Katecheta 3/2011

(zespół red.) ks. P. Tomasik, ks. M. Przybylski, ks. T. Moch,
ks. A. Szczęsny, ks. S. Kielczyk, ks. P. Pierzchała, A. Rayzacher-Majewska,
A.   Wieczerzańska-Perkins, M. Pieńkowska, ks. M. Czyżewski,
ks. J. Gawroński
 
Przygotowanie do bierzmowania
 
Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa 2010
 
W ostatnich latach utrzymuje się tendencja do poszukiwania w katechetyce nowych propozycji merytorycznych i metodycznych, związanych z przygotowaniem dzieci i młodzieży do sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego. Jej wyrazem są różne materiały formacyjne, adresowane do duszpasterzy i katechetów oraz uczestników spotkań katechetycznych w parafiach. W nurt tych opracowań wpisuje się – bez wątpienia – pakiet materiałów formacyjnych Przygotowanie do bierzmowania, który ukazał się w roku 2010 nakładem Wydawnictwa Archidiecezji Warszawskiej. Materiały te zostały opracowane na dwa lata. Ich adresatami są animatorzy i uczestnicy spotkań, mających na celu przygotowanie młodzieży trzecich klas gimnazjum i pierwszych klas szkół ponadgimnazjalnych do sakramentu bierzmowania. W skład zespołu autorów wchodzą osoby z metropolii warszawskiej i diecezji warszawsko-praskiej. Wśród nich jest ks. Piotr Tomasik – koordynator Biura Programowania Katechezy, działającego przy Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski i konsultor w tej komisji. Pozostali autorzy to – obok dyrektora Wydziału Duszpasterstwa Dzieci i Młodzieży Archidiecezji Warszawskiej, ks. M. Przybylskiego i koordynatorki z Warszawskiego Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń, pani mgr Agnieszki Wieczerzańskiej-Perkins – doktoranci katechetyki UKSW w Warszawie, katecheci i duszpasterze, a więc głównie praktycy – nauczyciele religii, związani ze środowiskiem warszawskim. O autorach można przeczytać w Internecie, wpisując w wyszukiwarkę ich imiona i nazwiska. Takie informacje pozwalają przypuszczać, że zespół redakcyjny zna nie tylko teoretyczne założenia katechezy parafialnej związanej z przygotowaniem młodzieży do sakramentu bierzmowania, ale również mentalność gimnazjalistów i uczniów pierwszych klas szkół ponadgimnazjalnych, ich poziom rozwoju (zwłaszcza religijnego) oraz postawy przejawiane wobec rzeczywistości wiary i wspólnoty Kościoła. Wiedza ta i osobiste doświadczenie, będące wynikiem pracy duszpasterskiej z młodzieżą, są niezbędne w przypadku opracowania interesujących – a zarazem dostosowanych do kontekstów katechetycznych – pomocy formacyjnych. Nie zawsze jednak znajduje to przełożenie na jakość proponowanych materiałów, o czym świadczą konkretne, poniższej scharakteryzowane, propozycje zamieszczone w recenzowanych materiałach do bierzmowania.
Pakiet edukacyjny Przygotowanie do bierzmowania składa się z następujących części: Poradnika metodycznego dla animatora (ss. 152); segregatora z Materiałami dla bierzmowanych (ss. 96), książki z Nabożeństwami inicjacyjnymi (ss. 71). Zawierają one kolejno: scenariusze katechez, materiały dla kandydatów do bierzmowania, celebracje liturgiczne.
W Poradniku metodycznym dla animatora zamieszczono materiały, które mają być pomocą w systematycznym przygotowaniu młodzieży do przyjęcia sakramentu bierzmowania. Są one zaplanowane na 24 spotkania formacyjne, poprzedza je wstępne słowo Autorów, skierowane do animatorów. Redaktorzy nawiązują do zadań, jakie stoją przed animatorami w związku z przygotowaniem młodzieży do sakramentu bierzmowania. Następnie krótko charakteryzują przyjęty schemat konspektu i sposób korzystania z zawartych w nim propozycji merytoryczno-metodycznych. Zwracają też uwagę na kreatywność animatorów w planowaniu i realizacji spotkań formacyjnych. Dalej Autorzy zamieszczają konspekty, które zostały zatytułowane: Po co bierzmowanie?; Czy my już się nie spotkaliśmy?; Sakramenty – dlaczego ich tyle?; Trudno się przyznać, ale warto; Prawdziwy bestseller od najlepszego Autora; Przykazania – koła ratunkowe czy kłody pod nogi?; A jednak jest ktoś, kto zawsze mnie słucha; Kim jestem?; Chrzest to nie koniec, ale dopiero początek; „W moim ciele Święty Duch?”; „Żyła prosto, zwyczajnie jak my”; Moje ciało stworzone do miłości; „Czy wierzący to nie wiedzący?”; Jak nie wpaść w sidła?; Kościół – powszechny, czyli także mój!; Dlaczego mi tak trudno, czyli nikt z nas nie jest doskonały; Eucharystia – nie chcę czy nie mogę?; Chrześcijanin radosny i pełen nadziei; Chrześcijanin – to brzmi dumnie; Jestem jak owoc, też dojrzewam; Duch Święty – a Kto to taki?; Uskrzydlają czy dołują? – Dary Ducha Świętego; O sakramencie bierzmowania – czy jestem gotowy?. Projektowane w ten sposób treści obejmują szerokie spectrum zagadnień. Daje się w nich zauważyć wyraźne nachylenie kerygmatyczne, co potwierdza szczegółowa analiza zawartości merytorycznej poszczególnych jednostek tematycznych. Autorzy zwracają przede wszystkim uwagę na orędzie ewangeliczne i zawarte w nim wezwanie Boże oraz na potrzebę udzielania osobistej odpowiedzi na odkryte słowo Boże. Co więcej, w poszczególnych konspektach dominują elementy biblijne, doktrynalne i liturgiczne. Autorzy wiele uwagi poświęcają też celebracjom liturgicznym. Problemy egzystencjalne stanowią jedynie marginalną część w proponowanych katechezach. Cała zawartość merytoryczna koncentruje się wokół faktów i czynów Bożych, wejścia Boga w życie człowieka, zaproszenia do osobistej modlitwy, lektury Pisma Świętego, realizacji przykazań Bożych i życia sakramentalnego. W tak ukierunkowanych treściach daje się zauważyć proklamację słowa Bożego, refleksję nad słowem Bożym i zaproszenie do urzeczywistniania odkrytych treści w życiu osobistym – poprzez świadectwo wiary. Sporadycznie Autorzy proponują tematy związane z odkrywaniem własnej tożsamości (ludzkiej i chrześcijańskiej), godności własnego ciała i wartości życia ludzkiego. Trudno zgodzić się, że tak rozplanowane treści uwzględniają mentalność adresatów – młodzieży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej, która – jak pokazuje nawet pobieżna obserwacja i potwierdzają badacze tej problematyki (np. ks. P. Mąkosa) – potrzebuje przede wszystkim ewangelizacji. Wątpliwość wzbudza również postrzeganie roli animatora, który w świetle zadań, jakie stawiają przed nim redaktorzy, jawi się przede wszystkim jako nauczyciel, a następnie jako wychowawca i przewodnik duchowy, ożywiający grupę, dynamizujący ją w poszukiwaniu i odkrywaniu Boga, w nawiązywaniu z Nim osobistej więzi i w kształtowaniu postaw wynikających z wiary.
Jednostki tematyczne w recenzowanych materiałach dla animatora posiadają podobną konstrukcję merytoryczno-dydaktyczną. Można wyróżnić w nich najpierw część I, która zawiera zapis: celu ogólnego spotkania, celów szczegółowych rozpisanych na treść, umiejętności i postawy, metod i form oraz/lub tylko środków dydaktycznych. Następnie opisano przebieg spotkania, wyodrębniając zazwyczaj pięć części składowych każdej jednostki: modlitwę (zwykle zaproponowaną na kartkach dla kandydatów lub inną dowolną), wstęp (kilkuzdaniowe wprowadzenie, najczęściej jest to kilka zdań wypowiedzianych przez animatora, nawiązujących bezpośrednio do konkretnego tematu katechezy, czasami wzbogacone o pytania stymulujące aktywność uczniów, pobudzające ich do osobistej refleksji i dzielenia się własnym doświadczeniem), rozwinięcie (zasadniczo treści te przygotowano na podstawie Pisma Świętego i nauczania Kościoła; Autorzy proponują najczęściej wykład połączony z rozmową kierowaną, pogadanką, pracą z tekstem, sporadycznie zalecają stosowanie metod aktywizujących, np. burzy mózgów, dyskusji, sondażu, ćwiczeń z kartami pracy), pogłębienie i zastosowanie lub samo podsumowanie lub zakończenie (zawierające syntetyczne ujęcie treści wraz z wyraźnym ukazaniem powinności chrześcijańskich), modlitwę na zakończenie. Wzbogaceniem tych propozycji są załączniki, niemal do każdego spotkania, w których zamieszczono teksty dla animatora, świadectwa i materiały do pracy w grupach. Sporadycznie Autorzy proponują lekturę, z której animator może skorzystać, przygotowując spotkanie. Powyższa analiza zmusza do refleksji, prowadzi do kilku wniosków. Otóż Autorzy nie są konsekwentni w zakresie przyjętego schematu, o czym świadczy np. pomijanie określeń dotyczących metod i form pracy czy też zastępowanie pogłębienia i zastosowania zakończeniem lub podsumowaniem. Daje się przy tym zauważyć nieliczne propozycje wielostronnie aktywizujące uczniów. Autorzy preferują metody oparte na słowie (głównie rozmowę, wykład, opowiadanie), które tylko w nieznacznym stopniu służą stymulowaniu aktywności własnej młodzieży i niosą zagrożenie zastosowania toku podającego w prowadzeniu spotkań formacyjnych. Co więcej, proponowana pogadanka, a więc metoda, która jest odpowiednia dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, dodatkowo budzi wiele pytań o jej wartość edukacyjną w grupie katechizowanych w wieku gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym. Na zajęciach z młodzieżą stosowanie pogadanki może prowadzić do „myślenia po śladzie animatora” oraz do rezygnacji z samodzielnego myślenia i osobistych poszukiwań. Wydaje się też, że należało zastosować nie tylko więcej metod, ale także form aktywizujących uczestników, wyraźnie oddzielając w części I metody katechetyczne od form organizacji pracy. Rozwiązanie takie niewątpliwie pomogłoby animatorom w planowaniu spotkań.
Oceniając z kolei formę zapisów poszczególnych celów spotkania, można dojść do wniosku, że Autorzy próbują dostosować je do nowej – zgodnej z zatwierdzoną w 2010 roku Podstawą programową katechezy i Programem nauczania religii – oraz obowiązującej w szkole, formy planowania dydaktycznego. Dokładna analiza pozwala zauważyć, że wielokrotnie zapisy celów szczegółowych nie zostały przedstawione w języku wymagań ucznia. Tytuły nagłówków sugerują, że opisano w nich zakres treści, czyli wiedzę, jaką uczeń powinien przyswoić, jak również umiejętności, jakie powinien posiąść i postawy, jakie zostaną ukształtowane przez animatora na spotkaniu formacyjnym. Często w zapisach tych Autorzy stosują czasowniki niemierzalne, mało konkretne, niejasno określone i niemożliwe do obserwacji (np. „wie”, „zna”, „uświadamia sobie”, „rozumie”, „interesuje się”, „potrafi uzmysłowić sobie” – zob. np. s. 5, 8, 11, 21, 26, 29, 32, 35, 60, 78, 84, 106, 144). Podobnie określają też umiejętności ucznia, bez wyraźnego zaznaczenia jakości i stopnia ich opanowania, opisując czynności uczniów, które trudno sprawdzić i ocenić w warunkach katechezy parafialnej. Dodajmy, że w zapisach postaw, których określanie – zgodnie z dokumentami programowymi katechezy i nową jakością planowania dydaktycznego w szkole – nie jest wymagane, pojawiają się stwierdzenia wskazujące na umiejętności ucznia. Trudno bowiem opisać postawę w kategoriach mierzalnych, zwłaszcza gdy dotyczy ona życia religijnego, które nie podlega ocenie. Poprawne sformułowanie celów szczegółowych wymagało określenia ich jako wymagań szczegółowych, rozpisanych na wiedzę i umiejętności ucznia. Chodzi tu nie tylko o wierność zaleceniom nowych dokumentów programowych katechezy, ale także o dostarczanie katechetom i duszpasterzom rzetelnie opracowanych materiałów, określających jakość wiedzy (np. uczeń: wymienia…, wylicza…, definiuje…, streszcza) i umiejętności (uczeń: ocenia…, porównuje…, opisuje podobieństwa i różnice…, wskazuje na znaczenie określonej wiedzy… dla człowieka wierzącego), które młodzież ma pozyskać. Tak określone zapisy wymagają precyzji. Można je też wzbogacić o określenie końcowych zachowań młodzieży, czyli wskazania na to: kiedy (np. po spotkaniu…), w jaki sposób (np. własnymi słowami…., na podstawie doświadczenia…, na podstawie analizy tekstu…). Zapis tego, co katechizowany ma zrobić, czyli jakie podjąć działania, aby animator był przekonany, że uczestnik spotkania posiadł zakładaną wiedzę i umiejętności, stanowi niezbędną pomoc dla animatora. Pozwoli mu dokonać ewaluacji zajęć (także w zakresie stosowanych rozwiązań metodycznych), realnie planować kolejne spotkania formacyjne i celebracje liturgiczne oraz dowolnie zastępować – zgodnie z zamysłem Autorów – podane materiały innymi, zależnie od własnej kreatywności. Za rzetelnym określaniem celów katechetycznych – wymagań szczegółowych przemawia również, wspomniany przez Autorów (we wstępie), wymóg podejmowania najważniejszych treści, które wytłuszczono drukiem, by animator pamiętał, że nie wolno ich pominąć (s. 3).
Z Poradnikiem metodycznym dla animatora skorelowane są – opracowane w formie segregatora – materiały dla bierzmowanych, co zasługuje na uwagę. Przypominają o tym Autorzy, stwierdzając: „(...) ze scenariusza wynika, w którym momencie należy rozdać (…) młodzieży [pomoce do segregatora]. Materiały te zawierają oznaczone odpowiednimi ikonami modlitwę, tekst obrazujący sytuację egzystencjalną związaną z tematem, fragment Pisma Świętego i nauczanie Kościoła oraz ukazanie w ich świetle problemu zasygnalizowanego we wstępie, kilka pytań wybiegających w przyszłość oraz lektury dla osób pragnących pogłębić wiedzę na dany temat” (Poradnik metodyczny dla animatora, s. 4). Niewątpliwie, analizując zawartość segregatora dla ucznia, daje się zauważyć wszystkie wymienione elementy. Większość jednak materiałów obfituje w obszerne passusy tekstu nie tylko odautorskiego, ale także z: dokumentów Kościoła, fragmentów Pisma Świętego, nauczania papieża Jana Pawła II, kardynała Stefana Wyszyńskiego, papieża Pawła VI. Niekiedy wzbogacone zostały one o modlitwę lub fragment poezji religijnej, wyjaśnienia trudnych pojęć oraz o pytania pobudzające do refleksji i dyskusji. W końcowej części Autorzy zachęcają młodzież do osobistej refleksji, czemu służą pytania. Sposób formułowania pytań ukierunkowuje nie tylko na odtwarzanie wiedzy, którą uczeń odkrył w czasie spotkania, ale także pobudza do osobistej refleksji i odpowiedzi na odkryte orędzie. Nie sposób jednak nie zauważyć licznych błędów w formie projektowanych pytań. Autorzy stosują pytania alternatywne, czyli rozstrzygające, które ograniczają się do odpowiedzi „tak” lub „nie” i jako takie nie pobudzają do pogłębionej, osobistej refleksji. Na przykład: „Czy mogę coś zmienić, żeby sakrament był i dla mnie prawdziwym spotkaniem Jezusa?” (s. 11); „Jak myślisz, czy mają rację Ci, którzy mówią, że jej [Biblii] słowa się zdezaktualizowały? A może dziś warto, byś podjął postanowienie, że codziennie poświęcisz choć kilka chwil na jej czytanie?” (s. 20); „Czy modlisz się o pomoc w zachowaniu czystości?” (s. 40); „Zastanów się, czy rzeczywiście wiara kłóci się z życiem?” (s. 52); „Czy patrzysz na swoje radości jako na dar od Boga i dziękujesz za nie?” (s. 76). W konsekwencji wyżej scharakteryzowana zawartość merytoryczna i metodyczna decyduje o tym, że materiały dla ucznia obfitują w wiadomości podręcznikowe. Narracja jest płynna i potoczysta, wymaga jednak od młodzieży umiłowania tekstu pisanego. Dla znacznej części uczestników spotkań, żyjącej w kulturze obrazkowej i multimedialnej, proponowane w materiałach teksty mogą być nie tylko zbyt trudne w odbiorze, ale także mało interesujące, nużące i odległe od codzienności. Również strona formalna materiałów dla uczestników spotkań wydaje się być monotonna. Brakuje w tekście ilustracji, które – ciekawie dobrane – mogłyby bardziej niż tekst przyczynić się do przekazywania istotnych informacji. Jedynie forma segregatora, który zastępuje klasyczny podręcznik i zeszyt ucznia, stanowi walor Materiałów dla bierzmowanych.
Pakiet recenzowanych materiałów pt. Przygotowanie do bierzmowania zawiera również zeszyt z propozycją nabożeństw inicjacyjnych, które stanowią integralną część przygotowania kandydatów do bierzmowania. Zarówno w trzeciej klasie gimnazjum, jak i w pierwszej klasie szkoły ponadgimnazjalnej zaplanowano raz w miesiącu celebrację liturgiczną w parafii. Koresponduje ona z tematyką spotkań formacyjnych w małych grupach. Z propozycji przygotowań do bierzmowania, zapisanych w zeszycie Przygotowanie do bierzmowania. Nabożeństwa inicjacyjne, wynika, w którym momencie należy zorganizować celebrację liturgiczną. Autorzy proponują następujące tematy nabożeństw inicjacyjnych: Apostołowie trwali na modlitwie (obrzęd przyjęcia kandydatów do bierzmowania); Pojednanie z Bogiem – sakrament pokuty; Wyznawać wiarę w Boga (obrzęd przekazania symbolu wiary); Chrzest nowym narodzeniem (uroczyste poświęcenie wody i odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych); Czuwanie przed lub w wigilię Zesłania Ducha Świętego; Przygotowanie rozważań i udział w nabożeństwie różańcowym; Obrzęd nadania imienia i naznaczenie krzyżmem; Udział w roratach i rekolekcjach adwentowych; Obrzęd posłania na dawanie świadectwa życia chrześcijańskiego. Widoczne jest szczegółowe zaplanowanie każdego nabożeństwa, co stanowi cenną pomoc dla duszpasterzy. Z kolei korelacja tematyki celebracji z problematyką spotkań w małych grupach spełnia istotną rolę w realizacji funkcji wtajemniczenia chrześcijańskiego. Udział w nabożeństwach jest doskonałą okazją do przeżywania odkrytych treści, nawiązywania osobowej więzi z Bogiem i doświadczania wspólnoty wiary w Kościele.
Strona edytorska pakietu materiałów pt. Przygotowanie do bierzmowania jest klasyczna i czytelna. Uwzględnia powszechnie przyjęte formy opracowania tego rodzaju materiałów katechetycznych. W recenzowanych pomocach dydaktycznych nie ma zatem oryginalnej, autorskiej koncepcji pomocy jako narzędzia formacji związanej z przygotowaniem młodzieży do sakramentu bierzmowania. Ogólnie rzecz ujmując, materiały pt. Przygotowanie do bierzmowania wpisują się w nurt klasycznych narzędzi, które służą formacji kandydatów do bierzmowania. Mogą pomóc w osiąganiu nadrzędnego celu, jakim jest wspieranie młodzieży w otwarciu się na działanie Ducha Świętego, rozwoju duchowym i intelektualnym oraz w osobistym zaangażowaniu we wspólnotę Kościoła. Potrzebne są tu jednak odpowiednie kompetencje animatorów, katechetów i duszpasterzy, ich osobiste i twórcze zaangażowanie oraz osobiste świadectwo wiary.
Anna Zellma
 
 
Zamówienie: Centrum Duszpasterstwa Archidiecezji Warszawskiej sp. z o.o., Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, ul. Miodowa 17/19, 00-246 Warszawa, tel. 22 862 99 00, e-mail: dystrybucja@waw.pl
 
 
Autorka recenzji – dr hab. nauk teologicznych w zakresie katechetyki, profesor nadzwyczajny w Katedrze Katechetyki i Pedagogiki Religii na Wydziale Teologii UWM w Olsztynie.