NARRACYJNY MODEL KATECHEZY BIBLIJNEJ
Część II: Założenia metodologiczne
Narracyjna katecheza biblijna nie może przejąć mechanicznie procedur badawczych właściwych analizie narracyjnej
[1]. Ta bowiem dokonuje się na tekście oryginalnym Pisma Świętego, zaś jej podmiotem jest osoba posiadająca określone kompetencje egzegetyczne. Nie znaczy to jednak, że wykorzystywany na katechezie przekład biblijny wyklucza możliwość przeprowadzenia na nim analizy narracyjnej
[2]. Nie sposób oczywiście zastosować na katechezie wszystkich elementów analizy narracyjnej bez popadnięcia w niebezpieczeństwo egzegetyzmu. Jeżeli celem katechezy biblijnej ma być, zgodnie z polskim
Dyrektorium katechetycznym, zrozumienie Biblii, umiłowanie jej poprzez lekturę, odkrycie w niej prawdy Bożej i udzielenie na jej podstawie odpowiedzi (PDK 58), wówczas katecheza narracyjna musi sięgnąć po te działania operacyjne z zakresu narratologii, które pozwolą na realizację powyższych celów. Chodzi ostatecznie o dialog katechizowanych z tekstem biblijnym, najpierw poprzez uświadomienie sobie własnych uwarunkowań, które uprzedzająco mogą wpływać ma lekturę. Następnie poprzez rekonstrukcję narracji, której znaczenie jest odkrywane od wewnątrz tekstu na bazie pytania nie o to, o czym tekst mówi, lecz o to, jak tekst mówi i dlaczego tak mówi. Wreszcie przez świadectwo katechizowanych, które rodzi się w procesie współtworzenia i współuczestniczenia w opowiadanej historii. Te trzy momenty katechezy w pełni korespondują z katechezą narracyjną, której podjął się Jezus wobec swoich uczniów zdążających do Emaus (Łk 24,13-35). Prezentacja poszczególnych etapów narracyjnej katechezy biblijnej obejmie wskazanie celów stawianych danej części katechezy, określenie procedur badawczych podejmowanych wobec tekstu i ich korelacji z metodami właściwymi katechezie
[3].
1. Z życia do tekstu: opowiadanie tekstu
W katechezie kerygmatyczno-antropologicznej punktem wyjścia było konkretne doświadczenie życiowe katechizowanych. Po zidentyfikowaniu problemu podejmowano lekturę odpowiedniego tekstu biblijnego w celu znalezienia odpowiedzi Boga na daną kwestię
[4]. Taki dobór tekstów Pisma Świętego mógł okazać się subiektywny, selektywny, a przy tym tracący z pola widzenia kerygmat zbawczy. Katecheza narracyjna proponuje wyjść od samego tekstu biblijnego, by w nim odnaleźć problem egzystencjalny, który dotyka uczniów
[5]. Istotnym momentem jest pierwszy kontakt katechizowanych z tekstem biblijnym, który ma ich poruszyć, zakwestionować coś w ich myśleniu i działaniu, dotknąć bezpośrednio jakiejś części ich życia. Jest to konieczny początek interpretacji tekstu, stymulowany przez wyrobione wcześniej opinie katechizowanych oraz stopień ich zainteresowania wejściem w sytuację egzystencjalną w nim opowiedzianą
[6].
Realizacja tego celu napotyka dwie przeszkody. Pierwszą może być obojętność uczniów na tekst biblijny, który jest im nieznany albo ich nie interesuje, drugą – znajomość danego tekstu biblijnego przez uczniów, która – paradoksalnie – zamyka ich na lekturę tego fragmentu i zawartą w nim prawdę (ta jest przecież im znana). Z tego powodu pierwszy kontakt z tekstem biblijnym powinien nastąpić poprzez opowiedzenie go, co dokonuje się w akcie czytania. W przypadku nieznajomości tekstu przez uczniów, potrzeba rzeczywiście odczytania go, by mógł on w nich wybrzmieć. Nie chodzi o interpretację tekstu, lecz o zainteresowanie nim albo przez zidentyfikowanie w nim jakiegoś problemu egzystencjalnego, albo przez odkrycie w sobie jakiegoś pytania zwerbalizowanego w tekście. Jeśli tekst jest znany uczniom, opowiadamy go, aby wybrzmiał w nich na nowo, by została wyakcentowana rzecz, która dotąd umykała ich uwadze. W ten sposób uczniowie uświadomią sobie pozorną znajomość tego tekstu.
W praktyce konieczne jest publiczne odczytanie tekstu, by jego słowa mogły w uczestnikach przyjąć kształt konkretnych wydarzeń. Ta pierwsza lektura tekstu może przyjąć różnorodną formę.
a)Czytanie z powtarzaniem zdania.Tekst jest czytany przez kolejnych uczestników. Pierwszy uczeń czyta pierwsze zdanie, drugi czyta (powtarza) pierwsze zdanie i drugie, trzeci czyta (powtarza) drugie zdanie i trzecie itd. Powtarzanie zdań pogłębia przyswojenie treści tekstu i prowadzi do osobistego współtworzenia wydarzenia przez słowo.
b) Powtarzanie zdań, wyrażeń i słów, które poruszyły uczestników.Tekst jest odczytywany fragmentami. Po każdym fragmencie uczestnicy pojedynczo odczytują głośno zdanie, wyrażenie czy słowo z danego fragmentu, które ich poruszyło, dotknęło, pocieszyło, zmotywowało itd. Taka lektura prowadzi do intensywnego, dialogicznego kontaktu z tekstem.
c) Akcentowanie przez uczestników różnych słów i wyrażeń w tym samym zdaniu, które jest odczytywane kolejno przez wszystkich.Tekst jest czytany zdanie po zdaniu. Po każdym odczytanym zdaniu pojedynczy uczestnicy mogą odczytać je ponownie, akcentując w nim słowo, którego ważność chcieliby podkreślić.
d)
Czytanie zdań danej narracji w różnych przekładach[7].Każde zdanie tekstu jest odczytywane w dwóch, trzech przekładach. Dzięki temu uczestnicy mogą usłyszeć tekst w jego nowej formie, w której mogą pojawić się aspekty formalne i treściowe tekstu dotąd im nieznane.
W trakcie pierwszej lektury katechizowani są na różne sposoby konfrontowani z tekstem biblijnym: uświadamiają sobie swoją wiedzę o nim (przedrozumienie tekstu), rozpoznają reakcje, jakie dany tekst w nich budzi, i sytuacje życiowe mające dla nich znaczenie. Z tego powodu drugim krokiem, podejmowanym w tej części katechezy, będzie próba zwerbalizowania wiedzy, emocji i pytań, które noszą w sobie uczestnicy spotkania. To działanie zmierza nie tylko do wyostrzenia jakiegoś problemu egzystencjalnego, ale także do zaangażowania uczestników, skłonienia ich do dalszej, narracyjnej interpretacji tekstu. Odkrycie poszczególnych elementów warunkujących dalszą interpretację może dokonać się za pomocą różnych metod.
a)
Alternatywne tytuły – uprzednia znajomość tekstu[8].By zakwestionować gotową interpretację, z jaką uczestnicy przystępują do lektury, można zaproponować im poszukanie nowego tytułu dla danego opowiadania, któremu jest już przypisany konwencjonalnie jakiś określony tytuł. (Czy przesłanie przypowieści Łk 15 rzeczywiście zawiera się w tytule: przypowieść o marnotrawnym synu?)
b) Burza pytań – emocje wzbudzane przez tekst. Opowiadana historia wzbudza emocje, które są odbiciem napięć występujących w narracji. Stąd propozycja grupowego poszukiwania pytań, np. w odniesieniu do określonej postaci opowiadania, by wyartykułować swoje reakcje na jej postępowanie.
c) Szczepionka – sytuacje życiowe rozpoznawane w opowiadaniu. Aby zidentyfikować znaczenie egzystencjalne danej historii uczestnicy rozpoznają w niej trudności, pokusy, zagrożenia, które są im znane z ich doświadczenia życiowego, a które w świetle tego tekstu mogą zostać na nowe rozwiązane.
Powyższe działania służące identyfikacji doświadczeń, z którymi uczestnicy przystępują do lektury tekstu, mogą być sprowadzone do formy rozmowy ukierunkowanej, w trakcie której zostaną zwerbalizowane elementy warunkujące dalszą interpretację danego tekstu biblijnego.
2. W tekście: interpretacja słowa-wydarzenia
W analizie narracyjnej tekst biblijny jest wydarzeniem przeżywanym przez czytelnika, który poprzez akt interpretacji odkrywa znaczenie opowiedzianej w nim historii. Staje się tak wtedy, kiedy czytelnik odkrywa strukturę opowiadania, w której pojedyncze działania i przeżycia, wykonane lub doznane przez pewną liczbę postaci prawdziwych lub zmyślonych, wiąże ze sobą w przyczynowo-skutkową sekwencję fabuły o wyraźnie zaznaczonym początku, środku i końcu
[9]. Śledząc tę historię wewnątrz tekstu, czytelnik staje się jej aktywnym uczestnikiem, przede wszystkim z racji swoich oczekiwań co do wyniku opowiadanej historii, pytań dotyczących motywacji bohaterów i powodów, dla których narrator poprowadził swoją opowieść w określony sposób. Te wszystkie kwestie są do odnalezienia w tekście opowiadania, które w przypadku analizy narracyjnej bada się pod kątem fabuły i jej struktury, bohaterów, strategii narracyjnej narratora i punktów widzenia obecnych w opowiadaniu
[10]. Mając na uwadze cele wyznaczane analizie narracyjnej, jak również narracyjną interpretację Paschy – podjętą przez Jezusa (Łk 24,13-35) – proces interpretacji tekstu biblijnego w ramach katechezy narracyjnej powinien przebiegać w czterech obszarach
[11].
2.1. Analiza strukturalna
Kluczem do odczytania znaczenia opowiadania jest uchwycenie fabuły, czyli układu zdarzeń w ich następstwie czasowym (czas akcji), przyczynowo-skutkowym (rozwój akcji) i teleologicznym (celowość akcji).
Interpretacja warstwy czasowej opowiadania dokonuje się na bazie zestawienia obok siebie rzeczywistego czasu rozgrywających się wydarzeń (czas opowiadany) z tym, ile miejsca poświęcono im w opowiadaniu (czas opowiadania). W tym kontekście wskazuje się na kilka zasad rządzących chronologią opowiadania:
– im ważniejsze wydarzenie, tym więcej czasu poświęca się mu w narracji,
– z tego powodu ważną rolę odgrywają dialogi, gdyż w nich czas opowiadany jest tożsamy z czasem opowiadania,
– luki pojawiające się narracji nie są przypadkowe i zmuszają do refleksji – każą zapytać się nie tylko o intencję pominięcia przez narratora jakiegoś wydarzenia czasu opowiadanego, ale również o miejsce wypełnienia go w czasie opowiadania,
– opisy sytuacji nie przynależą do realnie biegnącej akcji.
Interpretacja przyczynowo-skutkowa wydarzeń wymaga ustalenia poszczególnych scen, które wyznacza się poprzez: zmianę czasu i miejsca, początek i koniec danej czynności, wejście lub zejście bohaterów. Związek pomiędzy poszczególnymi scenami pozwala na stwierdzenie, czy akcja rozwija się stopniowo i harmonijnie oraz w którym miejscu opowiadania następuje jej zakłócenie.
Interpretacja celowości fabuły może dokonać się poprzez analizę budowy akcji, w ramach której można wyróżnić jej zawiązanie, rozwój, komplikacje, punkt kulminacyjny przechodzący w zwrot akcji, suspensy i rozwiązanie akcji. Inne spojrzenie na fabułę daje ustalenie programu narracyjnego, który pojawia się w zawiązaniu akcji. W tym miejscu chodzi o misję powierzoną bohaterowi, jakieś wyrażane przez niego oczekiwanie lub podjęty plan działania. Od tego momentu cel narracji jest oceniany pod kątem pytania o to, czy i w jaki sposób bohater zrealizował program narracyjny.
Działania, które wpisują się w analizę strukturalną, można przełożyć na kilka praktycznych metod aktywizujących
[12]:
– podział tekstu – uczestnicy mają za zadanie ustalić granice poszczególnych scen, uwzględniając również opisy sytuacji;
– ułożenie planu ramowego i szczegółowego narracji – cel ten można zrealizować, proponując uczestnikom plan narracji zawierający luki oraz prosząc o ich uzupełnienie;
– puzzle logiczne – uczestnicy zapisują na paskach-kartach tytuły poszczególnych fragmentów, a następnie układają je w logiczną całość, która uwzględni rzeczywisty przebieg wydarzeń (a zatem wypełni też luki);
– słowa-klucze – zadaniem uczestników jest wypisanie z opowiadania słów (wyrażeń) kluczowych, potrzebnych – ich zdaniem – do odczytania fabuły; ze słów tych, zapisanych na oddzielnych karteczkach, budują strukturę całego opowiadania;
–sms-y – uczestnicy ustalają program narracyjny opowiadania i przekazują go w formie esemesowej bohaterowi narracji jako jego zadanie, przedmiot pragnienia lub plan działania.
Interpretacja struktury opowiadania może odbywać się również poprzez formę rozmowy ukierunkowanej. Dotyczy to zwłaszcza dyskusji nad programem narracyjnym czy też nad lukami w narracji. W tym ostatnim przypadku można wskazać jakiś przypadek luki i zostawić uczestników z pytaniem o powód, dla którego narrator pominął jakieś wydarzenie, oraz o przyczynę, dla której uzupełnił ów brak w innym miejscu narracji.
2.2. Analiza narratologiczna
Proces rekonstrukcji bohaterów opowiadania stanowi kluczowy moment analizy narracyjnej, zmierzający do odczytania znaczenia opowiadanej historii
[13]. Nie chodzi tylko o rolę postaci literackich w budowaniu fabuły (ich przemiana sytuacji i poznania jako element łączący pojedyncze wydarzenia), lecz również o ich udział w przesłaniu, które autor w danej narracji przekazuje do odczytania lektorowi.
Postaci opowiadania docierają do czytelnika za pośrednictwem tekstu. Do ich odtworzenia konieczne jest badanie tych elementów narracji, które objawiają, rozwijają i tworzą bohatera. W tym celu w analizie narracyjnej podejmuje się kilka różnych działań.
a) Usytuowanie postaci wewnątrz opowiadania. Bohater narracji pozostaje w ścisłym związku z programem narracyjnym, gdyż rozwój akcji zależy od podejmowanych przez niego działań. Stąd pytanie o bohatera w opowiadaniu musi wyjść od ustalenia powierzonej mu roli. Ten moment znajduje się w programie narracyjnym i wiąże się zwykle z zawiązaniem akcji, kiedy to bohater otrzymuje do zrealizowania jakąś misję, zawiera jakiś kontrakt, wyraża jakieś pragnienie lub podejmuje określony plan działania.
b) Porównanie postaci z innymi bohaterami opowiadania. Relacja łącząca badaną postać z innymi bohaterami opowiadania może być określona jako: podobieństwo, współdziałanie, przyjaźń, opozycja, konfrontacja, wrogość itd. W ten sposób dokonuje się uporządkowanie występującej w opowiadaniu hierarchii osób; widać ich udział w rozwiązywaniu problemu zapisanego na początku (protagonista, antagonista, towarzysz, sługa lub obserwator, tłum).
c) Charakterystyka postaci. Narracje biblijne bardzo rzadko przynoszą opis postaci, który zawierałby informacje o jej charakterze, wyznawanych wartościach, motywacjach działania itd. Ta specyfikacja bohatera jest możliwa poprzez analizę jego działania, postaw i gestów (one zdradzają jego charakter), jego słów wypowiadanych zarówno wobec innych postaci, jak i wobec siebie, poprzez określenie wartości, które motywują go do działania.
d) Postać w relacji do narratora. Sposób prezentacji postaci przynależy do strategii opowiadania. Narrator, przedstawiając w określony sposób swoich bohaterów, komunikuje czytelnikowi własny świat wartości, oddziałuje na jego postawę, system wartości itd. Sposób, w jaki autor opowiada o swoim bohaterze, promuje określone postawy i modele zachowania.
Powyższe działania – właściwe analizie narracyjnej – można przełożyć, przykładowo, na znane metody katechetyczne.
a)
Schemat wektorowy bohaterów i łączących ich związków[14]. Związki zachodzące między dwiema postaciami są ilustrowane za pomocą schematu z wektorami. Nad lub pod nimi odnotowuje się relację danej postaci wobec innej (co wynika z kierunku wektora), np. przyjaźń, bliskość, pomoc itd. W ten sposób można rozpisać relacje zachodzące między wszystkimi bohaterami występującymi w narracji.
b) Schemat wektorowy oczekiwań i życzeń, jakie mają względem siebie postaci. Działanie analogiczne do przedstawionego wcześniej schematu wektorowego związków, które łączą bohaterów.
c) Formularz typu gwiazda. Na arkuszu papieru zostaje umieszona pięcioramienna gwiazda, w której wnętrzu wpisuje się imię bohatera. Na poszczególnych ramionach znajdują się pytania, służące charakterystyce postaci, na które udziela się odpowiedzi (formularz): kim jest dla mnie; co robi (można doprecyzować, o jaką czynność chodzi); dlaczego to robi; dzięki czemu to robi; dla kogo jest…
d) Burza pytań/wywiad. Celem działania jest zebranie pytań, które uczestnicy chcieliby postawić danej postaci opowiadania. Ze wszystkich pytań wybiera się najciekawsze, na które uczestnicy zajęć poszukują odpowiedzi w tekście narracji. Działania mogą przybrać formę wywiadu z bohaterem.
e) Piramida priorytetów. Uczestnicy wypisują na pojedynczych karteczkach wartości, którymi kieruje się dany bohater, a następnie układają je w piramidę, tak by na szczycie znalazła się wartość najważniejsza dla bohatera.
f) Powiązania. W opowiadaniu poszukuje się postaci, które znajdują się wobec siebie w opozycji. W tekście zaznacza się te elementy, które pozwalają na ich przeciwstawną charakterystykę. Cech tych poszukuje się w ich działaniu, wypowiedziach czy komentarzach narratora. Korelujące ze sobą fragmenty zaznacza się tym samym kolorem, a następnie łaczy liniami, na których zapisuje się zachodzące między nimi różnice (momenty opozycji).
2.3. Analiza kontekstualna
W katechezie narracyjnej nie można pominąć analizy kontekstualnej. Nie sprowadza się ona tylko do uchwycenia kontekstu czasowego, przestrzennego i społecznego narracji (lektura
intertekstualna)
[15]. Jezus w swojej analizie narracji o Passze, przedstawionej Mu przez uczniów zdążających do Emaus, sięga po słowa, które „we wszystkich Pismach odnosiły się do Niego” (Łk 24,27). Odczytuje zatem wydarzenia paschalne w kontekście Prawa i Proroków, by z tych słów Pisma wydobyć znaczenie „tego wszystkiego, co tam w tych dniach stało się” (Łk 24,18). Metoda narracyjna, którą wykorzystał Jezus, pokazuje zatem, że w narracyjnej katechezie biblijnej jest potrzebne odniesienie do innych tekstów biblijnych, w świetle których dochodzi się do głębszego zrozumienia danego opowiadania. Ta lektura
intertekstualna może przyjąć w przypadku narracji ewangelicznych kształt porównania synoptycznego
[16]. Wydaje się jednak, iż ważniejsze jest odczytanie pojedynczego epizodu w kontekście całej sekwencji zdarzeń, by móc odkryć jego znaczenie w relacji do całości narracji
[17]. Celem zatem katechezy narracyjnej jest usytuowanie (zrelacjonowanie) analizowanego opowiadania biblijnego wewnątrz historii zbawienia, poświadczonej przez Pismo Święte.
Analiza kontekstualna, obok wspomnianych wymiarów intra- i intertekstualnych, winna przyjąć wymiar również
ekstratekstualny. Jezus, opowiadając swoim uczniom na nowo wydarzenia paschalne, przechodzi od słowa narracji do wydarzenia materializującego słowo: „łamania chleba” (Łk 24,30). To w tym wydarzeniu odsłania się pełnia znaczenia słowa o Passze. Konieczne jest, aby interpretacja Pisma Świętego dokonywała się wewnątrz wspólnoty wierzących, wspólnoty Kościoła, w którym słowo Boże jest zawsze obecne
[18]. Kontekstem interpretacyjnym będzie w tej perspektywie Tradycja, która razem z Pismem Świętym stanowi depozyt słowa Bożego, depozyt, który został powierzony przez apostołów wspólnocie Kościoła (KKK 84). Kontekstem eklezjalnym katechezy narracyjnej Biblii będzie też liturgia Kościoła, w której słowo Boże przyjmuje walor sakramentalny Słowa Bożego – Jezusa Chrystusa.
Zarysowany kształt analizy kontekstualnej, widoczny w katechezie narracyjnej, może znaleźć praktyczne implikacje w niektórych metodach katechetycznych.
a)
Praca z paralelnym tekstem biblijnym. Interpretacja w tym wypadku polega na uchwyceniu różnic w narracjach o tym samym zdarzeniu, które następnie odczytuje się w kontekście analogicznych opowiadań: co nowego do niej wnoszą, co modyfikują, w jaki sposób wpływają na rozwój akcji… Analiza tekstów paralelnych będzie miała zastosowanie nie tylko w odniesieniu do narracji ewangelicznych, ale również do tzw. scen typicznych – zawierają one zespół powtarzających się elementów, z których nie wszystkie są zawsze obecne w narracji i nie zawsze występują w tej samej kolejności (np. opowiadania o powołaniu)
[19].
b) „Biblia liturgiczna” – powiązania. Dany tekst biblijny jest odczytywany w kontekście innych tekstów Pisma Świętego, z którymi jest łączony w ramach liturgii słowa podczas Mszy Świętej. W tym przypadku szuka się powiązań między tekstami, dzięki czemu odsłania się ich głębsze znaczenie. Możliwe jest poszukiwanie między nimi relacji „obietnica – wypełnienie”, charakterystycznej dla doboru lektur biblijnych podczas niedzielnej Eucharystii.
c) Praca z tekstem pomocniczym. Pomocą w analizie narracji biblijnych mogą być również teksty Urzędu Nauczycielskiego Kościoła (encykliki, adhortacje, homilie papieskie itd.), w których jest odkrywane znaczenie danego opowiadania. Konieczne jest dołączenie do tekstu pomocniczego pytania, które nada kierunek tej formie analizy kontekstualnej.
2.4. Analiza symboliczna
We wprowadzeniach do analizy narracyjnej zwraca się coraz większą uwagę na kwestię języka narracji biblijnych. Pojawia się w nich bowiem nie tylko język literalny i faktualny (znak równości między słowem i jego desygnatem), lecz również metaforyczny, którego interpretacja wykracza poza granice dosłowności
[20]. Nie chodzi przy tym tylko o odczytanie znaczenia ponaddosłownego danego obrazu. Kluczowe jest pytanie o wkład tego obrazu w fabułę lub charakterystykę bohaterów
[21].
Postulat analizy symbolicznej narracji biblijnych wykracza jednak poza przyczyny semantyczne i retoryczne, wynikające z obecności w Biblii symboli i innych figur retorycznych, otwartych na ponaddosłowność. Bóg bowiem objawia się w rzeczywistościach symbolicznych, które – pozostając zakorzenione w historii – objawiają prawdy ponadczasowe i nadprzyrodzone. Słowo Boże w jakimś sensie zrywa z językiem obiektywistycznym, ale tym samym posługuje się językiem respektującym tajemnicę Boga. Odczytanie języka symbolicznego Biblii pozwoli katechizowanym opisać i zrozumieć samego siebie w perspektywie Boga, który objawia się w swoim słowie
[22].
W praktyce analiza symboliczna wymaga ustalenia kolejno: (1) dosłownego obrazu (osoby, rzeczy, wydarzenia) występującego w tekście (tzw. symbolizującego), (2) rzeczy ukrytej (tzw. symbolizowanej), do której ten symbol odsyła, (3) relacji, jaka zachodzi między symbolem a rzeczą przez niego symbolizowaną (tzw. motywacja)
[23]. Powyższe działanie na katechezie może przyjąć formę różnych metod aktywizujących.
a) Synektyka. Istotę tej metody stanowi myślenie analogiczne. Rozpoznany w narracji symbol jest szczegółowo rozpisywany w jednej kolumnie. W drugiej kolumnie dopisuje się, po przeciągnięciu strzałki, do każdego elementu symbolu analogiczne elementy występujące w rzeczywistości symbolizowanej. W ten sposób dochodzi się do odkrycia sposobu, w jaki symbol odsłania ukrytą treść tej rzeczywistości. Przykładowo, w przypowieści o przewrotnych rolnikach (Mt 21,33-44) symbol gospodarza winnicy odsyła do osoby Boga Ojca. Poprzez myślenie analogiczne poszukuje się możliwych związków łączących postawę (działanie) gospodarza winnicy z postawą (działaniem) Pana Boga.
b) Skojarzenia. W przypadku, kiedy tekst biblijny sam wskazuje na rzeczywistość symbolizowaną, można – poprzez skojarzenia – poszukiwać związku łączącego elementy składowe symbolu. Po wypisaniu ich wszystkich na tablicy uczestnicy wskazują tę motywację symbolu, która najbardziej do nich przemawia.
c) Zmiana metafory. Celem tej metody jest szukanie nowych metafor (ale też symboli), które oddałyby metaforę występującą w źródłowym tekście biblijnym. Odczytanie sensu metafory pierwotnej następuje poprzez znalezienie nowych metafor z różnych dziedzin życia.
W przypadku wszystkich wymienionych działań należy pamiętać, iż interpretacja symbolu (metafory) ma służyć pogłębieniu rozumienia opowiadania. Stąd należy zawsze postawić pytanie o rolę obrazu w narracji, np. w budowaniu charakterystyki bohatera, w tworzeniu jakiejś luki w fabule itd.
3. Z tekstu do życia: opowiadane świadectwo
W strukturę słowa Bożego wpisuje się logika świadectwa. Pismo Święte jest świadkiem słowa Bożego, dzięki „poświadczonemu świadectwu” słuchaczy tego słowa
[24]. W ten sposób wydarzenia historii zbawienia przynależą do teraźniejszości, w której przez akt czytania uobecniają się w życiu słuchaczy Pisma Świętego. Poprzez ich świadectwo wydarzenia zbawcze – komunikowane w słowie Bożym – są otwarte na przyszłość, na przyszłych słuchaczy.
Tę perspektywę świadectwa podejmuje również katecheza narracyjna. Jej celem jest odkrycie przez katechizowanych możliwości nowej egzystencji opartej na słowie Bożym. Ta otwiera się przede wszystkim w konfrontacji z bohaterami biblijnymi. Zrozumienie świata wartości jakiejś postaci, jej motywacji życiowych czy sposobu funkcjonowania w świecie mają doprowadzić uczniów do spotkania z samym sobą, spotkania, w trakcie którego będą mogli budować własną tożsamość, przemieniać własne myślenie na biblijne, by ostatecznie wybrać życie zgodne ze słowem Bożym. Wyrazem tego będzie świadectwo o przemieniającej mocy słowa Bożego, opowiadane nie tylko słowami, ale również wyrażające się w konkretnych czynach miłosierdzia, apostolstwa, wolontariatu itd.
Świadectwo wieńczące katechezę narracyjną jawi się jako kontynuacja opowiadania w teraźniejszości uczniów. W działaniach takich pomóc mogą poniższe metody katechetyczne.
a) Niedokończone historie. Wiele narracji, zawartych w Biblii, pozostaje nieskończonych, co jest wynikiem tego, że w ich zakończeniu pojawia się apel, skierowany do któregoś z bohaterów, lub pytanie, na które nie udzielił on odpowiedzi (przykładem może być pytanie Boga do Jonasza na zakończenie Księgi Jonasza w 4,11 czy też apel ojca z przypowieści o marnotrawnym synu w Łk 15,32). Te opowieści czekają na swoje dokończenie przez słuchaczy, którzy – udzielając odpowiedzi – opowiadają już o własnym życiu.
b) Opowiadanie z perspektywy innego podmiotu. Uczniowie opowiadają raz jeszcze analizowaną narrację, tym razem z perspektywy postaci bądź przedmiotu, które w niej występują. Taka narracja nie będzie kalką usłyszanej historii, lecz nowym odczytaniem jej znaczenia, w świetle którego analizuje się własne życie.
c) Wyznanie wiary, modlitwa. Interpretacja tekstów biblijnych ma na celu nie tylko mówienie „o” Bogu, ale również mówienie „do” Boga. Konfrontacja z życiem bohaterów opowiadania, szczególnie z ich relacją do Boga, może znaleźć swój wyraz we własnym wyznaniu wiary lub modlitwie, których treść będzie nawiązywać do analizowanego fragmentu Pisma Świętego.
d) Recepta, szczepionka. Rozpoznana w opowiadaniu biblijnym sytuacja życiowa ma wymiar uniwersalny. Opierając się na odkrytym znaczeniu narracji, katechizowani piszą receptę jako rozwiązanie określonego problemu życiowego. Podobny cel może być realizowany metodą szczepionki: w analizowanym tekście szuka się słowa Bożego, które będzie „szczepionką”… na trudności.
e) Słowo życia. Uczestnicy wybierają z analizowanego tekstu zdanie, które jako „słowo życia” pragną uczynić punktem odniesienia dla swojego myślenia i działania.
f) Metaplan. Celem tej metody jest pobudzenie katechizowanych do podjęcia działania odpowiadającego na propozycję życiową, zawartą w tekście biblijnym. Uszczegółowienie planu działania, który wciela w życie sugestię płynącą z tekstu biblijnego, następuje poprzez odpowiedź na cztery pytania: (1) jak jest? (diagnoza obecnego stanu), (2) jak być powinno? (wizja biblijna), (3) dlaczego tak nie jest, jak być powinno? (przyczyny aktualnego stanu), (4) co robić? (wnioski prowadzące do właściwego działania).
Słowa kluczowe:katecheza biblijna, analiza narracyjna, narracja, symbol, świadectwo, metody aktywizujące, Biblia
WOJCIECH PIKOR
NARRATIVE MODEL OF BIBLICAL CATECHESIS
Part 2: Methodological principles
Abstract. The second part of the study dedicated to the narrative biblical catechesis applies this approach to catechesis itself. The first step consists of the retelling of the biblical text. The second step includes the examination of the four elements of the text: structure, protagonists, context and symbolic language. Interpretative tools used in this part of the analysis correspond to the procedures characteristic of narrative analysis. The third step leads the participants of the catechesis from text to life through activities which enable them to give testimony to the studied text. The description of these three steps provides not only their theoretical exposition, but also practical tips for the realisation of the proposed model.
Key words:biblical catechesis, narrative analysis, narration, symbol, testimony, activating methods, Bible
ks. Wojciech Pikor – dr hab., kierownik Katedry Egzegezy Ksiąg Prorockich Starego Testamentu w Instytucie Nauk Biblijnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; prowadzi biblijną stronę internetową (www.prorok.win.pl).
[1] Działania podejmowane w ramach analizy narracyjnej obejmują m.in. analizę warstwy czasownikowej narracji, relacji czasowych zachodzących między poszczególnymi wydarzeniami (scenami), programu narracyjnego opowiadania i sposobu jego realizacji, relacji między opowiadającym i czytającym daną narrację, technik narracyjnych zastosowanych przez narratora. Opis tych działań został zamieszczony we wprowadzeniach do analizy narracyjnej, wśród których należy wymienić przede wszystkim prace: R. Alt, The Art of Biblical Narrative, New York 1981; J.L. Ska, „Our Fathers Have Told Us”. Introduction to the Analysis of Hebrew Narratives, Roma 1990, Subsidia Bliblica, Nr 13; J.P. Fokkelman, Come leggere un racconto biblico. Guida pratica alla Narrativa biblica, Bologna 2002 (oryg. niderlandzki 1995), Studi Biblici, Nr 43; D. Marguerat, Y. Bourquin, Per leggere i racconti biblici. La Bibbia si racconta. Iniziazione all’analisi narrativa, Roma 2001 (oryg. franc. 1998). Z opracowań polskich należy wskazać – przywołaną już wcześniej – monografię Z. Pawłowskiego, Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1-3, Warszawa 2003, Rozprawy i Studia Biblijne, Nr 13(szczególnie s. 159-230).
[2] Przekład uniemożliwia właściwie wgląd w styl oryginalny tekstu biblijnego, ale cały czas pozostaje do dyspozycji wystarczający materiał lingwistyczny, z którego można korzystać, aby uchwycić kluczowe dla narracji elementy, jak np. sposób prowadzenia narracji przez autora, dynamikę wydarzeń, wartości, którymi kierują się bohaterowie, zmiany, które dokonują się w ich sytuacji życiowej i sposobie poznania (por. J.P. Fokkelman, Come leggere un racconto biblico. Guida pratica alla Narrativa biblica, dz. cyt., s. 29).
[3] Ten ostatni moment był przedmiotem mojego wcześniejszego studium, w którym poszukiwało się możliwości przełożenia działań właściwych analizie narracyjnej na metody aktywizujące ucznia: W. Pikor, Metoda narratywna jako punkt wyjścia do pracy z Biblią na katechezie, „Katecheta” 49 (2004), nr 6, s. 3-13.
[4] Por. A. Długosz, B. Stypułkowska, Wprowadzenie do dydaktyki biblijnej, Kraków 2000, s. 76-78.
[5] Por. J. Charytański, Problemy katechezy biblijnej, w: Podręcznik metodyczny do katechizmu religii katolickiej, t. 1: W Chrystusie jesteśmy ludem Bożym, J. Charytański, W. Kubik (red.), Warszawa 1982, s. 17-18.
[6] Powyższe założenia nawiązują do propozycji hermeneutycznych, zawartych w dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Biblii w Kościele z 1993 roku, który proces rozumienia tekstu biblijnego widzi w rozpoznaniu „zrozumienia wstępnego, czyli witalnego stosunku, jaki ma interpretator do rzeczy, o której mówi tekst” (II.A.1). Papieska Komisja Biblijna odwołuje się w tym wypadku do hermeneutyki M. Heideggera oraz H.-G. Gadamera. Przekład polski dokumentu za: R. Rubinkiewicz (przekład i redakcja), Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z komentarzem biblistów polskich, Warszawa 1999, Rozprawy i Studia Biblijne, Nr 4, s. 9-100.
[7] Ten sposób warto zastosować w klasach humanistycznych, których uczniowie znają język łaciński, a czasami mają także – w formie fakultetu – zajęcia z języka greckiego. Można też korzystać z tekstów w języku angielskim, np. w klasach z rozszerzonym językiem angielskim. Zachodzi wówczas korelacja z językiem nowożytnym, zalecana w PPK i PNR.
[8] Szczegółowy opis większości z wymienionych dalej metod aktywizujących można znaleźć w: Vademecum katechety. Metody aktywizujące, Z. Barciński (red.), Kraków, Lublin 2006.
[9] Por. Z. Pawłowski, Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1-3,dz. cyt., s. 136-137.141.
[10] Tak etapy analizy narracyjnej przedstawia J.L. Ska, Sincronia: l’analisi narrativa, w: Metodologia dell’Antico Testamento, H. Simian-Yofre (red.), Bologna 1995, Studi Biblici, Nr 25, s. 153-168.
[11] Poniższa propozycja przepracowuje procedurę badawczą zaproponowaną przez J.P. Fokkelmana w analizie narracyjnej Ewangelii wg św. Łukasza (Come leggere un racconto biblico. Guida pratica alla Narrativa biblica, dz. cyt., s. 203-216). Zmiana dotyczy nie tylko kolejności działania, ale przede wszystkim innego rozumienia jego propozycji „lektury pobocznej”, w miejsce której pojawia się analiza kontekstualna, oraz „analizy metaforycznej”, która zostaje zastąpiona analizą symboliczną.
[12] Szczegółowy opis większości metod aktywizujących, przywołanych w dalszej części artykułu, można znaleźć w: Vademecum katechety. Metody aktywizujące, dz. cyt.
[13] J.P. Fokkelman, Come leggere un racconto biblico. Guida pratica alla Narrativa biblica, dz. cyt., s. 203.
[14] Powyższy schemat odwołuje się do propozycji analizy strukturalnej, którą sformułowała Gabriele Miller, uprzystępnionej czytelnikowi polskiemu przez Z. Marka, Biblia w katechetycznej posłudze słowa, Kraków, Biblioteka „Horyzontów Wiary”, 1998, s. 172-175. Niemiecka katechetyk rozumie jednak szerzej „aktorów” występujących w narracjach biblijnych: nie są nimi tylko ludzie, ale również postaci duchowe (aniołowie) oraz nieosobowe moce (np. wicher, burza).
[15] Taką analizę kontekstu w ramach metody narracyjnej można znaleźć w: D. Marguerat, Y. Bourquin, Per leggere i racconti biblici. La Bibbia si racconta. Iniziazione all’analisi narrativa, dz. cyt., s. 83-90.
[16] To właśnie działanie J.P. Fokkelman uznaje za jeden z czterech etapów analizy narracyjnej tekstów ewangelicznych, określając je mianem „lektury pobocznej” (Come leggere un racconto biblico, Guida pratica alla Narrativa biblica, dz. cyt., s. 209).
[17] Jedna z reguł hermeneutycznych, wykorzystywanych w analizie narracji biblijnych, zakłada, iż „część rozumie się przez całość (opowieści)”. Zob. J. Tischner, Hermeneutyka. Zagadnienie języka i zagadnienie interpretacji dzieł językowych, „W Drodze” 8 (1980), z. 9, s. 28.
[18] Papież Benedykt XVI mówi wręcz o tożsamości Biblii i Kościoła: „Z jednej strony księga – Pismo – jest pochodzącym od Boga kryterium i kierującą siłą dla ludu, z drugiej zaś strony jednak Pismo żyje tylko w tym właśnie ludzie, który w Piśmie przekracza siebie samego i w ten sposób – w definitywnej głębi, mocą Słowa Wcielonego – staje się właśnie ludem Boga. Lud Boży – Kościół – jest żywym podmiotem Pisma; w nim słowo Biblii jest zawsze teraźniejsze”. Zob. J. Ratzinger – Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, t. 1: Od chrztu w Jordanie do Przemienienia, Kraków 2007, s. 12.
[19] Por. J.L. Ska, „Our Fathers Have Told Us”. Introduction to the Analysis of Hebrew Narratives, dz. cyt., s. 36-38 (tam też obszerne zestawienie różnych scen typicznych w Biblii).
[20] D. Marguerat, Y. Bourquin, Per leggere i racconti biblici. La Bibbia si racconta. Iniziazione all’analisi narrativa, dz. cyt., s. 85.90.
[21] J.P. Fokkelman, Come leggere un racconto biblico. Guida pratica alla Narrativa biblica, dz. cyt., s. 220. Ten etap analizy niderlandzki egzegeta określa mianem „lektury metaforycznej” (s. 214-216).
[22] Por. J. Tischner, Hermeneutyka. Zagadnienie języka i zagadnienie interpretacji dzieł językowych, art. cyt., s. 29.
[23] Mechanizm analizy symbolicznej omawia szczegółowo K. Bardski, Słowo oczyma Gołębicy. Metodologia symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii oraz jej teologiczne i duszpasterskie zastosowanie, Warszawa 2007, Warszawskie Studia Teologiczne. Rozprawy Naukowe, Nr 3, s. 56-60. Analogiczne działanie będzie podejmowane w przypadku analizy metafory. Różnicę między symbolem i metaforą można sprowadzić do stwierdzenia, iż w przypadku symbolu dane skojarzenie symboliczne istnieje w zbiorowej świadomości kulturowej, społecznej, religijnej, natomiast w przypadku metafory relacja między jej dwoma elementami jest budowana poprzez porównanie, substytucję lub implikację skojarzeniową. Por. A. Okopień-Sławińska, Metafora, w: Słownik terminów literackich, J. Sławiński (red.), Wrocław – Warszawa – Kraków 20024, s. 300-301.
[24] Określenie „poświadczone świadectwo” w odniesieniu do natury Pisma Świętego zostało wprowadzone do biblistyki przez G. Borgonovo, Tôrāh, Testimonianza e Scrittura. Per un’ermeneutica teologica del testo biblico, w: La Rivelazione attestata. La Bibbia fra testo e teologia, Fs. C.M. Martini, Milano 1998, s. 290-291. Odwołuje się on do idei „świadectwa w świadectwie”, wypracowanego przez P. Ricoeura, L’ermeneutica della testimonianza, w: Testimonianza, parola e rivelazione, Roma 1997, s. 73-108. Dynamika „poświadczonego świadectwa” została omówiona szczegółowo na przykładzie opowiadań o powołaniu prorockim w: W. Pikor, Pytanie o funkcję retoryczną opowiadań o powołaniu prorockim, „Roczniki Teologiczne” 52 (2005), z. 1, s. 23-42.