WIELORAKIE KOMPETENCJE NAUCZYCIELA RELIGII JAKO OBIECUJĄCA PERSPEKTYWA EFEKTYWNOŚCI EDUKACYJNEJ
Katechetycy od zamierzchłych czasów próbują ustalić i opisać ideał nauczyciela religii. W ostatnich latach coraz częściej stwierdzają, że zmieniająca się rzeczywistość społeczna, polityczna, kulturowa i edukacyjna wpływa nie tylko na model nauczania religii i katechezy parafialnej, ale także warunkuje potrzebę nowego typu osobowości katechety. Na gruncie tych uwag katechetycy, pedagodzy i socjolodzy analizują dane dotyczące aktualnego, idealnego i postulowanego wizerunku nauczyciela religii
[1]. Tworzą też nowe projekty permanentnej formacji katechetów, w których określają oczekiwania Kościoła i szkoły wobec nauczycieli, wychowawców i świadków wiary
[2]. W tym nieustannym zainteresowaniu osobowością nauczyciela religii daje się zauważyć koncentrację wokół kwestii, które decydują o indywidualności, refleksyjności i twórczości, a przede wszystkim o wielorakich kompetencjach
[3]. Autorzy nawiązują przy tym do zmian zachodzących w sferze edukacji i nauki, stwierdzając, że są one dla katechetów bodźcem do podejmowania działań formacyjnych, mających zaspokoić aktualne potrzeby oraz odpowiedzieć na wyzwania wychowawcze i dydaktyczne.
W związku z wyakcentowaniem, zwłaszcza w pedeutologii oraz w dokumentach oświatowych i katechetycznych, znaczenia i potrzeby rozwijania przez nauczycieli, w tym także katechetów, różnych umiejętności dydaktycznych i pedagogicznych oraz podejmowania działań innowacyjnych, nie można przejść obojętnie wobec tych problemów. Zamierzeniem niniejszego tekstu jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: Czy, a jeżeli tak, to na ile wielorakie kompetencje nauczyciela religii przyczyniają się do osiągnięcia efektywności edukacyjnej? Odpowiedź wymaga najpierw dookreślenia kluczowego terminu ‘wielorakie kompetencje nauczyciela religii’ oraz scharakteryzowania poszczególnych – najczęściej wymienianych w pedeutologii i katechetyce – kompetencji, jakimi powinien odznaczać się każdy nauczyciel religii. Dodatkowo zostaną wskazane także cechy i umiejętności charakterystyczne dla nauczyciela religii i wynikające wprost z pełnionej w szkole misji katechetycznej; działania, które mają na celu rozwój wielorakich kompetencji, oraz konsekwencje edukacyjne, wynikające z posiadania odpowiednich umiejętności. Tak zarysowana problematyka pozwoli opisać zależności między wielorakimi kompetencjami nauczyciela religii a efektywnością edukacyjną jego posługi w szkole.
1. Sposoby rozumienia terminu ‘wielorakie kompetencje nauczyciela religii’
Obecnie analizy na temat wielorakich kompetencji, jakimi powinni odznaczać się nauczyciele stanowią integralną część naukowych i praktycznych dyskusji, szczególnie na polu nauk pedagogicznych (głównie pedeutologii). Badacze zgodnie twierdzą, że termin ten jest wieloznaczny z powodu silnie osadzonych w myśleniu pedagogicznym potocznych konotacji definicji oraz w związku z podatnością na interferencję sądów wartościujących to pojęcie
[4]. Niemałe znaczenie w braku jednoznacznego rozumienia terminu ‘wielorakie kompetencje nauczyciela’ ma także teoretyczny i praktyczny kontekst
[5]. Również wprowadzanie tego terminu i stosowanie zamiennie z ‘kwalifikacjami zawodowymi’ decyduje o jego wieloznacznym zakresie znaczeniowym
[6]. Niezależnie od tego, zdaniem wielu autorów, powyższy termin wskazuje na właściwości nauczyciela
[7]. Jego znamienną cechą jest pojęcie, ‘wielorakie’ i ‘kompetencje’. To one wyznaczają kierunek szczegółowych analiz.
Słowo ‘wielorakie’ wskazuje na różnorodność i pluralizm kompetencji. Znajduje ukonkretnienie w opisywanych przez pedeutologów umiejętnościach i kwalifikacjach nauczyciela, takich jak np. merytoryczne, dydaktyczno-metodyczne, wychowawcze, psychologiczno-pedagogiczne, komunikacyjne, medialne i techniczne
[8]. Natomiast pojęcie ‘kompetencje’ odznacza się szerokim zakresem i interdyscyplinarnym charakterem. Stosowane w naukach pedagogicznych ma swój źródłosłów łaciński
competentia, co oznacza ‘odpowiedniość’, ‘zgodność’ oraz
competere, czyli ‘zgadzać się’, ‘nadawać się’, ‘współzawodniczyć (z kimś)’
[9]. To ujęcie etymologiczne zostaje poszerzone w „Słowniku współczesnym języka polskiego”, w którym czytamy: „kompetencja to zdolność i gotowość do wykonywania; wyuczona umiejętność robienia rzeczy dobrze, rozwinięte sprawności niezbędne do radzenia sobie z problemami”
[10]. Jednak sprowadzenie kompetencji nauczyciela (także katechety) do powyższego rozumienia terminu wydaje się niewystarczające. W związku z tym niektórzy badacze, definiując kompetencje, zwracają uwagę na zakres czyjejś wiedzy, umiejętności, uprawnień, pełnomocnictw lub odpowiedzialności
[11]. Takie określenie ma jednak charakter bardzo ogólny. Dlatego pedagodzy, w zależności od kontekstu analiz i potrzeb badawczych, podają uszczegółowione definicje kompetencji nauczyciela. Spośród wielu wypowiedzi warto przytoczyć kilka, najbardziej charakterystycznych, które pozwolą ukazać całościowe rozumienie terminu ‘wielorakie kompetencje nauczyciela religii’. Na przykład Elżbieta Goźlińska i Franciszek Szlosek określają kompetencje jako „przygotowanie zawodowe, zakres wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności do wykonywania określonych zadań (…)”
[12]. Dodają, że kompetencje obejmują także „potencjalne umiejętności, ujawniające się w chwili wykonywania samego zadania”
[13]. Bardziej kompleksowe rozumienie kompetencji daje się zauważyć w definicji S. Dylaka. Przez ten termin rozumie on wielce złożoną dyspozycję, stanowiącą wypadkową wiedzy, umiejętności, postaw, motywacji, emocji i wartości
[14]. Wacław Strykowski, Justyna Strykowska i Józef Pielachowski kompetencje utożsamiają z kwalifikacjami nauczycieli, umiejętnościami niezbędnymi do efektywnego wykonywania tego zawodu
[15]. Podkreślają też, że termin ten wskazuje zawsze na właściwości konkretnej osoby, na jej umiejętności, czyli wiedzę dotyczącą tego, jak uczyć i wychowywać oraz na dynamikę ujawniającą się w działaniu nauczyciela, w jego interakcji z rzeczywistością edukacyjną. Dalej autorzy słusznie dowodzą, że najtrafniejszą definicją kompetencji, jaką dotąd wypracowano w pedeutologii, jest propozycja Marii Czerepaniak-Walczak. Jej zdaniem, termin ‘kompetencje’ wskazuje na szczególne właściwości osoby, wyrażające się w demonstrowaniu – na wyznaczonym przez społeczne standardy poziomie – umiejętności adekwatnego zachowania się, świadomości potrzeby i konsekwencji takiego właśnie zachowania oraz w przyjmowaniu odpowiedzialności za nie
[16]. M. Czerepaniak-Walczak podkreśla przy tym, że kompetencje nie są tożsame ze sprawnościami. Te ostatnie, zdaniem autorki, stają się kompetencjami wtedy, gdy osoba ujawnia dane sprawności w konkretnych warunkach, np. wykonując zadanie opisane jako standard posiadanych kompetencji
[17].
Przytoczone powyżej sposoby definiowania kompetencji w pedagogice nie różnią się zasadniczo. Wskazują jedynie, że – rozpatrując to pojęcie – można koncentrować się na odmiennych aspektach i komponentach. Termin ‘wielorakie kompetencje nauczyciela’ zawsze jednak obejmuje swoim zakresem znaczeniowym wiedzę, sprawności, procesy rozumienia i pragnienia związane z edukacją.
Przekładając powyższe definicje na sytuacje w katechezie, trzeba zwrócić uwagę na fakt, że termin ‘wielorakie kompetencje nauczyciela religii’ zawsze odnosi się do złożonych dyspozycji osobowościowych, jakimi odznacza się dany katecheta. Stąd też poprzez ten termin wskazuje się na atrybuty podmiotu – nauczyciela religii, na jego wiedzę, sprawności, kwalifikacje, dążenia do dobrego działania oraz przejawiane przez niego umiejętności i zachowania o charakterze edukacyjnym, ujawniające się głównie w relacjach z uczniami, rodzicami, nauczycielami, dyrekcją szkoły i innymi podmiotami odpowiedzialnymi za szkolne nauczanie religii (np. proboszczem, duszpasterzami, wizytatorem, dyrektorem wydziału katechetycznego). Szczególną właściwością wielorakich kompetencji nauczyciela religii jest ich dynamiczny i możliwy do wyuczenia charakter. Oznacza to, że każdy nauczyciel religii, jeśli tylko tego pragnie, może nabywać określone kompetencje zarówno w czasie studiów, jak i podczas permanentnej formacji oraz w toku zdobywania doświadczeń pedagogicznych. Otwartość katechety na nową wiedzę oraz jego dążenie do doskonalenia samego siebie i swojego warsztatu pracy prowadzi do zmian w zakresie posiadanych kompetencji. Zwykle zmiany te mają charakter reorganizacji i rekonstrukcji dotychczasowych kompetencji poprzez podniesienie poziomu obecnych umiejętności i tworzenie się nowych, wprost powiązanych z dotąd posiadanymi. Poza tym nauczyciel religii, odznaczając się określonymi kompetencjami, może przenosić je na inne dziedziny własnej aktywności, np. wykorzystywać w posłudze duszpasterskiej w parafii
[18]. Ważną cechą wielorakich kompetencji katechety jest dążenie do zdobywania nowych umiejętności w konkretnych sytuacjach edukacyjnych oraz swobodnego i twórczego ich wykorzystywania w warunkach zmieniającej się rzeczywistości katechetycznej. Obok wszystkich, wyżej wymienionych atrybutów, istotną cechą jest otwartość nauczyciela religii na Boga, świadomość bycia tym, który został posłany przez wspólnotę Kościoła oraz ciągła postawa gotowości, by swoją posługą nauczania i wychowania oraz świadectwem wiary służyć uczniom
[19].
2. Podstawowe kompetencje nauczyciela religii
Pisząc o podstawowych rodzajach kompetencji nauczyciela religii, trzeba – podobnie jak przy określaniu zakresu znaczeniowego tego terminu – odwołać się przede wszystkim do badań pedeutologów, wzbogacając je o stwierdzenia zamieszczone w dokumentach Kościoła i wypowiedziach katechetyków. Z praktycznego punktu widzenia istotna wydaje się także uwaga, że dywagacje autorów na temat kompetencji nauczycieli, a więc także katechetów, wskazują na brak jednej konkretnej typologii. U podstaw zróżnicowania leży wielość kryteriów podziału. Autorzy najczęściej uwzględniają tu specyfikę zawodu nauczyciela (także katechety) oraz zadania i funkcje pełnione przez niego w środowisku szkolnym. Ważne miejsce przypisują także wiedzy przedmiotowej i strategiom jej przekazywania, stylom kierowania zespołem klasowym, sposobom oceniania i dokumentowania postępów poszczególnych uczniów oraz zaangażowaniu w dokształcanie i samodoskonalenie
[20].
Uwzględniając powyższe elementy i mając na uwadze różne typologie proponowane przez pedeutologów
[21], daje się wyodrębnić podstawowe rodzaje kompetencji nauczyciela religii, które wiążą się bezpośrednio ze specyfiką posługi katechetycznej i zawodu nauczyciela religii w środowisku szkolnym. Pierwszą grupę tworzą kompetencje profesjonalne, określane też jako prakseologiczne, do których można zaliczyć kompetencje merytoryczne, dydaktyczno-metodyczne, naukowo-pedagogiczne i realizacyjne
[22]. Natomiast w skład drugiej grupy wchodzą kompetencje związane z etycznymi, kreatywnymi i psychologicznymi predyspozycjami nauczyciela religii. Najczęściej wymienia się tu kompetencje moralne, interpretacyjne (psychologiczne), komunikacyjne, współdziałania, kreatywne i informatyczne
[23].
Charakterystyczną cechą kompetencji merytorycznych jest posiadanie przez katechetę wiedzy z zakresu nauczania religii. Chodzi tu o wieloaspektowe i pogłębione zorientowanie nauczyciela religii w tematyce, którą podejmuje podczas zajęć
[24]. Tak ujmowana kompetencja, określana przez niektórych jako specjalistyczna, wymaga nieustannego doskonalenia poprzez własne dokształcanie, czytanie literatury biblijnej i teologicznej oraz dokumentów Kościoła, zdobywanie informacji o aktualnych wydarzeniach w Kościele, jak też uczestniczenie w konferencjach katechetycznych, sympozjach i szkoleniach. Dzięki zdobywanej wiedzy nauczyciel religii zyskuje miano eksperta i profesjonalisty w zakresie nauczania religii.
Wraz z kompetencjami merytorycznymi istotne wydają się także kompetencje dydaktyczno-metodyczne nauczyciela religii. Można je określić jako umiejętności dotyczące warsztatu pracy katechety, sposobu aktywizacji uczniów i realizacji procesu edukacyjnego. W ich zakres wchodzi przygotowanie metodyczne nauczyciela religii do prowadzenia zajęć oraz nieustanne doskonalenie własnego warsztatu pracy dydaktyczno-wychowawczej
[25].
Integralnie powiązane z powyższymi umiejętnościami są kompetencje naukowo-pedagogiczne. Dotyczą one posiadanej przez nauczyciela religii wiedzy na temat wychowania i zdolności zastosowania jej w sytuacjach edukacyjnych celem lepszego poznawania uczniów i podejmowania działań wspierających katechizowanych w rozwoju osobowym
[26][28], „Jakich masz kolegów?”
[29]). Te narzędzia badawcze służą rozwijaniu dynamiki grupy, a przez to wspomagają nauczyciela religii w rzetelnym poznawaniu katechizowanych i projektowaniu odpowiednich działań dydaktyczno-wychowawczych.. W zakres tych kompetencji wchodzi umiejętność diagnozowania sytuacji rozwojowej wychowanków oraz rozpoznawania środowiska społeczno-wychowawczego, w tym sytuacji rodzinnej i znaczących grup rówieśniczych. Dlatego nauczyciel religii, który odznacza się zdolnością poznawania uczniów i ich środowiska, potrafi dobierać i stosować właściwe metody, techniki i narzędzia badawcze służące diagnozowaniu
[27]. Na przykład, chcąc rozpoznać przyczyny zachowania katechizowanych podczas lekcji religii, umiejętnie stosuje kwestionariusz ankiety, analizuje dokumentację szkolną i wytwory uczniów. Może też narzędzia badawcze wzbogacić o obserwację uczestniczącą lub poprosić innego katechetę o hospitację diagnozującą, ukierunkowaną na poznawanie zachowań wychowanków oraz ich komunikację werbalną i pozawerbalną. Poza tym o kompetencjach naukowo-pedagogicznych nauczyciela religii, związanych wprost z diagnozowaniem wychowawczym świadczy także umiejętność zastosowania technik socjometrycznych („plebiscyt niechęci i życzliwości”
Dopełnieniem powyższych kompetencji nauczyciela religii są umiejętności związane z planowaniem i projektowaniem czynności edukacyjnych oraz z zastosowaniem określonych strategii nauczania i wychowania. Zwykle pedagodzy określają je jako kompetencje realizacyjne, gdyż wyrażają się one w zdolności zastosowania wiedzy dydaktyczno-pedagogicznej w praktyce
[30]. Szczególnym wyznacznikiem posiadania przez nauczyciela religii kompetencji realizacyjnych są umiejętności opracowania rocznego planu dydaktycznego, zgodnego z programem nauczania religii i dostosowanego do danej grupy uczniów, redagowania własnych scenariuszy do zajęć lekcyjnych, formułowania celów operacyjnych i wymagań edukacyjnych, konstruowania narzędzi do oceny wiedzy uczniów oraz ewaluacji i autoewaluacji zajęć, posługiwania się określonymi metodami i środkami dydaktycznymi (także komputerami i urządzeniami technicznymi) czy też narzędziami diagnozowania tak, by efektywnie osiągać cele edukacji religijnej i wspierać uczniów w integralnym rozwoju
[31]. Poza tym o kompetencjach realizacyjnych nauczyciela religii świadczy także umiejętność opracowania planu rozwoju zawodowego i redagowania sprawozdań po zakończeniu danego etapu rozwoju zawodowego
[32].
Opisane wyżej kompetencje nauczyciela religii wiążą się bezpośrednio z planowaniem i realizacją działań katechetycznych w środowisku szkolnym. Mają one niewątpliwie istotne znaczenie w skutecznym programowaniu, projektowaniu i organizowaniu całego procesu nauczania religii, a więc zarówno w przekazywaniu treści, jak i w podejmowaniu czynności dydaktyczno-metodycznych i wychowawczych. W zakres tych kompetencji wchodzi nie tylko wiedza teoretyczna, ale także praktyczna; tworzą one integralną całość i znajdują wyraz w efektywnym działaniu nauczyciela religii.
Obok kompetencji prakseologicznych ważne są także kompetencje osobowe
[33]. Wiążą się one wprost z cechami osobowości nauczyciela religii i jego własną tożsamością. Określają też, na ile dany katecheta posiada predyspozycje psychologiczne do zawodu nauczyciela i wykazuje się istotnymi zdolnościami twórczymi
[34]. Za najważniejsze uznać należy kompetencje moralne
[35]. Wyrażają się one między innymi w pogłębionej refleksji natury moralnej i oceny każdego postępowania oraz w znajomości i realizacji powinności etycznych wobec uczniów, rodziców, szkoły i wspólnoty Kościoła, która posyła nauczyciela religii z misją nauczania i wychowania w wierze
[36]. Wśród kompetencji moralnych katechety można wyróżnić zdolność myślenia i działanie zgodne z nauczaniem Kościoła oraz dla dobra wspólnoty eklezjalnej. Poza tym o kompetencjach moralnych nauczyciela religii świadczy umiejętność poszanowania godności każdego ucznia oraz podmiotowe traktowanie wychowanków i wszystkich partnerów uczestniczących w procesie dydaktyczno-wychowawczym
[37]. Istotną rolę spełnia tu także poczucie odpowiedzialności za wychowanków i misję katechetyczną w szkole. Pełne jednak rozumienie kompetencji moralnych nauczyciela religii nie jest możliwe bez odwołania do charyzmatu danego mu przez Ducha Świętego czy też bez pogłębionej duchowości i świadectwa życia
[38]. W tych cechach nauczyciela religii najpełniej urzeczywistniają się jego kompetencje moralne. Aby mogły one zaistnieć w posłudze katechety, potrzebne jest jego zaangażowanie w permanentną formację duchową poprzez udział w spotkaniach formacyjnych, systematyczne korzystanie z sakramentów świętych, osobistą i wspólnotową modlitwę.
Kompetentny nauczyciel religii odznacza się także wiedzą i umiejętnościami o charakterze interpretacyjnym, cechuje go doświadczenie umożliwiające podejmowanie stałej refleksji nad działaniem i w toku działania, konstruktywnej krytyki i autorefleksji, adekwatnej samooceny oraz diagnozowania potrzeb uczniów i jakości funkcjonowania wychowanków w relacjach z innymi
[39]. Nauczyciel religii odznaczający się kompetencją interpretacyjną potrafi przede wszystkim systematycznie podejmować pogłębiony rachunek sumienia i w świetle słowa Bożego zastanawiać się nad własnym postępowaniem. Te ostatnie zdolności wprost wiążą się ze specyfiką posługi nauczyciela religii. Nadają sens misji katechetycznej w szkole. Poza tym umożliwiają stawanie się refleksyjnym nauczycielem religii.
Kolejny obszar kompetencji nauczyciela religii, określany jako kompetencje komunikacyjne, wiąże się ze zdolnością do dialogowego sposobu bycia
[40]. O ich posiadaniu świadczy nie tylko umiejętność posługiwania się językiem w sposób skuteczny, zgodny ze społecznymi i konwencjonalnymi regułami komunikowania się osób oraz dostosowany do sytuacji (w tym do odbiorcy - ucznia), lecz także zdolność empatii, aktywnego i konstruktywnego słuchania, rozumienia sensu, ustalania znaczeń i niedyrektywnego wyrażania własnych opinii
[41]. Ważnym wyznacznikiem kompetencji komunikacyjnych jest wiedza i umiejętności związane z werbalnym i pozawerbalnym porozumiewaniem się nauczyciela religii z katechizowanymi oraz adekwatne do sytuacji odczytywanie komunikatów
[42]. Poza tym ważną rolę spełnia kultura słowna katechety i umiejętność wyrażania własnych potrzeb przy respektowaniu i poszanowaniu praw innych osób. Kompetencje komunikacyjne umożliwiają nauczycielowi religii efektywne, nacechowane asertywnością porozumiewanie się z uczniami i innymi osobami uczestniczącymi w sytuacjach edukacyjnych
[43]. Taki katecheta „staje się bezpośrednim mediatorem, który ułatwia komunikację między osobami i misterium Boga oraz między osobami we wspólnocie”
[44].
Do wielorakich kompetencji nauczyciela religii zalicza się także umiejętności związane z inicjowaniem interakcji społecznych, kontaktów interpersonalnych, kooperacją w zespole, negocjacjami. Określa się je jako kompetencje współdziałania lub jako kompetencje społeczne
[45]. Przejawem tych umiejętności jest między innymi właściwe rozumienie przez katechetę związków zachodzących pomiędzy własną osobowością a postawą przyjmowaną w toku interakcji edukacyjnych oraz zależności istniejących między preferowanym przez siebie stylem nauczania i wychowania a procesami zachodzącymi w klasie szkolnej
[46]. Obok takich zdolności kompetencje współdziałania wyrażają się w nawiązywaniu i podtrzymywaniu autentycznych – odpowiedzialnych i pozbawionych manipulacji – kontaktów z wychowankami, pobudzaniu uczniów do współpracy i kształtowania postaw społecznych, tworzeniu warunków do dialogu oraz w dążeniu do rozwiązywania sytuacji konfliktowych poprzez mediacje i negocjacje
[47]. Poza tym nauczyciel religii, odznaczający się umiejętnościami społecznymi, potrafi współpracować z innymi uczestnikami procesu nauczania i wychowania (np. z dyrektorem, wychowawcą klasy, rodzicami, duszpasterzami). Jest też zdolny do podejmowania i realizacji wspólnych inicjatyw z rodzicami, nauczycielami, duszpasterzami oraz do oferowania pomocy innym i jej przyjmowania
[48].
W całościowo ujmowanych predyspozycjach i zdolnościach nauczyciela religii istotne miejsce zajmują kompetencje kreatywne. Wyrażają się one przede wszystkim w zdolności do twórczego stylu pracy dydaktyczno-wychowawczej
[49]. Kreatywny nauczyciel religii potrafi stymulować wielostronną aktywność uczniów oraz wspierać ich w rozwoju ciekawości i samodzielności poznawczej. Poza tym umie działać niestandardowo w sytuacjach edukacyjnych, czego wyrazem jest np. oryginalne podejście do organizacji zajęć lekcyjnych. Kreatywny nauczyciel religii odznacza się jednocześnie krytycyzmem, refleksyjnością w myśleniu i działaniu oraz twórczym podejściem do sytuacji problemowych
[50].
Z powyższymi umiejętnościami wiążą się kompetencje informatyczne. Dotyczą one korzystania z nowoczesnych źródeł informacji
[51]. Kompetencje takie posiada nauczyciel religii, który umie odnajdywać informacje w różnych źródłach (także w bazie danych, Internecie) i dokonywać ich selekcji oraz sprawnie posługiwać się np. projektorem multimedialnym, Internetem, urządzeniami odtwarzającymi
[52]. Istotne są także umiejętności związane z tworzeniem prezentacji multimedialnych i stron internetowych oraz udostępnianiem ich za pośrednictwem własnych, autorskich rozwiązań metodycznych i wychowawczych
[53].
Wydaje się, że druga grupa kompetencji wskazuje przede wszystkim na predyspozycje osobowościowe nauczyciela religii. Wiąże się też ze zdolnością do bycia refleksyjnym i kreatywnym katechetą, zdolnym do twórczego, a zarazem krytycznego korzystania z nowych rozwiązań metodycznych i informatycznych. W praktyce edukacyjnej tego rodzaju kompetencje nie wykluczają kompetencji prakseologicznych. Przeciwnie, kompetencje określane jako osobowe wymagają uzupełnienia o umiejętności wprost związane z działaniem w sytuacjach dydaktyczno-wychowawczych. Oznacza to, że nauczyciel religii powinien posiadać wielorakie kompetencje – zarówno prakseologiczne, jak i osobowościowe. Chodzi tutaj o wielostronną wiedzę, zdolności i umiejętności, których opanowanie i doskonalenie pełni istotną rolę w pracy katechetycznej. Przyczynia się bowiem do podejmowania właściwych działań edukacyjnych, wzbudzania zainteresowania lekcjami religii, budowania autentycznych relacji interpersonalnych i wspomagania wychowanków w nawiązaniu osobistego dialogu z Bogiem.
3. Rozwój wielorakich kompetencji nauczyciela religii
Wyżej scharakteryzowane kompetencje, zaliczane do prakseologicznych i osobowościowych, nauczyciel religii najpierw zdobywa i rozwija na studiach teologicznych – w ramach przedmiotów i praktyk ukierunkowanych na realizację przygotowania pedagogicznego oraz poprzez osobiste zaangażowanie w formację ludzką i chrześcijańską. Z uwagi na fakt, że kompetencje katechety nie są stałe, wymagają one ciągłej aktywności i doskonalenia. Intensywny, jakościowy rozwój tych kompetencji dokonuje się w toku permanentnej formacji poprzez udział i zaangażowanie nauczyciela religii w różne formy doskonalenia i dokształcania
[54]. Na przykład podczas kursów specjalistycznych – organizowanych przez wydziały katechetyczne oraz przez metodyków i konsultantów pracujących w ośrodkach doskonalenia nauczycieli – katecheta rozwija przede wszystkim kompetencje dydaktyczno-metodyczne. Niemałą rolę w rozwoju tych kompetencji mogą spełniać studia podyplomowe, ukierunkowane np. na podnoszenie kwalifikacji związanych z pomiarem dydaktycznym. Poza tym tego rodzaju formy dokształcania zawodowego służą także rozwojowi innych kompetencji prakseologicznych. Na przykład mogą przyczyniać się do nabywania i doskonalenia umiejętności naukowo-pedagogicznych. Natomiast specyfika kompetencji realizacyjnych wymaga od katechety osobistego zaangażowania w podejmowane działania edukacyjne i pogłębionej refleksji nad osobistym stylem nauczania i wychowania. Dodatkowo pomocny może okazać się udział nauczyciela religii w tzw. lekcjach otwartych, nazywanych także lekcjami koleżeńskimi. Poza tym dialog z innymi nauczycielami i katechetami wspomaga proces rozwoju wielorakich kompetencji, zwłaszcza realizacyjnych, współdziałania i interpretacyjnych. Podobne formy doskonalenia są istotne w rozwoju kompetencji kreatywnych.
Z kolei rozwój kompetencji merytorycznych dokonuje się głównie poprzez osobistą lekturę literatury teologicznej i dokumentów Kościoła oraz udział w sympozjach i wykładach monograficznych, organizowanych przez wydziały teologiczne
[55]. Pomocne w podnoszeniu poziomu wiedzy przedmiotowej są także studia licencjackie i doktoranckie w zakresie teologii.
Chcąc rozwijać kompetencje psychologiczne i komunikacyjne, nauczyciel religii jest zobowiązany nie tylko do osobistej lektury, ale także do udziału w warsztatach, kursach i szkoleniach organizowanych zarówno w szkole (w ramach rad pedagogicznych), jak i w ośrodkach doskonalenia nauczycieli. Dzięki pracy w małych grupach istnieje możliwość przepracowania proponowanych rozwiązań, co w przyszłości sprzyja umiejętnemu zastosowaniu poznanej wiedzy w praktyce edukacyjnej.
Na uwagę zasługuje także zaangażowanie nauczyciela religii w rozwój kompetencji moralnych. W ramach permanentnej formacji, bazując na początkowej dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej, podejmuje on trud rozwoju samego siebie, swojej wiary, osobistej więzi z Bogiem, łączności ze wspólnotą Kościoła i świadomości apostolskiej. Służy temu przede wszystkim osobista modlitwa, życie sakramentalne, pogłębiona lektura Pisma Świętego i literatury ascetycznej, udział w dniach skupienia, rekolekcjach dla katechetów i spotkaniach formacyjnych w parafii
[56].
Wszystkie te formy mają niewątpliwie istotne znaczenie w rozwoju wielorakich kompetencji nauczyciela religii. W celu zwiększenia skuteczności i autentyczności zaangażowania katechety w rozwój wielorakich kompetencji warto zwrócić uwagę na jego osobowe relacje z uczniami. Każde spotkanie z katechizowanymi ogrywa istotną rolę w procesie rozwoju osobowości nauczyciela religii. Skłania do osobistej refleksji nad jakością podejmowanej posługi katechetycznej, a przez to stanowi doskonałą okazję do wzbogacania osobistego doświadczenia i rozwijania dotychczasowych umiejętności dydaktyczno-pedagogicznych. Aby jednak wszystkie, wyżej wymienione, działania wspomagały proces rozwoju wielorakich kompetencji nauczyciela religii potrzebna jest postawa otwartości oraz stała zdolność do refleksyjności w toku działania i nad własnym działaniem. Każda bowiem forma doskonalenia zawodowego stanowi szansę rozwoju dla katechety. Sam jednak udział w kursach, szkoleniach, konferencjach, warsztatach i rekolekcjach nie wystarczy. Tylko osobiste zaangażowanie, otwarcie na działanie Ducha Świętego, pogłębiony namysł i współpraca z łaską Bożą umożliwią satysfakcjonujący i twórczy rozwój wielorakich kompetencji nauczyciela religii.
4. Wielorakie kompetencje nauczyciela religii a jego efektywność edukacyjna w szkole
Wymagania stawiane nauczycielom religii przez szkołę i społeczeństwo niewątpliwie rodzą potrzebę rozwijania wielorakich kompetencji, które obejmują różne sfery osobowości i płaszczyzny działania edukacyjnego. Dobrze przygotowany do posługi katechetycznej i zaangażowany w osobisty rozwój zawodowy katecheta potrafi przykładem własnego życia i bogactwem osobowości oddziaływać na uczniów
[57]. Staje się on dla wychowanków nie tylko nauczycielem, który przekazuje wiedzę religijną, ale także świadkiem wiary i autorytetem. Co więcej, kompetentny nauczyciel religii potrafi wzbudzać zainteresowanie lekcją religii i motywować uczniów do aktywnego udziału w zajęciach. Obserwując zaangażowanie nauczyciela religii w przygotowanie i realizację zajęć oraz jego udział w życiu wspólnoty eklezjalnej, katechizowani niejako w sposób naturalny są zachęcani do aktywności własnej w różnych sferach życia i działania. Zatem jakość i poziom kompetencji nauczyciela religii ma decydujące znaczenie w procesie motywowania katechizowanych do zaangażowania w rozwój własnej osobowości i do podejmowania aktywności własnej w toku lekcji religii.
Wielorakie kompetencje nauczyciela religii stanowią także niezbędny warunek do osiągnięcia sprawności dydaktyczno-metodycznej, pedagogicznej, interpretacyjnej i komunikacyjnej. Decydują o postawie, jaką przejawia katecheta w toku projektowania i realizacji zajęć. Mają wpływ na kontakty interpersonalne nauczyciela religii z uczniami, zwłaszcza w zakresie komunikowania się i interakcji społecznych, zachodzących w toku lekcji religii. Trudno wyobrazić sobie poprawnie zaplanowaną i zrealizowaną katechezę bez udziału nauczyciela religii, który odznacza się kompetencjami dydaktyczno-metodycznymi, pedagogicznymi, interpretacyjnymi i komunikacyjnymi. Co więcej, podstawowym czynnikiem decydującym o twórczych, a zarazem efektywnych lekcjach religii jest dobry, odznaczający się wszechstronną wiedzą, katecheta. Kompetencje – zwłaszcza merytoryczne, metodyczne, interpretacyjne, realizacyjne, pedagogiczne, współdziałania, komunikacyjne, moralne, kreatywne – wpływają na skuteczność działań edukacyjnych, jakie podejmuje nauczyciel religii w szkole. Przy czym świadomość katechety co do posiadanych umiejętności jest tutaj niezbędna. Poczucie kompetencyjności zawodowej sprawia, że nauczyciel religii każdą sytuację edukacyjną, także konfliktową, traktuje jako zadanie do rozwiązania. Podejmując określone działania ukierunkowane na rozwiązywanie problemów, nie tyle zwraca uwagę na osobiste emocje, poczucie własnej godności i wartości czy też na potrzebę bycia cenionym, ile na efektywne, oparte na prawdzie, szacunku, dobru wspólnym, akceptacji i wzajemnym zrozumieniu, strategie edukacyjne. Często też posiadanie przez nauczyciela religii wielorakich kompetencji sprawia, że potrafi on sprostać nie tylko oczekiwaniom Kościoła, ale także dyrekcji i rodziców. Wykazując kreatywność w myśleniu i działaniu, katecheta – niejako w sposób naturalny – tworzy pozytywne, oparte na właściwie rozumianym partnerstwie relacje z uczniami. Jest też zdolny do dialogu edukacyjnego, który stanowi niezbędny element skutecznej katechizacji. Poza tym kompetentny nauczyciel religii potrafi inspirować i motywować uczniów do podejmowania aktywności własnej, co z kolei sprzyja efektywności edukacyjnej działań.
Wielorakie kompetencje nauczyciela religii decydują także o jakości podejmowanej przez niego współpracy z dyrekcją i z rodziną uczniów. Kompetentny katecheta potrafi podejmować działania z innymi podmiotami odpowiedzialnymi za wychowanie katechizowanych, aby wspólnie określić kierunek wspomagania wychowanków w rozwoju osobowości, zapobiegania trudnościom i rozwiązywania konfliktów.
Tak więc nauczyciel religii, który odznacza się wielorakimi kompetencjami, potrafi bogactwem swojej wiedzy i umiejętności wzmacniać procesy edukacyjne. Świadomy własnych predyspozycji osobowościowych (zarówno mocnych, jak i słabych stron), odpowiednio posługuje się nimi w procesie nauczania i wychowania. Jest zdolny do podejmowania refleksji nad własnym działaniem, co stanowi podstawę do rozwijania i doskonalenia wielu nowych umiejętności, np. interpretacyjnych, komunikacyjnych, metodycznych, pedagogicznych czy współdziałania.
5. Podsumowanie
Analizy podjęte w niniejszym opracowaniu potwierdzają tezę, że wielorakie kompetencje nauczyciela religii stanowią obiecującą perspektywę efektywnej edukacji. Spełniają bowiem istotną rolę w planowaniu i realizacji zajęć katechetycznych oraz w wypełnianiu zadań dydaktyczno-wychowawczych, jakie przed katechetą stawia współczesna szkoła. Co więcej, są niezbędne do efektywnego wykonywania posługi katechetycznej w środowisku szkolnym. Właśnie poszczególne kompetencje nauczyciela religii, a więc np. metodyczne, pedagogiczne, współdziałania, kreatywne, interpretacyjne, merytoryczne, decydują o tym, że potrafi on sprostać oczekiwaniom społecznym i jednostkowym. Sam nauczyciel religii, dzięki wielorakim kompetencjom, jest osobą w pełni świadomą swojej godności i wartości oraz misji, jaką ma do spełnienia w szkole. Zwykle prowadzi to do większego zaangażowania katechety w pracę, jak też do autentycznego porozumiewania się z uczniami, nauczycielami, dyrekcją i rodzicami. Poza tym kompetentny nauczyciel religii odznacza się bogatą osobowością, która może stanowić wzór dla uczniów, co w perspektywie wychowania chrześcijańskiego jawi się jako ważny element misji katechetycznej.
Z uwagi na fakt, że permanentnie zmieniająca się rzeczywistość szkolna wymusza na nauczycielach religii ciągłe doskonalenie posiadanych kompetencji i zdobywanie nowych, są oni zobligowani do podejmowania aktywności własnej w zakresie dokształcania i doskonalenia zawodowego oraz permanentnej formacji duchowej. Tylko wówczas katecheta staje się zdolny do nieustannego stawania się autentycznym nauczycielem, wychowawcą i świadkiem wiary, ukierunkowanym na dobro uczniów i zdolnym do autentycznego dialogu w różnych sytuacjach edukacyjnych.
Anna Zellma – dr hab. katechetyki, adiunkt Katedry Katechetyki i Pedagogiki Religii na Wydziale Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.
[1] Zob. np. Z. Czaja,
Ideał katechety według młodzieży klas trzecich Gimnazjum nr 4 w Słupsku, „Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie”, 9 (2004), s. 137-144; T. Kowalczyk,
Obraz świeckiego katechety szkolnego w świetle badań ankietowych w archidiecezji gnieźnieńskiej, „Katecheta”, 50 (2006), nr 1, s. 63-68; S. Kulpaczyński,
Aktualny i postulatywny obraz katechety, „Seminare”, 13 (1997), s. 59-66; tenże,
Retrospektywny obraz katechety, „Seminare”, 13 (1997), s. 51-57; J. Mastalski,
Osobowość katechety w perspektywie uczniów – próba diagnozy, „Polonia Sacra” 2001, nr 9, s. 257-274.
[2] Zob. np. S. Łabendowicz,
Potrzeba formacji katechetów w wymiarze podstawowym i permanentnym, „Zeszyty Formacji Katechetów”, 6 (2006), nr 4, s. 42-48; A. Kiciński,
Współczesna formacja katechetów, „Roczniki Teologiczne”, 52 (2005), z. 6, s. 109-125.
[3] Świadczą o tym m.in. następujące opracowania: J. Bąk,
Postulaty dydaktyczno-moralne stawiane współczesnym katechetom, „Katecheta”, 47 (2003), nr 7-8, s. 78-81; T. Czarnecka,
Katecheta w szkole naprawdę nie w krzywym zwierciadle, „Znak” 2000, nr 9, s. 60-67; W. Kożuchowski,
Jak zostać kreatywnym katechetą?, „Katecheta”, 47 (2003), nr 7-8, s. 79-81; J. Szpet,
Kompetentny katecheta, „Katecheza – Rodzina, Parafia i Szkoła”, 1 (2003), s. 9-14; M. Polak,
Katecheta człowiekiem dialogu, „Katecheta”, 46 (2002), nr 11, s. 62-64.
[4] Takie opinie wyrażają m.in.: M. Czerepaniak-Walczak,
Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji, Szczecin 1995, s. 135-137; M. Dudzikowa,
Kompetencje autokreacyjne – czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych, w:
Ewolucja tożsamości pedagogiki, H. Kwiatkowska (red.), Warszawa 1994, s. 205 i n; W. Drzeżdżon,
Etyczno-deontologiczne kompetencje nauczyciela-wychowawcy, „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”, 4 (2007), s. 204-209; A. Gajdzica,
Kompetencje nauczyciela we współczesnej szkole, w:
Uczeń niepełnosprawny i jego nauczyciel w przestrzeni szkoły, Z. Gajdzica [i in.], Kraków 2008, s. 13-22; W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski,
Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2003.
[5] Zob. np. I. Czaja-Chudyba,
Pedagogika zabawy w osobowym i profesjonalnym przygotowaniu do zawodu nauczyciela, Kraków 2006, s. 52-53; R. Wawrzyniak,
Kompetencje komunikacyjne nauczyciela w aspekcie etycznym, w:
Z zagadnień pedeutologii i kształcenia nauczycieli, H. Kwiatkowska (red.), Warszawa 1995, s. 123-124.
[6] Zob. np. E. Mikszta,
Kompetencje zawodowe nauczyciela w kontekście reformy systemu edukacji, „Dyrektor Szkoły” 2002, nr 3, s. 10-12.
[7] Zob. np. S. Wlazło,
Kompetencje nauczyciela, „Dyrektor Szkoły” 1999, nr 4, s. 14-18; A.E. Szołtysek,
O kompetencjach nauczyciela, „Dydaktyka Literatury”, 26 (2006), s. 95 i n.
[8] Szczegółowe wyliczenie i opis kompetencji zostanie zaprezentowany w kolejnym punkcie opracowania.
[9] A. Męczkowska,
Kompetencje, w:
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 2, T. Pilch (red.), Warszawa 2003, s. 693.
[10] Słownik współczesny języka polskiego, T. 1, Warszawa 1998, s. 455.
[11] Zob. np. M. Dudzikowa,
Kompetencje autokreacyjne – czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych, art. cyt., s. 205; M. Litman,
Kompetencje profesjonalne nauczyciela jako warunek skutecznej komunikacji edukacyjnej, w:
Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym, Białystok 2000, s. 270-271.
[12] E. Goźlińska, F. Szlosek,
Podręczny słownik nauczyciela kształcenia zawodowego, Radom 1997, s. 52.
[14] S. Dylak,
Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, Poznań 1995, s. 129.
[15] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski,
Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 22.
[16] M. Czerepaniak-Walczak,
Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji, dz. cyt., s. 135-137.
[18] J. Szpet,
Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 14.
[20] W literaturze katechetycznej zagadnienia te – rozpatrywane w kontekście kompetencji nauczyciela religii – podejmuje J. Szpet, w:
Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 9-14.
[21] Warto dodać, że w nauce – zwanej pedeutologią – nie ma jednej typologii kompetencji nauczyciela. Autorzy podają różne propozycje podziału. Zwykle różnią się one stopniem uszczegółowienia poszczególnych kategorii kompetencji. Same propozycje podziału typów kompetencji często są nieostre. Dlatego w niniejszym opracowaniu świadomie pomija się przegląd różnorodnych typologii kompetencji nauczyciela. Zob: I. Czaja-Chudyba,
Pedagogika zabawy w osobowym i profesjonalnym przygotowaniu do zawodu nauczyciela, dz. cyt., s. 53 i n.; S. Dylak,
Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, dz. cyt., s. 38-39; R. Kwaśnica,
Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, w:
Pedagogika. Podręcznik akademicki, T. 2, Warszawa 2003, s. 298-305.
[22] I. Czaja-Chudyba,
Pedagogika zabawy w osobowym i profesjonalnym przygotowaniu do zawodu nauczyciela, dz. cyt., s. 53 i n.
[24] J. Szpet,
Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 11.
[25] J. Szpet,
Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 11-12.
[27] Więcej na ten temat piszę w:
Metody diagnozowania wychowawczego w szkolnym nauczaniu religii, „Zeszyty Formacji Katechetów”, 2 (2002), nr 2, s. 60-70.
[28] Celem tej techniki jest ustalenie skali, za pomocą której katechizowany ocenia swoje odniesienie do pozostałych osób z katechizowanej grupy. W praktyce skala może mieć dowolną liczbę stopni. Każdy katechizowany przy nazwiskach swoich kolegów stawia umówione symbole, co pozwala na jednoznaczną interpretację uzyskanych wyników i ich szybkie, precyzyjne opracowanie. Zob. T. Pilch,
Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 104.
[29] Ta technika socjometryczna nawiązuje do skali temperamentu M. Choynowskiego („Jakich masz kolegów?”). Składa się z ośmiu opisów zachowań w różnych sytuacjach, związanych z udziałem w zespołowym rozwiązywaniu zadań, w oddziaływaniu na otoczenie i z realizacją potrzeb społecznych. Cztery opisy zachowań dotyczą wyborów pozytywnych, pozostałe cztery – wyborów negatywnych. Przykład omawianej techniki podaje m.in. M. Sawisło,
Dla dobra dziecka. O warsztacie pracy nauczyciela wychowawcy, Kraków 2001, s. 58.
[30] R. Kwaśnica,
Ku pytaniom o psychopedagogiczne kształcenie nauczycieli, w:
Ku pedagogii pogranicza, Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Toruń 1990, s. 296; W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski,
Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 25-28.
[31] E. Alberich,
Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, Warszawa 2003, s. 304.
[32] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski,
Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 25-28.
[33] E. Alberich,
Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, dz. cyt., s. 302.
[35] Więcej na temat kompetencji moralnych nauczycieli zob. J.W. Cynarski,
Kompetencje moralne nauczycieli, „Dydaktyka Literatury”, 26 (2006), s. 125-133.
[37] W. Drzeżdżon,
Etyczno-deontologiczne kompetencje nauczyciela-wychowawcy, art. cyt., s. 205-208.
[39] R. Kwaśnica,
Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu, art. cyt., s. 300.
[40] Tamże; J. Zając,
Kompetencja komunikacyjna nauczycieli i uczniów warunkiem demokratyzacji życia szkoły, „Forum Oświatowe”, 2 (2002), s. 125-137.
[41] Więcej na temat tych kompetencji pisze m.in. A. Skreczko, w:
Współpraca z rodzicami a umiejętności komunikacji katechety, „Katecheza – Rodzina, Parafia i Szkoła”, 2 (2004), s. 69-79.
[42] E. Alberich,
Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, dz. cyt., s. 303.
[45] E. Alberich,
Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, dz. cyt., s. 303.
[46] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski,
Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 25-28.
[47] B. Panasiuk,
Kompetencje społeczne i umiejętności interpersonalne nauczyciela – wychowawcy w świetle wymagań współczesności, „Edukacja Dorosłych” 1997, nr 2, s. 77-88.
[49] J. Szpet,
Kompetentny katecheta, art. cyt., s. 13-14.
[50] Zainteresowanych kreatywnością nauczyciela religii odsyłam do opracowania mojego autorstwa,
Kreatywność w myśleniu i działaniu uczestników szkolnych lekcji religii – moda czy konieczność edukacyjna?, „Katecheta”, 51 (2007), nr 7-8, s. 21-30.
[51] Więcej na temat tych kompetencji – rozpatrywanych z perspektywy pedeutologii – pisze np. J.Z. Górnikiewicz,
Kompetencje informatyczne i multimedialne nauczycieli, w:
Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym, dz. cyt., s. 297-311.
[52] W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski,
Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, dz. cyt., s. 29.
[57] Por. tamże, 156, 159.