Katecheta 5/2011

 

Polska szkoła w ostatnich latach doświadcza licznych zmian programowych, regulowanych rozporządzeniami Ministra Edukacji Narodowej. Są one kontynuacją reform zapoczątkowanych pod koniec lat 90. XX wieku. Według autorów tych rozporządzeń, mają one służyć wypracowaniu nowych – bardziej efektywnych, a zarazem uwzględniających dobro ucznia – obszarów pracy edukacyjnej. Określają też nowe strategie działania dydaktyczno-wychowawczego szkoły, nową jakość nadzoru pedagogicznego oraz zmiany w zakresie sprawdzania i oceniania wiadomości i umiejętności ucznia (także na sprawdzianach i egzaminach). W tym kontekście daje się zauważyć – często uzasadnione – niezadowalające odczucia społeczne dotyczące zarówno reformy etapów edukacji szkolnej, jak też wprowadzanych zmian programowych[1]. Powraca szereg pytań, które stawiają przede wszystkim nauczyciele i rodzice, a także publicyści i pedagodzy. Pytają oni o to, dokąd zmierza polska szkoła i dlaczego pod „ładnie” brzmiącymi hasłami brakuje konkretnych, możliwych do przełożenia w praktyce propozycji merytorycznych i metodycznych. Wśród tych głosów są również takie, które dotyczą – wprowadzonej programowo (w roku 1999) i stopniowo przekształcanej aż do wyraźnych zmian w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 23 grudnia 2008 roku – korelacji, jaką należy stosować w nauczaniu wszystkich przedmiotów szkolnych. Pośrednio dotyczą one również nauczania religii. I chociaż nie ma tam wyraźnego odwołania do programu nauczania religii, to jednak daje się zauważyć odniesienia np. do Biblii czy historii Kościoła. Jednym z zadań nauczania religii w szkole jest nawiązywanie do innych dziedzin wiedzy, uzupełnianie i integrowanie treści kształcenia ogólnego. Co więcej, w nowych, zatwierdzonych w 2010 roku, dokumentach programowych nauczania religii[2] daje się zauważyć zmiany w podejściu do korelacji nauczania religii z edukacją szkolną. Korespondują one z innowacjami wprowadzonymi w regulacjach programowych, widocznych w obszarze wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, a zapisanych w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej[3].

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie nowej formuły korelacji w edukacji szkolnej oraz jej realizacji w nauczaniu religii. W związku z tym należy zwrócić uwagę na propozycje zapisane zarówno w dokumentach kształcenia ogólnego, jak i w znowelizowanej Podstawie programowej katechezy. Dla przejrzystości wywodu, celem przypomnienia, w sposób syntetyczny zostaną opisane podstawowe założenia korelacji w edukacji szkolnej oraz na lekcji religii. W tym kontekście trzeba wskazać na pewne, czasami kosmetyczne, zmiany dotyczące korelacji w szkole. Pamiętając o katechetach, w końcowej części opracowania podano kilka uwag praktycznych na temat zapisu korelacji w rocznym planie pracy dydaktycznej i w scenariuszach jednostek tematycznych.

 

 

Od końca lat 90. XX wieku pojęcie ‘korelacja’ stało się jednym z kluczowych w edukacji. Wielokrotnie pojawia się ono zarówno w dokumentach wprowadzających zmiany w systemie oświaty, jak też w rozporządzeniach Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczących podstaw programowych kształcenia ogólnego[4]. W praktyce edukacyjnej korelacja jest częścią składową szkolnych programów nauczania oraz programu wychowawczego szkoły i szkolnego programu profilaktyki. W związku z tym nauczyciele, a wśród nich także katecheci, są zobowiązani do określania w rocznym planie nauczania religii, nazywanym niekiedy rocznym planem dydaktycznym, nie tylko przedmiotów korelacji, ale także obszarów tematycznych. Często też dyrekcja obliguje nauczycieli do zaznaczania (np. odpowiednim kolorem lub symbolem) w dzienniku lekcyjnym (przy temacie lekcji) przedmiotów i ścieżek edukacyjnych, z którymi korelowano treści nauczania danego przedmiotu szkolnego.

Warto przypomnieć, że dawniej istotą korelacji w kształceniu ogólnym było łączenie ze sobą treści należących do różnych form przedmiotów szkolnych i ścieżek edukacyjnych. Zamierzenie to wymagało merytorycznego wiązania ze sobą treści różnych przedmiotów nauczania i ścieżek edukacyjnych. Od roku szkolnego 2009/2010[5] w klasach, w których obowiązuje nowa podstawa programowa, wszystkie treści o istotnym znaczeniu poznawczym i wychowawczym, zapisywane wcześniej w ramach różnych ścieżek edukacyjnych, zostały – odpowiednio do tematyki – rozpisane w programach poszczególnych przedmiotów szkolnych. W ten sposób unika się niepotrzebnego podziału niektórych zagadnień i sztucznego wyodrębniania problematyki w ramach ścieżek edukacyjnych, których realizacja często wymagała organizacji dodatkowych zajęć w szkole. Można zatem stwierdzić, że jakość korelacji w edukacji szkolnej uległa zmianie jedynie od strony formalnej. Zakres problematyki w jej zasadniczej części pozostał bez zmian. Wprowadzono nieliczne poprawki treściowe na poszczególnych etapach edukacji szkolnej; od roku szkolnego 2009/2010 obowiązuje nowa Podstawa programowa kształcenia ogólnego. Z uwagi na fakt, że reforma programowa jest wdrażana stopniowo – rok po roku, w roku szkolnym 2009/2010 reformą w zakresie nowej jakości korelacji zostały objęte przedszkola, pierwsze klasy szkół podstawowych oraz pierwsze klasy gimnazjów. W następnym roku szkolnym (2010/2011) reformą objęto klasy pierwsze i drugie szkół podstawowych oraz pierwsze i drugie klasy gimnazjów. Sukcesywnie zmiany w zakresie korelacji będą wprowadzane – wraz z reformą programową kształcenia ogólnego – w kolejnych klasach. Wdrażanie reformy programowej w liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych zakończy się w roku 2015, w technikach i liceach artystycznych – w roku 2016, a w liceach uzupełniających – w roku 2017. Tym samym zostaną również wprowadzone we wszystkich typach szkół zmiany w zakresie nowej formuły korelacji w edukacji szkolnej.

W tym miejscu należy podkreślić, że – mimo zmian formalnych – istota korelacji w edukacji szkolnej (w kształceniu ogólnym) w swoich teoretycznych założeniach (głównie co do funkcji i celów) nie uległa zmianie. Zakłada się, że w wyniku korelacji uczeń uzyska wiedzę z zakresu różnych przedmiotów szkolnych. Dawniej, przed rokiem szkolnym 2009/2010, uczeń zdobywał tę wiedzę nie tylko w ramach przedmiotów szkolnych, ale również ścieżek edukacyjnych. Novum jest więc zmiana w sposobach wprowadzania korelacji i jej zakresów treściowych. W założeniach programowych wdrażanych od roku szkolnego 2009/2010 szkolny zestaw programów nauczania, programu wychowawczego i programu profilaktyki tworzy spójną całość[6]. Ich przygotowanie i realizacja należą do priorytetowych zadań każdego nauczyciela. Oznacza to, że wszyscy nauczyciele odpowiadają za spójność programową w edukacji szkolnej. Są też zobowiązani do łączenia treści nauczania poszczególnych przedmiotów szkolnych. Novum stanowi – zalecana w rozporządzeniach Ministra Edukacji Narodowej – realizacja korelacji poprzez zastosowanie indywidualnych i zespołowych projektów edukacyjnych z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjnych[7]. Do wykorzystania tej formy w powiązaniu z korelacją są zobowiązani głównie nauczyciele języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie, informatyki, plastyki, ekonomii w praktyce[8]. W związku z tym do priorytetowych zadań nauczycieli należy wspieranie uczniów w nabywaniu odpowiednich wiadomości i rozwijaniu umiejętności, które będą przez nich doskonalone lub modyfikowane na kolejnych etapach edukacji szkolnej i w procesie kształcenia przez całe życie.

Niezmienne jest założenie, że korelacja ma przyczyniać się do transferu wiedzy z jednego przedmiotu nauczania do innych oraz do integrowania tej wiedzy w umyśle ucznia. Merytoryczne wiązanie ze sobą treści różnych przedmiotów nauczania szkolnego i tworzenie układów integrujących w sobie treści tych przedmiotów sprzyjają rozwijaniu umiejętności wykorzystania wiedzy z jednego przedmiotu szkolnego w toku rozwiązywania problemów podejmowanych w ramach innych zajęć czy zadań edukacyjnych. Tak rozumiana korelacja spełnia istotną rolę w nabywaniu przez uczniów umiejętności rozwiązywania problemów, które wymagają wykorzystania wiedzy i umiejętności wyniesionych z nauki różnych przedmiotów szkolnych[9]. Sami natomiast uczniowie mogą poznawać różnorodne elementy rzeczywistości z punktu widzenia kilku dyscyplin. Są też wspierani w całościowym ujmowaniu wiedzy, jaką odkrywają na różnych przedmiotach szkolnych[10].

Niemniej istotnym założeniem korelacji w edukacji szkolnej – dawniej i obecnie – jest aktywność nauczycieli we wspieraniu uczniów, których zadaniem jest pozyskiwanie wiedzy z różnych dziedzin oraz rozwijanie związanych z tym umiejętności i kształtowanie postaw[11]. Chodzi tu nie tylko o przekaz spójnego systemu wiedzy szkolnej, ale również o wspieranie uczniów we wszechstronnym rozwoju, obejmującym całą osobowość, m.in. intelekt, emocje, postawy, przekonania, zainteresowania, talenty, charakter, temperament, uzdolnienia[12]. W związku z tym do priorytetowych zadań nauczycieli należy współdziałanie w zespołach przedmiotowych oraz do spraw opracowania i realizacji szkolnego programu wychowawczego i profilaktycznego. Każdy nauczyciel jest też zobowiązany do dobrej znajomości problematyki obecnej w ogólnym kształceniu na danym etapie edukacji szkolnej. Nie może zatem ograniczać się tylko do obszaru zagadnień określonych w programie przedmiotu, którego naucza. Nauczyciel ma posiadać wiedzę interdyscyplinarną oraz umiejętności w zakresie jej łączenia, uzupełniania i scalania. W praktyce dzięki takim kompetencjom nauczyciel będzie umiał wspólnie z innymi pedagogami określić jakość i zakres korelacji realizowanej w ramach różnych przedmiotów szkolnych. Wszystko to ma służyć zintegrowaniu czynności nauczania i wychowania w szkole celem wspierania uczniów w integralnym rozwoju.

 

 

Rozumienie korelacji w nauczaniu religii jest warunkowane wieloma czynnikami. Niewątpliwie należy do nich właściwe ujęcie korelacji w procesie edukacji szkolnej. Uwzględniając fakt, że nauczanie religii „winno wypełniać zarówno zadania postawione przez Kościół, jak i wybrane cele, wyznaczone przez szkołę”[13], wymóg korelacji został opisany w dokumentach programowych nauczania religii. Również obowiązek włączenia się nauczycieli religii w realizację programu wychowawczego, profilaktycznego i dydaktycznego szkoły oraz wypełniania zobowiązań wynikających z nadzoru pedagogicznego[14] implikuje nowe podejście do korelacji w nauczaniu religii. Z kolei autonomia nauczania religii w zakresie programów i pomocy katechetycznych wobec instytucji szkoły pozwala na korelowanie treści i celów edukacji szkolnej z założeniami programowymi nauczania religii, na ile zezwalają na to i umożliwiają to cele i treści szkolnej katechezy[15].

W latach 1999-2009 postulat korelacji w nauczaniu religii dotyczył zarówno przedmiotów szkolnych, jak i ścieżek edukacyjnych[16]. Obecnie w nowych, zatwierdzonych w roku 2010, dokumentach programowych katechezy korelacja na lekcji religii obejmuje odwołanie do przedmiotów szkolnych. Autorzy Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce [17] oraz Programu nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach[18] słusznie określili ją jako korelację z edukacją szkolną. W ten sposób potwierdzili, że nauczanie religii nie sytuuje się obok przedmiotów szkolnych, lecz jest miejscem odwołania do wiedzy z zakresu przedmiotów szkolnych. Co więcej, do istotnych zadań lekcji religii należy uzupełnianie i scalanie tej wiedzy oraz integrowanie celów wychowawczych[19]. Dobrze zatem się stało, że w nowych dokumentach programowych nauczania religii są obecne kwestie, które wcześniej były podejmowane w korelacji ze ścieżkami edukacyjnymi, a obecnie zostały włączone do podstaw programowych przedmiotów szkolnych[20]. W ten sposób od strony formalnej dostosowano założenia programowe nauczania religii do formuły korelacji obowiązującej w edukacji szkolnej. Powstaje jednak pytanie, dlaczego tylko w Podstawie programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce uwzględniono nowe treści w ramach niektórych przedmiotów szkolnych (np. języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie). W dokumentach programowych kształcenia ogólnego brakuje korelacji z nauczaniem religii Tak więc zadanie korelacji treści nauczania religii z przedmiotami kształcenia ogólnego wydaje się być jednowymiarowe. Jest ono planowane tylko w dokumentach programowych dotyczących nauczania religii. 

Warto też zauważyć, że w nowym programie nauczania religii (np. w szkole zawodowej) przepisano bloki przedmiotowe i treści programowe z 2001 roku[21]. Obecnie w kształceniu ogólnym zrezygnowano z takiego podziału zajęć. Przeciwnie, zaplanowano przedmioty i ich zakres – podobnie jak w liceum i technikum – na poziomie podstawowym[22].

Istota korelacji w nauczaniu religii nie uległa zmianie, co znajduje uzasadnienie w dokumentach programowych katechezy i kształcenia ogólnego. Zgodnie z rozpowszechnionym w katechetyce rozumieniem korelacji, które całościowo i kompetentnie opisał ks. P. Tomasik, polega ona na – stosownym do natury celów katechetycznych – uzupełnieniu i scaleniu treści nauczania religii z treściami i umiejętnościami o istotnym znaczeniu nie tylko kształcącym, ale także wychowawczym, jakie zakłada się w edukacji szkolnej[23]. Tak określona korelacja ma swoją specyfikę, wynikającą z autonomii celów i zadań katechetycznych oraz kryteriów doboru i uszeregowania treści katechetycznych. Wymaga ona odpowiedniego wyboru spośród zapisów zawartych w podstawie programowej i w programach zarówno nauczania religii, jak i kształcenia ogólnego[24]. Oznacza to, że nauczyciel religii jest zobowiązany do wyboru celów, zadań, treści i umiejętności zamieszczonych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego, jakie odpowiadają katechetycznemu wymiarowi szkolnego nauczania religii[25]. W związku z tym zwraca się uwagę na granice w korelacji nauczania religii z edukacją szkolną. Ich wyznacznikiem jest funkcja integrująca, uzupełniająca i polemiczna nauczania religii wobec celów i treści edukacji szkolnej[26]. Wiąże się z tym również potrzeba respektowania zasady wierności Bogu i człowiekowi oraz troska o integralny przekaz treści nauczania religii.

Ważnym elementem, zwłaszcza dla praktyki edukacyjnej, jest fakt, że zarówno dawniej, jak i obecnie korelację nauczania religii z edukacją szkolną podejmuje się na poziomie Podstawy programowej katechezy, programów nauczania religii i konkretnych planów dydaktycznych nauczania religii oraz podstaw programowych, programów i planów dydaktycznych kształcenia ogólnego[27]. Nauczyciel religii, dobierając treści korelacji, powinien uwzględnić różne czynniki, m.in. etap i poziom kształcenia, założenia programowe lekcji religii i kształcenia ogólnego, sytuację dydaktyczną. Niemniej istotne wydają się też kompetencje katechety w zakresie przekazywania uczniom interdyscyplinarnej wiedzy oraz wspierania ich w integrowaniu wiedzy i rozwijaniu związanych z tym umiejętności.

 

 

Opisana wyżej, nowa formuła korelacji nauczania religii z edukacją szkolną znajduje ukonkretnienie m.in. w – znowelizowanej w 2010 roku – Podstawie programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce. Określając terminologiczne podstawy zapisów zamieszczonych w wyżej wymienionym dokumencie, autorzy słusznie przypominają, że „korelacja nauczania religii z edukacją szkolną ma uwzględniać te treści przedmiotów nauczania, które są istotne z punktu widzenia celów katechetycznych nauczania religii”[28]. Zwykle propozycje autorów mają na celu integrację wiedzy ucznia lub jej uzupełnianie. Sporadycznie też daje się zauważyć odwołanie do funkcji polemicznej. Wszystko to jest wyrazem troski o realizację ogólnych wytycznych, zapisanych w Dyrektorium katechetycznym Kościoła katolickiego w Polsce.

Opisane w Podstawie programowej katechezy obszary korelacji nauczania religii z edukacją szkolną zawierają wypis treści z obowiązującej od roku 2009 nowej Podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Autorzy proponują różne obszary korelacji, zależnie od etapu edukacji w przedszkolu lub w szkole. Novum jest projektowanie korelacji począwszy od przedszkola, poprzez wszystkie klasy szkoły podstawowej, gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych[29], co koresponduje z wytycznymi zapisanymi w dokumentach programowych kształcenia ogólnego. W przedszkolu autorzy Podstawy programowej katechezy zwracają uwagę na potrzebę zaangażowania nauczycieli religii w realizację zadań i funkcji wychowawczych, określonych w programie wychowawczym przedszkola[30]. Konsekwentnie proponują zwrócenie szczególnej uwagi na wspieranie dzieci w integralnym rozwoju, a więc psychofizycznym, religijnym, moralnym, społecznym[31]. Z kolei w klasach I-III szkoły podstawowej autorzy Podstawy programowej katechezy określają korelację z edukacją wczesnoszkolną, realizowaną w formie kształcenia zintegrowanego. Wymieniają różne treści z obszaru edukacji polonistycznej, muzycznej, plastycznej, społecznej[32]. Dotyczą one przede wszystkim: dbałości o kulturę języka, umiejętności słuchania, czytania ze zrozumieniem i wypowiadania się w formie ustnej i pisemnej, odbioru i tworzenia muzyki, znajomości architektury, malarstwa i rzeźby, wyrażania własnych myśli i uczuć w różnorodnych formach plastycznych[33]. Obok tego zwraca się uwagę na korzystanie z medialnych środków przekazu, współdziałanie z rówieśnikami i osobami dorosłymi zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi i zasadami moralnymi. Wśród tak określonych obszarów tematycznych autorzy Podstawy programowej katechezy wspominają o potrzebie odwołania do słownictwa religijnego i modlitw, które uczniowie poznają w ramach nauki języka mniejszości narodowej lub etnicznej oraz języka regionalnego[34]. Pomijają jednak inne, niemniej istotne dla korelacji, zagadnienia, które w Podstawie programowej kształcenia ogólnego zaplanowano w ramach edukacji przyrodniczej, zajęć technicznych, zajęć komputerowych i języka obcego nowożytnego[35]. Chcąc skorelować treści nauczania religii z edukacją szkolną, katecheta powinien również uwzględnić np. zagadnienia, które służą odkrywaniu przez dzieci przyrody jako dzieła stworzonego przez Boga oraz pomagają w poszanowaniu przyrody, która jest przejawem miłości Boga. Obok tego na uwagę nauczycieli religii powinny zasługiwać takie tematy, jak rozsądne korzystanie z komputera i Internetu, dbałość o bezpieczeństwo własne i innych, umiejętne korzystanie z urządzeń domowych oraz znaczenie działalności konstrukcyjnej. Dopełniają one spectrum zagadnień podejmowanych w toku lekcji religii. Jednocześnie służą ukazywaniu treści związanych z codzienną egzystencją. Pomagają integrować wiarę z życiem chrześcijanina w świecie. Służą też ukazywaniu w toku lekcji religii, na czym polega postępowanie zgodne z Dekalogiem. Dobrze zatem się stało, że tego rodzaju zagadnienia pojawiły się klasach IV-VI szkoły podstawowej[36]. Autorzy – obok korelacji treści nauczania religii z treściami z zakresu języka polskiego, języka obcego nowożytnego, muzyki, plastyki, języka mniejszości narodowej lub etnicznej oraz języka regionalnego – projektują korelację z historią i społeczeństwem, przyrodą, zajęciami komputerowymi i wychowaniem do życia w rodzinie[37]. Wielokrotnie podają zapisy niemal identyczne jak w Podstawie programowej kształcenia ogólnego. W ramach korelacji z językiem polskim, muzyką i plastyką słusznie zwracają uwagę na odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji, analizę i interpretację tekstów kultury, tworzenie różnych wypowiedzi (także muzycznych), percepcję i recepcję sztuki[38]. Odwołując się do przedmiotu: historia i społeczeństwo, proponują zagadnienia dotyczące otoczenia, „małej ojczyzny”, społeczeństwa, państwa, ojczyzny, wspólnoty europejskiej, historii Polski od czasów Piastów do III Rzeczypospolitej[39]. Z kolei w ramach korelacji nauczania religii z przyrodą zwracają uwagę na integrowanie i uzupełnianie wiedzy o otoczeniu, relacjach człowiek – środowisko, o zdrowiu i trosce o zdrowie[40]. Uzupełnieniem tego rodzaju problematyki są obszary korelacji, zapisane w punkcie: zajęcia komputerowe. Autorzy proponują zagadnienia dotyczące bezpiecznego posługiwania się komputerem (także komunikowania za pomocą komputera i technologii informacyjno-komunikacyjnych, rozwijania własnych zainteresowań i poszerzania wiedzy). Zwracają też uwagę na wyszukiwanie i korzystanie z różnych źródeł informacji[41]. Za istotne uznają również kwestie dotyczące podstawowych funkcji rodziny, przekazu tradycji i wartości w rodzinie, więzi rodzinnej, macierzyństwa i ojcostwa, poczęcia, rozwoju i narodzin dziecka, okresu dojrzewania, praw człowieka do intymności, postaw asertywnych, koleżeństwa i przyjaźni, odpowiedzialnego korzystania z prasy, programów telewizyjnych, książek, filmów oraz zaangażowania w samowychowanie[42]. Porównując proponowane zapisy z Podstawą programową kształcenia ogólnego, daje się zauważyć wyakcentowanie treści, które służą integracji wiedzy z różnych przedmiotów szkolnych i analizowaniu ich z perspektywy chrześcijańskiej. Sporadycznie – np. w ramach korelacji z językiem obcym – można zauważyć uzupełnianie zagadnień o odwołania do słownictwa religijnego, tekstów biblijnych i modlitw.

Również obszary tematyczne, zapisane w Podstawie programowej katechezy w gimnazjum[43] wydają się kluczowe dla korelacji nauczania religii z edukacją szkolną. Stanowią one kontynuację problematyki ze szkoły podstawowej. Autorzy proponują poszerzenie korelacji o odwołanie do treści z zakresu biologii, geografii, wiedzy o społeczeństwie, informatyki[44]. Słusznie zwracają też uwagę na szerokie spectrum zagadnień podejmowanych w toku lekcji języka polskiego, muzyki, plastyki, historii, wychowania do życia w rodzinie[45]. Uzupełniają je o słownictwo religijne z zakresu języka obcego nowożytnego oraz języka mniejszości narodowej lub etnicznej i języka regionalnego[46]. Wśród tak określonych obszarów tematycznych proponują odwołanie do różnych form wypowiedzi (pisemnych, ustnych, muzycznych, plastycznych) i wykorzystanie zawartych w nich informacji, analizę i interpretację tekstów kultury wybranych z Podstawy programowej kształcenia ogólnego[47]. Zwracają też uwagę na tworzenie różnych form wypowiedzi[48]. Obok tego zalecają korelację treści nauczania religii z treściami dotyczącymi historii starożytnej (cywilizacja Bliskiego Wschodu, starożytnego Izraela, cywilizacja rzymska i grecka), chrześcijaństwa, dziejów Polski od Piastów do czasów współczesnych, kultury materialnej i duchowej Europy, najważniejszych wydarzeń z historii powszechnej (np. humanizmu i renesansu, rewolucji francuskiej, kongresu wiedeńskiego, życia pod zaborami)[49]. Odwołują się również do treści z zakresu wiedzy o społeczeństwie, a zwłaszcza do procesów społecznych, dynamiki grupy, udziału obywateli w życiu publicznym, patriotyzmu, władzy demokratycznej[50]. Obok tego wymieniają zagadnienia z geografii Polski i świata[51]. Za istotne uznają również problemy z zakresu biologii. Dotyczą one rozmnażania i rozwoju człowieka, zdrowia i choroby, ewolucji życia, globalnych i lokalnych problemów środowiska[52]. W powiązaniu z tą problematyką autorzy Podstawy programowej katechezy proponują korelację treści nauczania religii z wychowaniem do życia w rodzinie[53]. Zwracają przy tym uwagę na podstawowe kwestie dotyczące rozwoju człowieka, relacji międzyludzkich, tożsamości płciowej, dojrzewania i związanych z tym problemów, funkcji płciowości, płodności, planowania rodziny, seksualności, czasu wolnego[54]. Pomijają jednak planowane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego zagadnienia dotyczące ryzyka związanego z wczesną inicjacją[55]. Problematyka ta zasługuje na uwagę, gdyż w praktyce często wymaga polemiki z wiedzą, jaką uczniowie posiadają na ten temat. Sprzyja też wyjaśnieniu szczegółowych zobowiązań wynikających z przykazania: „Nie cudzołóż”. Poza tym autorzy Podstawy programowej katechezy bardzo ogólnie traktują zagadnienia dotyczące poszczególnych faz rozwoju człowieka. Brakuje tu wyraźnego odwołania np. do okresu prenatalnego, który jest istotny dla rozwoju człowieka i niewątpliwie decyduje o jakości rozwoju psychicznego w kolejnych fazach życia. Opisane wyżej obszary korelacji zostają dopełnione w gimnazjum o zagadnienia z zakresu informatyki[56]. Podobnie, jak w szkole podstawowej, również w gimnazjum autorzy Podstawy programowej katechezy proponują zwrócenie uwagi uczniów na bezpieczne posługiwanie się komputerem oraz wykorzystanie go jako źródła informacji, środka komunikowania się z innymi i pomocy w rozwijaniu zainteresowań[57]. Tego rodzaju treści słusznie uzupełniają o takie kwestie, jak np. uzależnienie od komputera, zagadnienia prawne i etyczne związane z korzystaniem z komputera i Internetu (także z ochroną własności intelektualnej i przestępczością komputerową). Daje się zauważyć wyraźne odwołanie nie tylko do wiedzy, ale także do umiejętności ucznia, chociaż często w sposób ogólny i selektywny. Zawsze jednak proponowane obszary korelacji i szczegółowe treści mają na celu przede wszystkim uzupełnianie wiedzy o aspekty aksjologiczne i religijne. Poza tym widać dążenie autorów Podstawy programowej katechezy do integrowania wszystkich zagadnień celem wspierania młodzieży w pozyskiwaniu wszechstronnej wiedzy i rozwijaniu związanych z tym umiejętności. Wśród tak zaplanowanych działań edukacyjnych brakuje jednak wyraźnego odniesienia do treści przedmiotu: edukacja dla bezpieczeństwa. Jest to niczym nieuzasadnione. W zapisach przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa można zauważyć treści istotne dla wspierania młodzieży w zrozumieniu nie tylko struktury obrony państwa, ale także w rozpoznawaniu zasad związanych z udzielaniem pierwszej pomocy osobom poszkodowanym[58]. Są to kwestie istotne również dla nauczania religii, gdyż stwarzają okazję do ukazania tej problematyki w powiązaniu z realizacją przykazania miłości Boga i bliźniego.

Obszar tematyczny dotyczący przedmiotów szkolnych, jakie zaplanowano w korelacji nauczania religii z edukacją szkolną, zostaje dopełniony w szkołach ponadgimnazjalnych. Na uwagę zasługuje fakt, że autorzy Podstawy programowej katechezy uwzględnili różne typy szkół o zróżnicowanych jakościowo i ilościowo przedmiotach szkolnych[59]. Taki zapis jest słuszny i uzasadniony, gdyż w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dokonano podziału na korelację w liceum lub technikum z edukacją na poziomie podstawowym, liceum lub technikum z edukacją na poziomie rozszerzonym, liceum lub technikum w ramach przedmiotów uzupełniających oraz w zasadniczej szkole zawodowej. W liceum i technikum na poziomie podstawowym proponuje się treści z zakresu języka polskiego, wiedzy o kulturze, historii, wiedzy o społeczeństwie, podstaw przedsiębiorczości, geografii, biologii, informatyki, wychowania do życia w rodzinie[60]. Obszar tematyczny obejmuje m.in. odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji, analizę i interpretację tekstów kultury, tworzenie wypowiedzi[61]. Autorzy zwracają też uwagę na dzieje Europy i świata od czasów po I wojnie światowej do rozkładu systemu komunistycznego w Polsce. Obok tego proponują zagadnienia dotyczące praw człowieka, sądów, urzędów, funkcjonowania przedsiębiorstw i rynku pracy, problemów demograficznych i społecznych świata, relacji człowiek – środowisko, biotechnologii i inżynierii genetycznej[62]. Brakuje odwołania do treści dotyczących bezpieczeństwa oraz edukacji i pracy w Polsce czy w Unii Europejskiej[63]. Są to treści istotne dla korelacji nauczania religii z edukacją szkolną. Zostały one wyraźnie określone w Podstawie programowej kształcenia ogólnego, w opisie treści nauczania – wymagań ogólnych z zakresu wiedzy o społeczeństwie[64]. Pomijanie tego rodzaju problemów nie tylko nie znajduje uzasadnienia w założeniach korelacji, ale w pewnym zakresie ogranicza przekaz treści kluczowych dla społecznej nauki Kościoła. Do podobnych wniosków prowadzi analiza problemów planowanych w korelacji nauczania religii z podstawami przedsiębiorczości[65]. Daje się tu zauważyć pomijanie takich kwestii, jak np. państwo i gospodarka, system emerytalny w Polsce, aktywność zawodowa a przyszła emerytura. Również w korelacji z biologią propozycje autorów Podstawy programowej katechezy są w znacznym stopniu uproszczone i trudne od uzasadnienia[66]. W Podstawie programowej kształcenia ogólnego wymienia się m.in. przykłady wykorzystania badań nad DNA (sądownictwo, medycyna, nauka)[67]. Wyjaśnia się też, na czym polega poradnictwo genetyczne. W tym kontekście zaleca się również odniesienie do sytuacji, w których warto skorzystać z poradnictwa genetycznego i przeprowadzenia badań DNA oraz wyjaśnienie istoty terapii genowej[68]. Wszystkie te zagadnienia są ważne dla nauczania religii, zwłaszcza w klasie III liceum i IV technikum. Wzbudzają one zainteresowanie wśród młodzieży i liczne kontrowersje. Stanowią zatem podstawę do podejmowania dyskusji z udziałem ekspertów i wyjaśniania nauczania Kościoła w kwestiach bioetycznych. W praktyce często wymagają nie tylko uzupełnienia wiedzy uczniów z zakresu badań genetycznych, ale również podejmowania polemiki z tymi treściami. Wszystko to wydaje się być istotne w integralnej edukacji religijnej młodzieży. Z kolei w korelacji nauczania religii z informatyką autorzy Podstawy programowej katechezy w liceum i technikum proponują niemal identyczne treści jak w gimnazjum. Na przykład podają zagadnienia dotyczące bezpiecznego korzystania z komputera i wykorzystania technologii komunikacyjno-informacyjnych do komunikacji i współpracy z nauczycielami i innymi uczniami[69]. Zgodnie z nową Podstawą programową kształcenia ogólnego poszerzają informacje z zakresu wychowania do życia w rodzinie. I tak np. wymieniają takie treści, jak tożsamość człowieka, komunikacja interpersonalna, płciowość i seksualność, płodność, przygotowanie od małżeństwa, nieplanowana ciąża, konflikty w rodzinie, prawodawstwo dotyczące rodziny[70]. Brakuje jednak treści, które niewątpliwie mogą stanowić podstawę do realizacji zarówno funkcji uzupełniającej, jak też polemicznej. Autorzy Podstawy programowej katechezy pomijają następujące zagadnienia: „tolerancja wobec odmienności kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych”; „trudności w osiąganiu tożsamości płciowej, możliwości pomocy”, „przebieg i higiena ciąży”; „(…) rozwój prenatalny dziecka, Szkoła rodzenia, poród i naturalne karmienie”; rola rodziców w okresie oczekiwania na narodziny dziecka, w czasie porodu i po narodzinach; zawarcie małżeństwa, separacja, rozwód; prawa i obowiązki małżonków i rodziców, prawa dziecka. Obowiązki państwa wobec rodziny: poradnictwo młodzieżowe i rodzinne w Polsce”[71]. Tego rodzaju zagadnienia są istotne. Stanowią bowiem doskonałą okazję do podjęcia dialogu nie tylko z uczniami, ale również z nauczycielami innych przedmiotów szkolnych, głównie biologii i wychowania do życia w rodzinie. Jednocześnie sprzyjają ukazaniu młodzieży nauczania Kościoła na temat aktualnych problemów, związanych np. z tolerancją religijną czy propagowaną we współczesnej kulturze ideą gender[72].

Obok wyżej opisanych zagadnień autorzy Podstawy programowej katechezy zwracają też uwagę na korelację ze słownictwem religijnym, które uczniowie poznają w toku nauki języka obcego nowożytnego oraz języka mniejszości narodowej lub etnicznej i języka regionalnego[73]. Po raz pierwszy planują odwołanie do religijnych aspektów życia w krajach z obszaru danego języka obcego[74]. Wśród wyżej opisanych propozycji brakuje, podobnie jak w gimnazjum, korelacji z edukacją dla bezpieczeństwa. Trudno znaleźć uzasadnienie, dlaczego ten przedmiot nauczania został na III i IV etapie edukacji pominięty. Treści zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego, dotyczące np. udzielania pomocy osobom poszkodowanym w różnych sytuacjach zagrażających życiu, stanowią – jak już wyżej zauważono – odpowiedni kontekst egzystencjalny do ukazania, na czym polega bycie samarytaninem.

W tym miejscu należy podkreślić, że opisując korelację nauczania religii z edukacją szkolną w zakresie rozszerzonym w liceum lub technikum, uwzględniono język polski, historię muzyki, historię sztuki, język łaciński i kulturę antyczną, filozofię, historię, wiedzę o społeczeństwie, geografię, biologię i informatykę[75]. Zaproponowano niemal identyczne treści jak w Podstawie programowej kształcenia ogólnego[76]. W odniesieniu do języka polskiego autorzy Podstawy programowej katechezy nie podają konkretnych obszarów tematycznych. Krótko stwierdzają: „w korelacji nauczania religii z językiem polskim w zakresie rozszerzonym należy odnieść się do lektur szkolnych przeznaczonych dla tego zakresu”[77]. W tej sytuacji zarówno autorzy nowych programów, jak i nowych serii podręczników oraz nauczyciele religii muszą sami najpierw dokładnie zapoznać się z Podstawą programową kształcenia ogólnego. Dopiero rzetelna znajomość założeń kształcenia ogólnego pozwoli im rzetelnie zaplanować korelację.

Do istotnych obszarów korelacji nauczania religii z edukacją szkolną zalicza się również zagadnienia planowane w korelacji nauczania religii z przedmiotami uzupełniającymi, które są realizowane przez niektórych uczniów lub w grupach sprofilowanych (w klasach II i III)[78]. Autorzy Podstawy programowej katechezy wymieniają m.in. treści zajęć wokalnych, zajęć plastycznych, ekonomii w praktyce, przyrody. Obok tego proponują dodatkowe treści z zakresu historii i społeczeństwa[79]. W ramach korelacji z dodatkowymi zajęciami słusznie zwracają uwagę na poszczególne aspekty dziedzictwa kulturowego nie tylko Europy i świata, ale również ojczyzny i regionu[80].

Autorzy Podstawy programowej katechezy zwracają również uwagę na obszary korelacji nauczania religii z edukacją w szkole zawodowej[81]. Zgodnie z Podstawą programową kształcenia ogólnego wskazują na wymóg realizacji treści nauczania zapisanych w podstawie programowej dla szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego na poziomie podstawowym. Podają też szczegółowe obszary korelacji z językiem polskim i językiem nowożytnym, wymieniając niemal identyczne treści jak w liceum i technikum (np. słownictwo religijne)[82]. W praktyce wymaga to poznania uczniów i zakresu tematycznego programów, z których korzystają nauczyciele innych przedmiotów szkolnych.

 

Opisane w znowelizowanej Podstawie programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce obszary korelacji są dość ogólne. Zostały one przepisane, często w całości, z Podstawy programowej kształcenia ogólnego. Niekiedy pominięto niektóre kwestie istotne dla integralnej edukacji religijnej. Szkoda, że zabrakło w takich zapisach wprowadzenia, które wskazywałoby na klucz, jaki został przyjęty w planowaniu korelacji. W związku z tym warto te kwestie dopracować w nowych programach i podręcznikach do nauki religii.

W praktyce szkolnej katecheta musi dokładnie określać (np. w planie pracy dydaktycznej) przy konkretnych tematach lekcyjnych nie tylko przedmiot nauczania, ale również treści, z którymi łączy zagadnienia katechetyczne. Pomocne będzie tu zapisywanie w nawiasie – obok nazwy przedmiotu – haseł z treści programowych. Pożądane jest również dokładne określenie korelacji nauczania religii z edukacją szkolną w jednostkach tematycznych, jakie zostaną zamieszczone w nowych seriach podręczników metodycznych do religii. Na przykład w części I (ogólnej) scenariusza lekcji religii można zapisać punkt: korelacja z obszarami edukacji szkolnej. Takie określenie jest zgodne z nową Podstawą programową kształcenia ogólnego. Wymaga ono od autorów katechez zapisania nie tylko nazwy przedmiotów szkolnych, ale także haseł programowych, określających obszary korelacji. Wówczas nauczyciel religii otrzyma rzetelną pomoc w zakresie korelacji nauczania religii z edukacją szkolną. Planując lekcję religii, będzie mógł skorzystać z propozycji autorów katechez lub sam zaplanować obszary korelacji, dostosowując je do danej grupy uczniów i szkoły.

W związku z powyższym pożyteczne mogą okazać się ciekawie poprowadzone warsztaty metodyczne dla nauczycieli religii. Warto połączyć je z tematyką dotyczącą nowej jakości planowania dydaktycznego w szkole. W ten sposób nauczyciel religii pozyska nie tylko nową wiedzę, ale również nowe, zgodne z oczekiwaniami szkoły i nowymi wytycznymi w zakresie nadzoru pedagogicznego, kompetencje dydaktyczne.

 

Słowa kluczowe:nauczanie religii, edukacja, korelacja, Podstawa programowa kształcenia ogólnego, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce

 

 

 

 

Abstract.In 2009, changes regarding correlation have been adopted pursuant to the regulation of the Minister of National Education on the core curriculum of general education. Education paths are no longer followed. Correlation concerns solely the content of general education subjects. The changes have been taken into account also in the new religion education curricula, approved in 2010.

In view of the abovementioned, the aim of this article is to present the new correlation formula in school education as well as its implementation in religion teaching. One shall begin with describing the fundamental assumptions of correlation in school education in the former and current perspective. Then, the essence and the aims of correlation in religion education will be characterized. In this context, one shall point out the new, sometimes slight changes regarding correlation areas for religion teaching at school. The last part of the article shall contain several practical remarks on including correlation in the annual schedule of didactic work and in religion lesson plans.

 

Key words:religion teaching, education, correlation, The core curriculum of general education, The core curriculum of the Catholic Church catechesis in Poland

 

 

 

[1] Do takich wniosków prowadzą zarówno teoretyczne analizy pedagogów, jak i badania empiryczne prowadzone wśród nauczycieli i rodziców oraz głosy publicystów. Zob. np. Reforma programowa [online], [dostęp: 30 marca 2011], Dostępny w Internecie: http://www.problemy-oswiaty.org.pl/organizacja-szko-y/reforma-programowa-8.html; A. Białkowski, M. Grusiewicz, Reforma szkolna i praktyka nauczania muzyki w opinii nauczycieli, „Wychowanie Muzyczne w Szkole” [online], 2010 nr 3, [dostęp: 26 lutego 2011], s. 1-6, Dostępny w Internecie: http://www.busbilet.vot.pl/wychmuz/artykul_ar_11.html; M. Zahorska, Reforma szkolnictwa zawodowego, czyli wylewanie dziecka z kąpielą, „Polityka Społeczna”, 34 (2007) nr 10, s. 14-17; K. Żegnałek, Reforma edukacji wczesnoszkolnej w opinii nauczycieli, „Nowa Szkoła”, 2007 nr 1, s. 4-11.

[2] Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce. Nowe wydanie, Kraków 2010, odtąd skrót: PPK 2010; Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach, Kraków 2010, odtąd skrót: PNRRZK 2010.

[3] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z 2009 Nr 4 poz. 17.

[4] Zob. i por. np. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 listopada 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 1, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów, Dz. U. z 2003 Nr 210 poz. 2041; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 2, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Dz. U. z 2009 Nr 4 poz. 17; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, Dz. U. z 2009 Nr 4 poz. 17; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 5, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół zawodowych, Dz. U. z 2009 Nr 4 poz. 17; Ustawa z 25 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty, Dz. U. z 1998 Nr 117 poz. 759; Ustawa z 8 stycznia 1999 r. Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego, Dz. U. z 1999 Nr 12 poz. 96.

[5] Warto dodać, że wprowadzona w roku szkolnym 2009/2010 kolejna reforma systemu oświaty dotyczyła jedynie założeń programowych. Najogólniej, „polega ona na dostosowaniu celów oraz treści kształcenia w zakresie poszczególnych przedmiotów nauczania do zmieniającej się rzeczywistości”. Reforma ta nie wnosi żadnych zmian w strukturę systemu szkolnego. Oznacza to, że bez zmian pozostały tryb pracy w typach szkół (podstawowej, gimnazjum, szkole ponadgimnazjalnej) oraz liczba lat nauki w każdej z nich. Więcej na ten temat zob. Reforma programowa [online], [dostęp: 11 marca 2011], Dostępny w Internecie: http://www.reformaprogramowa.men.gov.pl.

[6] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, poz. 17.

[7] Tamże.

[8] Tamże.

[9] Kompetentnie pisze o tym np. J. Szpet, Przyszłość lekcji religii w polskiej szkole, Poznań 2002.

[10] Zob. np. T. Zawisza-Chlebowska, Integracja międzyprzedmiotowa, „Forum Humanistów”, 2000 nr 2, s. 18-22.

[11] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, poz. 17.

[12] Zob. i por. np. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 listopada 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 1, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów, Dz. U. z 2003 Nr 210 poz. 2041; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 2, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, Dz. U. z 2009 Nr 4 poz. 17; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, Dz. U. z 2009 Nr 4 poz. 17; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 5, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół zawodowych, Dz. U. z 2009 Nr 4 poz. 17.

[13] Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, 82.

[14] Tamże.

[15] Tamże, 83.

[16] Zob. więcej np. P. Tomasik, Religia w dialogu z edukacją. Studium na temat korelacji nauczania religii katolickiej z polską edukacją szkolną, Warszawa 2004; J. Michalski, Korelacja jako zasada współczesnego nauczania religii, „Paedagogia Christiana”, 2004 t. 1, s. 113-129.

[17] Zob. PPK 2010.

[18] Zob. PNRRZK 2010.

[19] Warto zauważyć, że nowe, podpisane w 2010 roku, dokumenty programowe katechezy implikują potrzebę nowego namysłu nad jakością korelacji nauczania religii z edukacją szkolną, a szczególnie nad zakresem treści tej korelacji oraz ich rolą w procesie integralnej formacji dzieci i młodzieży.

[20] Zob. przypis 2.

[21] Zob. i por. PNRRZK 2010; Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Program nauczania religii, Kraków 2001, odtąd skrót: PNR 2001.

[22] Zob. i por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 5, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół zawodowych, poz. 17.

[23] Zob. np. J. Szpet, Korelacja ze ścieżkami edukacyjnymi, „Katecheta”, 47 (2003) nr 7-8, s. 3-8; P. Tomasik, Religia w dialogu z edukacją. Studium na temat korelacji nauczania religii katolickiej z polską edukacją szkolną,, dz. cyt., s. 148 nn.; A. Zellma, Korelacja nauki religii i edukacji regionalnej w gimnazjum. Rodzina – Szkoła – Kościół. Korelacja i dialog, red. P. Tomasik, Warszawa, s. 170 nn.

[24] Zob. np. P. Tomasik, Korelacja nauczania religii z edukacją szkolną (skrót referatu), „Katecheta”, 43 (2003) nr 7-8, s. 9-15.

[25] PDK, 82.

[26] Szczegółowe omówienie tych kwestii można znaleźć w: P. Tomasik, Religia w dialogu z edukacją. Studium na temat korelacji nauczania religii katolickiej z polską edukacją szkolną, dz. cyt., s. 201-202.

[27] PDK, 83.

[28] PPK 2010, s. 14.

[29] Warto zauważyć, że w zatwierdzonej w 2001 roku Podstawie programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce i w Programie nauczania religii korelację w toku lekcji religii planowano dopiero od drugiego etapu edukacji w szkole podstawowej, a więc w klasach IV-VI. Zob. i por. PPK 2001, s. 11 nn.; PNR 2001.

[30] PPK 2010, s. 21-22.

[31] Tamże.

[32] Tamże, s. 33-35.

[33] Tamże, s. 26-35.

[34] Tamże, s. 33-35.

[35] Por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół,zał. nr 2, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, poz. 17.

[36] PPK 2010, s. 37-49.

[37] Tamże, s. 43-48.

[38] Tamże.

[39] Tamże, s. 46-47.

[40] Tamże, s. 47-48.

[41] Tamże, s. 48.

[42] Tamże.

[43] Tamże, s. 50-69.

[44] Tamże, s. 60-68.

[45] Tamże.

[46] Tamże, s. 68.

[47] Tamże, s. 60-62.

[48] Tamże.

[49] Tamże, s. 62-64.

[50] Tamże, s. 64-66.

[51] Tamże, s. 66.

[52] Tamże.

[53] Tamże, s. 67.

[54] Tamże.

[55] Zob. i por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, poz. 17.

[56] PPK 2010, s. 66-67.

[57] Tamże.

[58] Por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, poz. 17.

[59] PPK2010, s. 70-102.

[60] Tamże, s. 80-87.

[61] Tamże.

[62] Tamże.

[63] Zob. i por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, poz. 17.

[64] Tamże.

[65] PPK2010, s. 84-85.

[66] Zob. i por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, poz. 17.

[67] Tamże.

[68] Tamże.

[69] PPK 2010, s. 85-86.

[70] Tamże, s. 86-87.

[71] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, poz. 17.

[72] Zainteresowanych tą problematyką można odesłać do kompetentnego opracowania, jakie powstało pod redakcją ks. dra Antoniego Jucewicza SVD i ks. prof. Mariana Machinka MSF, opracowania na temat idei gender jako wyzwania dla teologii. Zob. Idea „gender” jako wyzwanie dla teologii, A. Jucewicz SVD, M. Machinek MSF (red.), Olsztyn 2009. Zob. także artykuł autorki niniejszego opracowania, zatytułowany Współczesny katecheta – między chrześcijańskim powołaniem i misją a ideą „gender”,w:tamże, s. 173-185.

[73] PPK 2010, s. 82, 87.

[74] Tamże, s. 82.

[75] Tamże, s. 87-96.

[76] Zob. i por. PPK 2010, s. 87-96; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, zał. nr 4, Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, poz. 17.

[77] PPK 2010, s. 87.

[78] Tamże, s. 97-100.

[79] Tamże.

[80] Tamże.

[81] Tamże, s. 100-101.

[82] Tamże.