Katecheta 3/2011

 
Dialog między katechezą a liturgią znajduje wiele miejsca we współczesnej refleksji teologicznej i katechetycznej. Świadectwem tej obecności są liczne wypowiedzi papieży, członków kongregacji rzymskich, zgromadzeń synodów, sympozja i konferencje oraz studia zawarte w różnorodnych czasopismach i książkach. W historii nauczania Kościoła stosunek katechezy do liturgii przybierał różne formy, począwszy od głębokiego dialogu i komplementarności aż po formy niemalże całkowitego rozdziału, obopólnej nieprzenikalności i braku wszelkiej komunikacji. Dzisiaj – po długim okresie podziałów i barier – jesteśmy świadkami odnowy więzi między katechezą a liturgią. Dowodem jest bogata refleksja Soboru Watykańskiego II, w której formacja wiary odczytywana jest w ścisłych relacjach z liturgią. Podkreśla się, że katecheza i liturgia stanowią komplementarne aspekty jednej misji Kościoła. Przepowiadana w katechezie Ewangelia staje się żywą w świętej liturgii. W tej wzajemnej relacji poszukuje się źródeł odnowy dzisiejszej formacji wiary. Zadaniem katechezy jest inicjacja do życia liturgicznego, natomiast liturgia jest niewyczerpanym źródłem katechezy i pozostaje sama w sobie skuteczną i permanentną katechezą Kościoła. Postuluje się konieczność większego zainteresowania się całym procesem wtajemniczenia chrześcijańskiego, aby katecheza mogła owocnie prowadzić do dojrzałości wiary. Zauważa się konieczność odnowy katechumenalnego wymiaru katechezy, w którym treści chrzcielne stają się modelem dla katechezy i tworzą nowy jej paradygmat.
Cenną pomocą w celu pogłębienia i ożywienia dialogu między katechezą a liturgią jest recenzowana książka Flavio Placido Il dialogo tra catechesi e liturgia nell’itinerario di Iniziazione cristiana. Autor jest członkiem Papieskiej Akademii Teologicznej, przewodniczącym i założycielem Centrum Studiów Dei Verbum, wykładowcą katechetyki na Papieskim Uniwersytecie Urbaniana w Rzymie i w Instytucie Teologicznym w Messynie. Specjalizacja Autora w zakresie katechetyki dotyczy katechezy patrystycznej, co zauważa się również w lekturze omawianej książki. Dowodem zainteresowań patrystycznych są również inne prace Autora, poświęcone tej tematyce: Aspetti catechistico-liturgici dell’opera di Cromazio di Aquileia, Soveria Manelli (2005); Le omelie battesimali e mistagogiche di Teodoro di Mopsuestia, Messina (2008). Recenzowana pozycja, poświęcona dialogowi między katechezą a liturgią, jest analizą problemu w aspekcie historyczno-rozwojowym. Autor ukazuje rozwój relacji, jakie zachodzą pomiędzy katechezą a liturgią na przestrzeni dwudziestu wieków Kościoła. Jest to zasadniczy motyw dzieła i kierunek dokonanej analizy. Końcowa refleksja o charakterze teologiczno-katechetycznym stanowi jedynie próbę syntezy i podsumowań. Praca jest cennym przyczynkiem do pogłębienia dialogu pomiędzy tymi dwiema rzeczywistościami we współczesnej misji Kościoła. Ukazania relacji katechezy w stosunku do liturgii dokonano w odniesieniu do całego kontekstu procesu inicjacji chrześcijańskiej. Wyraźnie widać tezę propagującą wartość wzajemnego ubogacania się liturgii i katechezy w okresie starożytności chrześcijańskiej. W procesie tego dialogu katecheza przyjmuje wiele cech tradycji katechumenalnej i mistagogicznej Kościoła antycznego, natomiast liturgia zyskuje coraz bardziej silny wymiar katechetyczno-formacyjny.
Całość refleksji rozpoczyna wprowadzenie, w którym Autor dokonuje ogólnej oceny rozwoju relacji, jakie zachodzą pomiędzy katechezą a liturgią. Jest to proces, w którym najpierw rodzą się ścisłe powiązania katechezy z liturgią w pierwszych wiekach Kościoła, następnie ma miejsce długi czas ich wzajemnego oddzielania się w wiekach średnich i nowożytnych aż po wiek XX, w którym ponownie nastąpiła tendencja do komplementarności i integracji. W ten sposób Autor zarysowuje ogólną linię relacji i wprowadza do dalszych analiz. Zostają przywołane główne kierunki i fundamenty teologiczne odnawiającego się dzisiaj dialogu między katechezą a liturgią. Po tak ogólnym wprowadzeniu następuje siedem – chronologicznie uporządkowanych – rozdziałów, odpowiadających poszczególnym etapom rozwoju historii katechezy. W rozdziale pierwszym przywołuje się najstarsze korzenie dialogu między katechezą a liturgią, dialogu obecnego w Piśmie Świętym (s. 21-43). Na początku analizie poddano kontekst Starego Testamentu; wymienia się niektóre elementy inicjacyjne związane z działaniem o charakterze katechetyczno-liturgicznym (starotestamentalne figury chrztu, darów Ducha Świętego i Eucharystii). Jednak najwięcej uwagi i miejsca Autor poświęca aspektom katechetycznym w pismach Nowego Testamentu. Podkreśla się wartość procesu inicjacji chrześcijańskiej, wyszczególniając głoszenie kerygmatu, praktykę przygotowania do chrztu i jego udzielania. Rozdział drugi stanowi analizę relacji zachodzących pomiędzy katechezą a liturgią w II i III wieku (s. 45-76). Jest to czas narodzin katechumenatu i zarysowywania się coraz wyraźniejszych struktur procesu inicjacji chrześcijańskiej, takich jak katecheza, przygotowanie duchowe (post, pokuta i modlitwa), celebracja chrztu i uczestnictwo w Eucharystii. Zostaje ukazany coraz wyraźniejszy związek katechezy z liturgią w ramach instytucji katechumenatu. Analizując celebracje liturgiczne sakramentów inicjacji, Autor podkreśla funkcję edukacyjną katechezy i wtajemniczający charakter liturgii. Ten katechetyczny i liturgiczny wymiar formacji katechumenalnej zostaje omówiony na podstawie wybranych pism z II i III wieku („Didachè”, „I Apologia” św. Justyna, „Traktat o chrzcie” Tertuliana, „Tradycja apostolska” Hipolita Rzymskiego). W rozdziale trzecim – i zarazem najbardziej obszernym – Autor koncentruje się na procesie wtajemniczenia chrześcijańskiego w wiekach IV i V (s. 77-141). Zauważa, że jest to czas, w którym Kościół przeżywa paradoksalną sytuację: z jednej strony można bowiem mówić o złotym okresie rozwoju procesu inicjacji chrześcijańskiej, z drugiej należy zauważyć stopniowe zanikanie instytucji katechumenatu. Autor nie omawia szczegółowo poszczególnych etapów drogi katechumenalnej, ale skupia się na przedstawieniu organizacji katechezy i liturgii we wtajemniczeniu w życie chrześcijańskie. Zawiązują się bardzo głębokie więzi pomiędzy katechezą a liturgią. W celu ich ukazania i szczegółowego omówienia poddaje się uważnej analizie największe dzieła katechetyczne ówczesnej epoki (katechezy i pouczenia chrzcielne i mistagogiczne św. Cyryla Jerozolimskiego, św. Teodora z Mopsuestii, św. Jana Chryzostoma, św. Ambrożego, Niceta z Remezjany). Kolejny, czwarty, rozdział obejmuje bardzo długi okres rozwoju katechezy: od czasów zaniku katechumenatu aż po Sobór Watykański II (s. 143-170). Jest to czas, w którym rozpoczyna się proces oddzielania się katechezy od liturgii. Autor bardzo skrótowo i telegraficznie omawia zasadnicze płaszczyzny, kierunki i wymiary tego podziału, zatrzymując się szerzej na wiekach XIV i XVI, XII i XIX. W tym samym rozdziale analizuje także relacje, zachodzące pomiędzy katechezą a liturgią w nauczaniu Soboru Watykańskiego II oraz w nauczaniu Magisterium po Soborze Watykańskim II. Podjęcie w tym rozdziale tematyki dotyczącej bogatych treści posoborowego nauczania Kościoła, jest pewnym zaskoczeniem, gdyż tytuł rozdziału zupełnie tego nie sugeruje („Katecheza, liturgia i wtajemniczenie: rys historyczny do Soboru Watykańskiego II”). Wydaje się, że zagadnienia związane z soborem i refleksjami posoborowymi Kościoła można byłoby umieścić w oddzielnym rozdziale. Jest to ważny moment dla analizy związków liturgii z katechezą, gdyż – jak sam Autor stwierdza – w czasach Soboru Watykańskiego II następuje odnowienie więzi pomiędzy katechezą a liturgią. Myśl soborowa silnie wiąże katechezę z liturgią, gdyż życie w Chrystusie rodzi się przez katechezę i aktywne uczestnictwo w sakramentach. W kolejnym, piątym, rozdziale Autor szczegółowo analizuje dokumenty Kościoła włoskiego (s. 171-200). Poczynając od dokumentu Il rinnovamento della catechesi (1970), a kończąc na trzech najnowszych, tj. Notach pastoralnych na temat inicjacji chrześcijańskiej z lat 1997, 1999 i 2003, Autor krótko ukazuje cenny wkład Kościoła włoskiego w budowanie katechezy szukającej głębokich związków z liturgią. Wreszcie w ostatnim – siódmym rozdziale Autor dokonuje pewnego podsumowania i podejmuje próbę zarysowania relacji zachodzących pomiędzy katechezą a liturgią w aspekcie teologicznym, pastoralnym, pedagogicznym i inicjacyjnym (s. 201-212). Publikację zamyka zakończenie, w którym formułuje się wnioski końcowe (s. 213-216). Poza przywoływaniem pewnych ogólnych konkluzji, wynikających z zarysowanego wcześniej rozwoju historycznego związków katechezy z liturgią, bardzo mocno akcentuje się konieczność tworzenia nowej mentalności, a wraz z nią komplementarność katechezy i liturgii w procesie wychowania religijnego.
W opracowaniu Autor wykorzystuje liczne źródła i literaturę przedmiotu, które zostały usystematyzowane i przedstawione w końcowej bibliografii (s. 217-229). Autor opiera swoją refleksję na licznych i słusznie dobranych źródłach myśli patrystycznej i Magisterium Kościoła. Przywoływanie i wykorzystywanie obszernej bibliografii świadczy o dużej znajomości problematyki. Ponadto, na podkreślenie zasługuje jasność prowadzonej refleksji. Autor bardzo wyraźnie i precyzyjnie śledzi przyjętą linię refleksji, opartą na schemacie związków katechezy z liturgią. Ten schemat jest widoczny w każdym rozdziale pracy. Dowodem jest przyjęta metoda częstego stosowania podtytułów (katecheza i liturgia) w poszczególnych punktach prowadzonych rozważań. Dzięki takiemu rozwiązaniu refleksja staje się – niewątpliwie – bardzo przejrzysta. Jeśli doda się do tego jeszcze komunikatywność i precyzyjność języka, można stwierdzić, że całość stanowi bardzo wartościową refleksję – zarówno pod względem metodologicznym, jak i językowym.
Szczególną wartość pracy stanowi – sygnalizowane już wcześniej – szerokie omówienie relacji zachodzących pomiędzy katechezą a liturgią w czasach starożytności chrześcijańskiej. Temu okresowi została poświęcona większa część pracy (ponad 140 stron). Jest to oczywiście zrozumiałe, gdyż był to czas owocnego dialogu między katechezą a liturgią. Takie ukazanie mądrości katechezy patrystycznej prowadzi do formacji wiary. Stwierdza się, że im bardziej dąży się do poznania doświadczeń patrystycznych Kościoła, ukazujących interpretację relacji zachodzących pomiędzy katechezą a liturgią, tym większe są szanse i możliwości owocnego rozkwitu tego związku w dzisiejszych czasach (s. 213). Doświadczenie wtajemniczenia chrześcijańskiego w szkole ojców Kościoła ukazuje prawdziwy model pełnego duszpasterstwa, integralną drogę życia chrześcijańskiego, w której trzy sakramenty inicjacji chrześcijańskiej stanowią początek i zarazem szczyt drogi wiary. Autor postuluje konieczność tworzenia nowej mentalności, w której katechezę i liturgię będzie łączyć wzajemność relacji w prowadzeniu człowieka do pełni wiary. Katecheza i liturgia, aby stać się podstawowymi wymiarami formacji chrześcijańskiej, muszą wyjść z izolacji. Katecheza nie może zapomnieć o swoich korzeniach chrzcielnych i liturgicznych (s. 213-216).
Wartość książki można odczytywać również z punktu widzenia dzisiejszych wyzwań misyjnych, jakie stawia się katechezie w obliczu procesów laicyzacji i zobojętnienia religijnego. To właśnie w odnowieniu relacji pomiędzy katechezą a liturgią poszukuje się drogi odnowy formacji wiary. Dowodem może być spotkanie Europejskiej Ekipy Katechetycznej w Lizbonie (2008), poświęcone misyjnemu wymiarowi dzisiejszej katechezy. Podkreślano wówczas mocno, że katecheza musi odzyskać swoje znaczenie i miejsce w procesie inicjacji chrześcijańskiej, w odkrywaniu bogactwa chrztu, bierzmowania i Eucharystii. Współczesna refleksja katechetyczna odnajduje na tym polu wiele wyzwań i ważnych inspiracji. Refleksja Autora staje się więc bardzo cenną wskazówką, którą warto poznać, aby prowadzić do odnowy życia chrześcijańskiego przez ożywianie związków katechezy z liturgią. Książka pomaga twórczo spojrzeć na doświadczenia poprzednich wieków Kościoła i szukać w nich mądrych inspiracji dla katechezy w czasach współczesnych.
 
ks. Wojciech Osial
 
 
Autor recenzji – dr katechetyki, wykładowca w WSD w Łowiczu i WSD Ojców Pallotynów w Ołtarzewie, rzeczoznawca do spraw oceny programów nauczania religii Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski.