Katecheta 6/2011

 

Ostatnie lata w polskiej oświacie charakteryzują się nieustanną reformą, zmianami i poszukiwaniem nowych rozwiązań w pracy szkoły i placówek oświatowych, a także instytucji sprawujących nadzór pedagogiczny oraz tych, które wspierają edukację. W latach 2009-2012 wprowadzono zmiany, zakładające zapewnienie najmłodszym dzieciom lepszego dostępu do edukacji, głównie przez upowszechnienie wychowania przedszkolnego dzieci w wieku 3-5 lat. Cel ten, według założeń, zostanie w pełni osiągnięty przez wprowadzenie obowiązkowego wychowania przedszkolnego dla dzieci pięcioletnich oraz stworzenie nowych form wychowania przedszkolnego. W roku szkolnym 2009/2010 oraz 2010/2011 pięciolatki miały prawo do edukacji przedszkolnej, natomiast od roku 2011/2012 wszystkie pięciolatki będą uczestniczyć w obowiązkowym rocznym przygotowaniu przedszkolnym[1]. Wprowadzona zostanie również nowa Podstawa programowa kształcenia ogólnego, która różni się od wcześniejszych dokumentów głównie wyróżnieniem celów i treści edukacyjnych w formie wymagań stawianych uczniom, konieczności przyswojenia konkretnej wiedzy i zdobycia korespondujących z wiedzą umiejętności. Według założeń nowej Podstawy programowej kształcenia ogólnego, zmieni się także ramowa struktura nauczanych przedmiotów, zwłaszcza na poziomie licealnym, oraz trzeba będzie zwrócić szczególną uwagę na proces wychowawczy, oparty na kształtowaniu właściwych postaw uczniów, zapisany i realizowany w formie szkolnego programu wychowawczego[2]. Autorzy reformy polskiej oświaty i Podstawy programowej kształcenia ogólnego podkreślają jednocześnie, iż „kształtowanie postaw, przekazywanie wiadomości oraz rozwijanie umiejętności stanowią wzajemnie uzupełniające się wymiary pracy nauczyciela”[3].

W kontekście powyższych fundamentalnych zmian oświatowych, zasadny stał się postulat nowelizacji Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, zatwierdzonej przez Konferencję Episkopatu Polski i obowiązującej od 2001 roku, a co się z tym wiąże, także zmiany w Programie nauki religii w przedszkolach i szkołach oraz przygotowanie nowych podręczników. Jak podkreśla ks. Piotr Tomasik, koordynator Biura Programowania Katechezy przy Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, w opublikowanym komunikacie o pracach nad zmianami w omawianych dokumentach „(…) zrozumiałe jest zatem, że bardzo zasadnicza zmiana Podstawy programowej kształcenia ogólnego musi pociągnąć za sobą zmianę Podstawy programowej katechezy. (…) Planowana zmiana PPK pozwoli również na dokonanie niezbędnych korekt, bowiem praktyka katechetyczna i prace związane z opracowaniem standardów maturalnych z religii pokazały, że dokument ten ma usterki, które przy okazji tego rodzaju zmian można usunąć”[4]. Pierwszoplanowym i zasadniczym motywem dokonania zmian stało się obniżenie wieku szkolnego dzieci, co„(…) oznacza, że za kilka lat uczniowie nie drugiej, ale trzeciej klasy szkoły podstawowej będą przystępować do I Komunii Świętej. Taka zmiana domaga się też koniecznego przeformułowania programów dla I i II etapu edukacyjnego”[5]. Powyższe przesłanki stały się podstawą do nowelizacji Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, a tekst tegoż dokumentu został zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski 8 marca 2010 roku i wprowadzony uchwałą Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski z dnia 9 czerwca 2010 roku w sprawie obowiązywania Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce[6].

 

 

Aby proces edukacyjny – dokonujący się w szkole – przyniósł zamierzone skutki, potrzebne jest właściwe planowanie, opierające się na założeniu, że wychowanie i kształcenie w szkole powinno stanowić integralną całość, przy zachowaniu właściwej proporcji między przekazem informacji a oddziaływaniem wychowawczym i budzeniem umiejętności oraz wskazaniu jednocześnie na ucznia jako podmiotu edukacji[7]. Wobec powyższego pojawia się pytanie, czym jest Podstawa programowa katechezy i jaką rolę spełnia w programowaniu katechezy w Kościele i szkole polskiej. Ksiądz Jan Szpet wskazuje, iż dokument ten z 2001 r. stanowi „punkt odniesienia dla tworzonych programów, centralnie czy na terenie szkół, a zatwierdzanych przez władze kościelne i nadzór pedagogiczny”[8].We wprowadzeniu do omawianego dokumentu czytamy: „(…) adresatami Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce są przede wszystkim twórcy programów nauczania religii. Zadaniem takich programów będzie skonkretyzowanie założeń przyjętych w niniejszej Podstawie po to, aby katecheza wprowadzała w życie religijne (przedszkole), kierowała inicjacją w sakramenty pokuty, pojednania i Eucharystii (kl. 1-3), odsłaniała historię zbawienia (kl. 4-6), prowadziła do rozumnego wyznawania wiary i je wspierała (gimnazjum) i wreszcie umożliwiała dawanie świadectwa życia chrześcijańskiego (szkoły ponadgimnazjalne). Te same zadania oraz oczekiwania wiążą się z prowadzeniem katechezy osób znajdujących się w szczególnych sytuacjach (niepełnosprawnych i nieprzystosowanych)”[9].

W Podstawie programowej z 2010 rokunastępuje rozszerzenie grona adresatów o katechetów, którzy znajdą w tym dokumencie jasne wymagania, jakie należy postawić uczniom oraz wskazówki dla własnych działań[10]. Dzięki temu materiał zamieszczony w dokumencie może stanowić cenną pomoc w pracy nauczyciela religii: w odpowiednim stawianiu wymagań oraz w umiejętności skutecznego i sprawiedliwego oceniania. Realizacja wymagań ogólnych i szczegółowych umożliwia skuteczne dostosowanie treści nauczania, a także metod i środków dydaktycznych do podmiotu katechezy, czyli ucznia i jego predyspozycji oraz uwarunkowań psychospołecznych. W ten sposób nauczyciel religii staje się w swojej pracy bardziej kreatywny i aktywny[11]. Aktualne rozwiązania mogą niewątpliwie wpłynąć na przyszłą jakość kształcenia religijnego oraz rozwój dzieci i młodzieży. Poszerzenie grona adresatów o nauczycieli religii, to również szansa na włączenie się szerszego gremium nauczycieli praktyków w tworzenie programów nauczania i podręczników. Spoglądając natomiast indywidualnie na zaangażowanie katechety w realizację Podstawy programowej i umieszczonych tam zadań i zaleceń, można mieć nadzieję na jeszcze lepszy rozwój dydaktyczny i wychowawczy nauczyciela oraz poszerzanie jego warsztatu pracy.

Takie wyliczenie i przedstawienie treści – wymagań szczegółowych sugeruje również, iż pośrednio adresatami Podstawy programowej katechezy mogą stać się rodzice i sami uczniowie, zainteresowani ewaluacją swoich postępów na drodze formacji religijnej. Pobudzając rodziców do większej odpowiedzialności za kształt wychowania religijnego na każdym etapie rozwoju i edukacji dziecka, możemy zachęcić ich – dzięki założeniom zawartym w Podstawie programowej – do monitorowania i towarzyszenia katechizowanym w tym procesie. Często bowiem dorośli z trudem znajdują wyznacznik, który określiłby, na jakim etapie rozwoju znajduje się konkretna osoba i jakie cele można jeszcze tej osobie wyznaczyć. Zachęta zatem do lektury i włączenia się rodziców w realizację zadań programowych katechezy stanowi swoisty postulat na najbliższy czas. Warto jednocześnie zaznaczyć, iż postulat ten nie jest nowy, lecz wynika z fundamentalnego nauczania Kościoła o roli i zadaniach rodziców w wychowaniu religijnym dzieci i młodzieży (por. DWCH 2-4, CT 68, FC 36). Z tej perspektywy możemy również spojrzeć na katechizowanych i ich zaangażowanie w proces samowychowania i uczenia się. Budzenie bowiem odpowiedzialności i odkrywanie nowych talentów stanowi skuteczny element współczesnej edukacji i prowadzi do większej kreatywności ucznia, a przez to także do większej świadomości i aktywności w obszarze religijnym. Jasne wyartykułowanie uczniom wymagań edukacyjnych pomaga w pozytywnym dialogu między nauczycielem i uczniem, wskazuje na podmiotowy, integralny i odpowiedzialny sposób traktowania, a także pobudza i motywuje do wzmożonego wysiłku[12].

Rozszerzając niejako pośrednich adresatów Podstawy programowej katechezy, można również włączyć w tę grupę osoby odpowiedzialne za kształt realizowanej posługi katechetycznej, zwłaszcza wizytatorów nauki religii, doradców metodycznych oraz pracowników wydziałów katechetycznych. W świetle założeń Dyrektorium katechetycznego Kościoła katolickiego w Polsce, organizacja katechizacji i odpowiedzialność za kształt tej posługi, formacja katechetów, ich przygotowanie dydaktyczne, metodyczne oraz właściwe planowanie i wyposażenie w środki dydaktyczne spoczywa na instytucjach centralnych, takich jak Komisja Wychowania Katolickiego czy Krajowe Centrum Katechetyczne. W diecezjach odpowiedzialnymi są: Diecezjalne Referaty Katechetyczne i Diecezjalna Rada Katechetyczna (PDK 135-138)[13]. Sprawowanie nadzoru pedagogicznego w zakresie nauki religii, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych[14] ze zmianami w Rozporządzeniu z 30 czerwca 1999 roku[15], spoczywa na osobach wyznaczonych przez odpowiednią władzę kościelną: „Do wizytowania lekcji religii upoważnieni są odpowiednio wizytatorzy wyznaczeni przez biskupów diecezjalnych Kościoła Katolickiego i właściwe władze zwierzchnie pozostałych Kościołów i innych związków wyznaniowych. Lista tych osób jest przekazana do wiadomości organom sprawującym nadzór pedagogiczny” (§11, ust. 1)[16]. Celem nadzoru kościelnego – według Dyrektorium ogólnego o katechizacji – jest monitorowanie realizacji podstawowych założeń katechezy, a zatem:

– doskonalenie systemu katechizacji z ukierunkowaniem na rozwój wiary ucznia (doprowadzenie do dojrzałej wiary);

– formowanie katechetów o głębokiej wierze i dużej wiedzy, którzy byliby świadkami Chrystusa we współczesnej rzeczywistości (DOK 78).

Szczegółowo zadania związane ze sprawowaniem nadzoru katechetycznego wymienia Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, podkreślając – obok nadzoru merytorycznego i metodycznego nad katechetami – potrzebę:

– sprawdzania jakości nauczania i wychowania religijnego,

– organizowania katechezy w szkole i parafii,

– koordynacji szkolnego nauczania religii z katechezą sakramentalną w parafiach,

– nadzoru nad katechezą dorosłych i organizacją rekolekcji dla dzieci i młodzieży,

– koordynacji szkolnych rekolekcji wielkopostnych,

– gromadzenia informacji o pracy katechetów w celu dokonywania oceny ich pracy,

– przygotowywania i rozprowadzania pomocy katechetycznych,

– dokonywania analizy sytuacji środowiskowej, w której ma się odbywać katechizacja,

– wykonywania innych zadań zleconych przez biskupa diecezjalnego (por. PDK137).

Wypełnianie powyższych zadań wiąże się zatem z koniecznością znajomości i umiejętnością wykorzystania treści nowej Podstawy programowej katechezy przez osoby sprawujące nadzór pedagogiczny i katechetyczny.

 

 

Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce określa i wylicza, w oparciu o dokumenty katechetyczne i standardy szkolne, zadania katechezy. Są one wspólne dla wszystkich etapów kształcenia, a także dla katechezy specjalnej, i obejmują kolejno: rozwijanie poznania wiary, wychowanie liturgiczne, formację moralną, wychowanie do modlitwy, wychowanie do życia wspólnotowego i do misji (DOK 85-86). Obok zadań realizowanych na katechezie, w dokumencie z 2001 roku wskazano jeszcze na zadania nauki religii jako elementy „zmierzające do realizacji celów katechetycznych przez nauczyciela, materiały, podręczniki oraz inne pomoce naukowe”[17]. W dokumencie natomiast z 2010 r. umieszczono zadania nauczyciela religii, których celem jest określenie uwarunkowań, sytuacji i działań nauczyciela, zmierzających do wspomagania ucznia w integralnym rozwoju oraz osiągnięciu właściwych efektów kształcenia i wychowania[18].

Skuteczność procesu edukacyjnego we współczesnej dydaktyce jest uzależniona przede wszystkim od właściwego planowania i wyznaczania odpowiednich celów kształcenia. Zarówno w Podstawie programowej katechezy z 2001 roku, jak i w jej wersji obecnej wprowadzono pojęcie celów katechetycznych,które określają, „czemu ma służyć nauczanie i wychowanie religijne na terenie szkoły”[19].Różnica jednak między tymi dwoma dokumentami polega na wprowadzeniu w Podstawie programowej z 2010 roku terminu celów katechetycznych równoznacznych z wymaganiami ogólnymi,określających „ogólnie sformułowane efekty kształcenia religijnego, które należy osiągnąć w ramach nauczaniareligii na danym etapie edukacyjnym”[20]. Zastąpiono także termin osiągnięcia ucznia pojęciem treści – wymagania szczegółowe. Pojęcie wymagań szczegółowych zawiera w sobie „katalog wiadomości oraz oczekiwanych umiejętności, jakie uczeń winien przyswoić i posiąść na danym etapie edukacyjnym”[21]..W ten sposób autorzy dokumentu postanowili zapisać treści katechetyczne w języku wymagań ucznia, które szczególnie uwidaczniają się na III i IV etapie edukacyjnym. Połączenie bloku wiadomości i osiągnięć w jedną całość ma uchronić – według autorów dokumentu – przed popadaniem w encyklopedyzm[22]. Uzasadnieniem powyższej tezy może być doświadczenie wielu nauczycieli religii, którzy obserwują, iż istnieje pewna grupa katechizowanych posiadających bardzo obszerną i usystematyzowaną wiedzę religijną, która to wiedza nie przekłada się, niestety, na praktykę życia i doświadczenie religijne. Układ systematyczny celów i zadań katechetycznych, wymagań szczegółowych stanowi jednocześnie wykaz treści, jakie powinny znaleźć się w programie nauki religii i podręcznikach do nauki religii. Należy jednocześnie podkreślić, że Podstawa programowa z 2001 roku nie określała „osiągnięć w katechezie przedszkolnej i młodszego wieku szkolnego ze względu na większą potrzebę indywidualnego traktowania dziecka na tych etapach katechizacji”[23].

Wykazując różnice między Podstawą programową z 2001 rokuanowym jej wydaniem z 2010 r., należy zauważyć także zmiany w układzie prezentowania materiału. Ze względu na konieczność połączenia treści i umiejętności, czyli wymagań stawianych uczniom, zastosowano formę zapisu tabelarycznego, rezygnując jednocześnie z układu opisowego[24]. W obecnej praktyce szkolnej i ogólnospołecznej często stosuje się układy tabelaryczne jako czytelniejszą formę dotarcia z prezentowanym materiałem do ucznia. Powiązane jest to również ze współczesnym zjawiskiem kształtowania pamięci obrazowej człowieka i lepszą umiejętnością gromadzenia informacji.

Wśród zmian strukturalnych wprowadzono też materiał określający zalecane warunki i sposoby realizacji katechezy, co stanowi – po części – odpowiednik wypracowanych we wcześniejszym dokumencie procedur osiągania celów.Treść powyższych zaleceń uwzględnia właściwości rozwoju ucznia na danym etapie edukacyjnym i jednocześnie wskazuje na czynniki i uwarunkowania ogólnospołeczne. Dzięki temu wskazania te stanowią praktyczne odniesienie i swoiste uzupełnienie do charakterystyki ucznia, zamieszczonej w punkcie pierwszym opisu, obowiązującego na każdym etapie rozwojowym i edukacyjnym.

Korelacja nauczania religii z wychowaniem przedszkolnym i edukacją szkolną oraz współpraca środowisk to kolejne punkty struktury dokumentu, które w sposób naturalny wpisują się w integralną całość treści i założeń nauczania katechetycznego. Zmiany w obszarze korelacji nauczania religii z innymi przedmiotami są podyktowane przede wszystkim reformą struktury edukacji szkolnej. Zgodnie z założeniami realizowanej obecnie reformy programowej, zrezygnowano z tzw. ścieżek edukacyjnych, przedmiotowych i międzyprzedmiotowych, a cykl kształcenia, zawarty w ramowym planie nauczania, nie określa tygodniowej liczby godzin, lecz wprowadza możliwość nierytmicznego planowania organizacji pracy i realizacji programu[25]. W związku z tym w nowej Podstawie programowej katechezy proponuje się zintegrowane treści nauczania religii z innymi przedmiotami i blokami edukacyjnymi, podkreślając także istotę funkcji uzupełniającej bądź nawet polemicznej (PDK 83). Nawiązując do punktu opisującego współpracę środowisk, należy wspomnieć, że w dokumencie zwraca się uwagę na potrzebę właściwego odniesienia i korelacji nauki religii z wychowaniem w rodzinie, uwarunkowaniami rodzinnymi, społecznymi i parafialnymi. Podobnie jak to miało miejsce w Podstawie programowej katechezy z 2001 roku, dla właściwego rozwoju religijnego człowieka są ważne wartość katechezy parafialnej i doświadczenia wspólnoty eklezjalnej.

Krótka analiza i porównanie omawianych dokumentów wskazują na dynamikę i ciągłą konieczność przyglądania się, dokonywania oceny i szukania nowych, skutecznych rozwiązań w posłudze katechetycznej. Odczytywanie współczesnych problemów ludzkich, znaków czasu i towarzyszenie wiernym w rozwoju religijnym stanowią niewyczerpane źródło dla Kościoła jako instytucji, a przede wszystkim jako wspólnoty wiernych. Ostatecznie skuteczność i słuszność – zaproponowanych na tym etapie – zmian w nauczaniu religii w polskiej szkole i wspólnotach parafialnych potwierdzi i oceni czas, najbliższa przyszłość. Jednak obok jasno wskazanego czynnika ludzkiego, trzeba również poddać się – w duchu wiary – działaniu Ducha Świętego i łaski Bożej, która do zbawienia jest nam koniecznie potrzebna.

 

Słowa kluczowe: katecheza, nauczanie religii, podstawa programowa katechezy, wychowanie religijne, cele katechetyczne, treści katechetyczne, umiejętności ucznia, nauczyciel religii

 

 

 

 

Abstract.The last few years in Polish educational system was the time of changes, continuous reforms and a search for new solutions in the work of schools, educational institutions, institutions of educational supervision and organizations supporting education. Between the years 2009 and 2012 important changes are being introduced. They aim at a better access to education for younger children, mainly by spreading pre-school education among the children at the age of 3 – 5. This aim is to be fulfilled by compulsory pre-school education of 5-year-old children and the creation of new forms of pre-school education. In addition, a new curriculum of general education is being introduced.

Taking into consideration these fundamental changes in educational system it is well-founded to define a postulate to amend Catechetical Curriculum of the Catholic Church in Poland, in force from 2001, approved by Polish Episcopal Conference  as well as the changes in the Religion syllabus for kindergartens and schools and designing new coursebooks.

 

Key words: catechesis, teaching Religion, the new Catechetical Curriculum, Catholic education, catechetical aims, catechetical content, students’ skills, Religion teacher

 

 

 

[1] Por. Z. Marciniak, O potrzebie reformy programowej kształcenia ogólnego, w: Podstawa programowa z komentarzami, t. 1: Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna, załączniki nr 1, 2 i 4 do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół z komentarzem, Warszawa 2009, s. 14-15.

[2] Por. tamże, s. 9-11.

[3] Tamże, s. 11.

[4] P. Tomasik, Informacja na temat przewidywanych zmian w programach i podręcznikach katechetycznych, „Katecheta”, 2009 nr 6, s. 72.

[5] Tamże, s. 72.

[6] Por. Uchwała Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski z dnia 9 czerwca 2010 r. w sprawie obowiązywania „Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce”, „Katecheta”, 2011 nr 9, s. 79.

[7] Por. J. Szpet, Podstawa programowa katechezy, w: Wokół „Podstawy programowej” i „Dyrektorium katechetycznego”, Poznań 2001, „Biblioteka »Katechety«”, s. 16; por. J. Szpet, Przyszłość lekcji religii w polskiej szkole, Poznań 2002, s. 42.

[8] Tamże, s. 26.

[9] Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, s. 8-9.

[10] Por. Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2010, s. 11.

[11] Por. K. Maciejewska, Aktywny nauczyciel – aktywny uczeń, „Katecheza”, 2010 nr 8, s. 56-58.

[12] Por. M. Gogolik, Kreacja sukcesem integralnego wychowania ucznia, „Katecheza”, 2010 nr 8, s. 32-34.

[13] Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków, WAM, 2001.

[14] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych, Dz. U. z 1992 Nr 36 poz. 155.

[15] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 czerwca 1999 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych, Dz. U. z 1999 Nr 67 poz. 753.

[16] Tamże.

[17] P. Tomasik, Terminologia w programach nauczania religii w szkole, w: Wokół „Podstawy programowej” i „Dyrektorium katechetycznego”, dz. cyt., s. 12; por. Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2010, s. 13.

[18] Por. tamże, s. 14.

[19] Tamże, s. 12; por. Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, s. 11.

[20] Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2010, s. 13.

[21] Tamże.

[22] Por. P. Tomasik, Informacja na temat przewidywanych zmian w programach i podręcznikach katechetycznych, art. cyt., s. 72.

[23] Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, s. 11.

[24] Por. tamże, s. 13-14.

[25] Por. Z. Marciniak, O potrzebie reformy programowej kształcenia ogólnego, art. cyt., s. 13-14.