność) wiary, która w pierwszym rzędzie jest łaską, wymyka się jednoznacznej ocenie i kontroli w badaniach empirycznych.

[49] Por. J. Goraj, Jaka przyszłość dla katechezy parafialnej?, w: Miejsca katechezy. Rodzina, parafia, szkoła, S. Kulpaczyński (red.), Lublin 2005, s. 255-270; Por. Jezus Chrystus. Kim On jest dla mnie?, W. Kubik (red.), Kraków 1997, s. 11.

[50] Por. J. Goraj SDB, Katecheza młodzieży miejskiej, w: Katecheza młodzieży, S. Kulpaczyński (red.), Lublin 2003, s, 179-232.

[51] M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 260.