Katecheta 11/2012

 

Mając na uwadze zadany temat, należy stworzyć syntezę dotychczasowych badań oraz ukazać pewne obszary, które ciągle domagają się głębszych przemyśleń i zastosowań. Podstawowym celem artykułu jest przypomnienie i powtórne zaakcentowanie tego, że katechetyka jest dyscypliną naukową, ściśle związaną z teologią pastoralną, a jej tożsamość można zdefiniować wyłącznie, odnosząc się do istoty i działalności Kościoła[1].. Wszelkie inne próby określania tożsamości katechetyki będą wiązały się ze zredukowaniem jej do czegoś, czym nie jest[2]

Katechetykę jako naukę można i należy charakteryzować, wskazując na definicję i przedmiot badań, a także na jej zadania i podział, źródła i tzw. dyscypliny pomocnicze oraz jej metody badawcze.

 

 

Warto zapytać siebie, czy jako katechetyk mam wypracowaną koncepcję dyscypliny, którą wykładam, czy jestem w stanie jej bronić przed innymi teologami oraz przed naukowcami reprezentującymi inne dziedziny.

Roman Murawski przeanalizował kilka definicji katechetyki, podkreślając jednocześnie, jak ważne jest wypracowanie i przyjęcie ściśle określonej koncepcji tej nauki[3]. Na gruncie polskim wyeksponowano dwie próby stworzenia definicji katechetyki. Pierwsza łączy się z postacią Franciszka Blachnickiego, który swoją koncepcję katechetyki wyprowadził z istoty Kościoła, dając jej eklezjologiczne ujęcie: „Katechetyka jako część teologii pastoralnej jest nauką o katechumenacie jako funkcji Kościoła zmierzającej do jego urzeczywistnienia się w katechumenach, czyli niedojrzałych w wierze, przez katechezę, inicjację liturgiczną i wdrażanie do życia wiary (przedmiot materialny) z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z aktualnej sytuacji Kościoła (przedmiot formalny)”[4]. Autorem drugiej definicji jest Mieczysław Majewski: „katechetyka jest autonomiczną nauką praktyczną, która korzystając z osiągnięć nauk teologicznych, jak i antropologicznych, zajmuje się urzeczywistnianiem Kościoła w zakresie formacji wiary osób i wspólnot”[5].

Współcześni katechetycy najczęściej przytaczają określenie katechetyki jako „naukowej refleksji nad katechezą”[6].

W związku z istnieniem różnych definicji katechetyki rodzą się istotne pytania: Czy katechetyka rzeczywiście jest nauką? Jakim rodzajem nauki jest katechetyka? Na czym polega jej „normatywność” i „praktyczność”? Jakie wypływają z tego konsekwencje? Co to znaczy, że katechetyka jest „autonomiczna” i „interdyscyplinarna”? Spróbujmy pewne sprawy uporządkować.

W metodologii badań naukowych przyjęto pewną klasyfikację nauk – od ujęcia najszerszego do coraz węższych. Najszerzej rozumie się tzw. dziedzinę nauki (zbiór dyscyplin naukowych wyodrębniony ze względu na potrzeby kierowania badaniami podstawowymi, kształcenie kadr naukowych i szkolnictwo wyższe). Węższym określeniem jest tzw. dyscyplina naukowa rozumiana jako zorganizowana działalność badawcza, nastawiona na tworzenie informacji oraz stosowanie rezultatów tej działalności w praktyce. Z kolei dyscypliny naukowe dzielą się na specjalności naukowe, które koncentrują uwagę na jeszcze węższym aspekcie rzeczywistości[7]. Czym wobec tego jest katechetyka?

Zacznijmy od dziedziny naukowej – są nią tzw. nauki teologiczne. Wśród różnych dyscyplin teologicznych należy wskazać teologię praktyczną, której to istotną częścią jest katechetyka rozumiana jako specjalność naukowa albo subdyscyplina teologii praktycznej[8].

Tak ujęta katechetyka winna wypracowywać teoretyczne podstawy działalności katechetycznej w postaci określonych norm postępowania. Jest to więc dyscyplina teoretyczna z wymiarem praktycznym. Wiedza katechetyczna to ogół informacji dotyczących katechezy, jej istoty i przebiegu, uwarunkowań i zasad, możliwości i ograniczeń. Wiedza ta posiada różny stopień ogólności – od zagadnień o fundamentalnym znaczeniu po konkretne dyrektywy działania. Tworzy pewien system, który sam w sobie powinien być spójny i logicznie uporządkowany. Wiedza gromadzona przez katechetyków powinna być: prawdziwa, uzasadniona, racjonalna, obiektywna, intersubiektywna, uporządkowana. W zakres naukowej wiedzy katechetycznej wchodzą zarówno wiadomości teoretyczne (np. opisujące procesy i zjawiska katechetyczne), jak i praktyczne (związane z ulepszaniem katechezy). Praktyczny wymiar katechetyki jest oparty na praktyce, którą się bada, oraz na wypracowaniu pomysłów, które mają służyć zmianie praktyki.

W tym miejscu warto zwrócić jeszcze uwagę na kilka istotnych cech katechetyki: probabilizm, pluralizm, autonomię i interdyscyplinarność.

Podobnie jak w przypadku wielu nauk dotyczących człowieka, także katechetyka charakteryzuje się pewnym stopniem probabilizmu, tzn. wypracowane koncepcje, postulowane modele czy konkretne metody nie mogą rościć sobie absolutnej pewności co do osiągnięcia zamierzonego efektu. Oddziaływanie wobec człowieka albo grupy (a takim jest także katecheza) zawiera w sobie tak wiele różnych uwarunkowań, że nie można ich wszystkich ogarnąć, przewidzieć, przez co – niezależnie od jakości naszych działań – może słabnąć ich skuteczność.

M. Majewskiemu polska katechetyka zawdzięcza ujęcie pluralistyczne. Preferowana przez niego katechetyka integralna miała być ukierunkowana pluralistycznie nie tylko w znaczeniu wielości i zróżnicowania stosowanych metod w katechezie, lecz przede wszystkim jako wielość i różnorodność koncepcji i ujęć[9].

Co oznacza, że katechetyka jest „autonomiczna”? Wśród kryteriów autonomiczności katechetyki można wskazać na zewnętrzne i wewnętrzne. Pierwsze wiążą się z odrębną, specyficzną nazwą, która jednoczy pewien typ badań naukowych, dalej – z historyczną ciągłością danego typu badań i problematyki badawczej, z grupą osób zajmujących się określoną dziedziną, wyodrębnionymi jednostkami badawczymi i dydaktycznymi oraz z autonomią instytucjonalną (kształcenie specjalistów w danej dziedzinie). Wśród kryteriów wewnętrznych, wyróżniających katechetykę, należy wskazać własny przedmiot badań, określoną strukturę wiedzy, własne cele, zadania i metody badawcze oraz nauki, z którymi współpracuje. Jak pisał Stanisław Kamiński, „autonomia polega na przestrzeganiu właściwej samodzielności i niezależności uzasadniania od innych dziedzin poznania”[10]. Jednakże autonomia katechetyki (jak i innych nauk teologicznych) nie jest bezwzględna. W teologii dopuszcza się bowiem ingerencję Nauczycielskiego Urzędu Kościoła, który ocenia wyniki prac teologa, a niekiedy wpływa również na proces jego poszukiwań. Katechetyka (jak cała teologia) nie stanowi nauki „czystej” (nie zmierza do zdobycia wiedzy dla niej samej), ale praktyczną, której celem jest poznanie dla podjęcia określonego działania – wychowania w wierze dokonującego się we wspólnocie Kościoła, który ma prawo oceniać te działania[11].

Z kolei, kiedy mówi się o interdyscyplinarności katechetyki, wówczas ma się na myśli fakt, iż w wolny sposób można korzystać zarówno z nauk teologicznych, jak i z pozateologicznych[12], z efektów badań i z metod dla nich charakterystycznych. O konieczności badań interdyscyplinarnych w katechetyce decyduje złożoność i swoista interdyscyplinarność jej przedmiotu badań.

 

 

Każdą dyscyplinę naukową można scharakteryzować przez podanie przedmiotu materialnego (ogólnie wzięta dziedzina poznania[13]Aby katechetyka spełniła warunki metodologiczne, konieczne jest określenie jej przedmiotu materialnego i formalnego.: czym zajmuje się dana dyscyplina?) oraz specyficznego, tzn. odróżniającego daną naukę od innych – przedmiotu formalnego (punkt widzenia rzeczywistości poznawanej[14]: pod jakim kątem zajmuje się przedmiotem materialnym?).

Przedmiotem materialnym katechetyki jest katecheza – z ważnym dodatkiem: katecheza Kościoła, a więc dokonująca się w Kościele (nie w znaczeniu miejsca, lecz wspólnoty, w jedności z nią), dzięki Kościołowi (bo w nim Bóg jest obecny i przez niego objawia się współczesnemu światu), dla Kościoła (bo zmierza do umocnienia w wierze jego członków, do ich większego zaangażowania)[15].

Jak przypomina ks. Piotr Tomasik, „(…) rozumienie katechetyki zależy od tego, jak najogólniej pojmuje się katechezę. To ogólne pojęcie ma duże znaczenie dla praktyki katechetycznej, jednocześnie wyznacza ono granice terytorium, na którym może poruszać się katechetyk w swoich poszukiwaniach naukowych”[16].

Ciągle nierozwiązanym problemem współczesnej katechetyki jest dość znaczne zróżnicowanie w rozumieniu tego, czym jest katecheza. Innymi słowy, brak jej precyzyjnej, jednoznacznej definicji. Najczęściej odwołujemy się do określenia Jana Pawła II, wskazując, że katecheza jest „wychowaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych” (CT 18). Jest to ujęcie poprawne, ale bardzo szerokie[17]. Tymczasem niedookreślenie pojęcia „katecheza” sprawia, że – choć intuicyjnie wiemy, co mamy na myśli, nie zawsze spotykamy się ze zrozumieniem ze strony innych. Nasza wiedza przestaje być intersubiektywna ze względu na nieścisłości terminologiczne.

Proponuje się więc następujące określenie: katecheza to proces celowy i systematyczny, zmierzający do rozwoju wiary w Jezusa Chrystusa i w Jego Kościół, proces wspierający w podejmowaniu życia zgodnego z tą wiarą.

Oczywiście taka katecheza musi łączyć się z ewangelizacją (czy nową ewangelizacją), czyli działaniami inicjującymi wiarę. Dwumian „ewangelizacja-katecheza”[18] winien zakorzenić się nie tylko w działaniach katechetów, ale także w refleksji katechetyków. Jako katechetycy mamy prawo do tego, by umieścić ewangelizację w centrum naszych zainteresowań i „adoptować” ją katechetycznie[19]. Nie ma bowiem refleksji nad wychowaniem w wierze, jeżeli nie poprzedziła jej myśl dotycząca powstawania wiary. Ten obszar razem z katechezą przynależy do katechetyki[20].

Wracając do przedmiotu materialnego katechetyki, należy stwierdzić, że jest nim (kolejny pomysł na definicję) ewangelizacja-katecheza rozumiana jako proces inicjowania i wychowania wiary, dokonujący się poza liturgią i obejmujący całe ludzkie życie.

Następne pytanie dotyczy tzw. przedmiotu formalnego katechetyki, czyli aspektu, pod kątem którego rozpatruje się rzeczy badane. Czym jest przedmiot formalny katechetyki? Moim zdaniem, przedmiot formalny katechetyki sprowadza się do istotnej kwestii, do pytania o to, na ile katecheza rozwija wiarę i prowadzi katechizowanych do zbawienia. Innymi słowy, przedmiotem formalnym katechetyki jest skuteczność katechezy.

W tym miejscu pojawia się znaczący problem rozumienia skuteczności katechezy. Według mnie, najbardziej właściwie byłoby odwołać się do celów katechezy; ich bowiem realizowanie wyznacza skuteczność działań katechetycznych.

O celach katechezy napisano już wiele. Jestem przekonany, idąc za sugestiami znanych katechetyków, że powinny być one wyraźnie łączone z adresatami katechezy i obejmować ich określone postawy, umiejętności i wiadomości[21].

Jeżeli katechetykę rozumiemy jako teologię praktyczną, to cel katechezy musi być przede wszystkim postrzegany w perspektywie teologicznej. Ostatecznym celem katechezy, jak i każdej innej działalności Kościoła, jest udział w zbawieniu, które przychodzi w Jezusie Chrystusie (por. 1 P 1,9). Katecheza nie może mieć innego celu (por. DWCH 1; KDK 24). Oczywiście, żaden katecheta i katechetyk nie zweryfikuje tak przedstawionego kresu katechetycznych oddziaływań, warto jednak mieć go na uwadze i jemu podporządkowywać proces uszczegóławiania celów[22].

Bliższym celem współczesnej katechezy jest kształtowanie u osób katechizowanych dojrzałej wiary w jej aspekcie wolitywnym, uczuciowym, intelektualnym i działaniowym. Katecheza „zmierza do tego, by u ludzi wiara oświecona nauką stawała się żywą, wyraźną i czynną” (DCG 17, DB 14). W katechezie chodzi o „rozwinięcie z pomocą Bożą wiary dotąd początkowej, doprowadzenie do pełni i codzienne zasilanie życia chrześcijańskiego wiernych każdego wieku” (CT 20). Ważne jest „doprowadzenie do wiary dojrzałej, zarówno poszczególnych wiernych, jak i całe wspólnoty” (DCG 38). Owocem wysiłków katechetycznych powinno być osobiste, pozytywne odniesienie uczniów do Jezusa. Katecheza ma „doprowadzić nie tylko do spotkania z Chrystusem, ale do zjednoczenia, a nawet do głębokiej z Nim zażyłości” (CT 5). Podobnie Dyrektorium ogólne o katechizacji (DOK 80-84) przyjmuje za cel katechezy komunię z Jezusem Chrystusem, upodobnienie się do Niego, dojrzałość wiary, wyrażoną w żywym, bezpośrednim i czynnym wyznaniu[23].

Idąc jeszcze dalej i odnosząc się do współcześnie opisywanych zadań katechezy, należy stwierdzić, że jej celami na płaszczyźnie poznawczej powinny być: znajomość treści wiary, liturgii, wartości i zasad życia w świetle wiary, modlitwy, Kościoła, misji, a na płaszczyźnie wolitywno-działaniowej – odpowiadające im postawy wyrażane w konkretnym zaangażowaniu (por. tabela poniżej).

 

 

 

Proces operacjonalizacji celów katechezy, dotyczący konkretnych jednostek katechetycznych, powinien zmierzać w kierunku określenia celów szczegółowych, jasnych i sprawdzalnych, które – dostosowane do konkretnych adresatów (zasada personalizmu i indywidualizacji) – dają podstawę do weryfikacji (ewaluacji, oceny) skuteczności katechetycznych oddziaływań.

Pamiętając o tym, że wiara jest zawsze Bożym darem, a jej dojrzewanie uzależnione od wielu czynników[24], w katechetyce winno się koncentrować swoje wysiłki na poszukiwaniu katechezy coraz bardziej skutecznej, wiernej Bogu i człowiekowi.

Takie określenie przedmiotu materialnego i formalnego katechezy wymusza niejako kolejne pytanie. Należy zastanowić się, jakie wobec tego są zadania katechetyki jako nauki.

 

 

Wiedza katechetyczna opiera się na trzech „stylach” myślenia: poznawczym (odkrywanie, opisywanie i porządkowanie znaczenia określonych zjawisk katechetycznych), rozumiejącym (poszukiwanie zależności przyczynowo-skutkowych), praktycznym (pragmatycznym, które polega na rozwiązywaniu pojawiających się problemów katechetycznych).

Zadania katechetyki można ująć w następujący sposób:

– opisać i uporządkować wiedzę dotyczącą różnych zjawisk pojawiających się w katechezie;

– analizować, uogólniać i oceniać wynik obserwacji;

– wyjaśniać zjawiska katechetyczne, wykrywać zależności między nimi;

– przewidywać możliwości i trudności katechezy, a także działania profilaktyczne;

– korygować błędne przekonania dotyczące katechezy;

– określać zasady (normy), metody i środki oddziaływania, tworzyć nowe koncepcje katechezy, zmieniać praktykę katechetyczną.

„Zadaniem katechetyki, jak podkreśla Marek Mendyk, jest również kształcenie katechetów, umiejętność oceniania i rozwiązywania konkretnych problemów i sytuacji duszpasterskich w świetle teologicznych zasad wynikających z istoty dzieła zbawczego i uobecnienia się w Kościele”[25].

Oprócz wyliczonych zadań katechetyka jako nauka teologiczna przez swoje oddziaływanie ma wspierać katechizowanych w osiągnięciu zbawienia (uczestniczy w procesie pośrednictwa zbawczego – funkcja soteriologiczna). Tę funkcję realizuje nie tylko przez analizę i ocenę aktualnych uwarunkowań czy promowanie określonego modelu katechezy, ale także poprzez wypracowywanie programów i podręczników, generalnie – przez całe dzieło ulepszania katechezy.

Aby szczegółowo ująć zadania przypisane katechetyce, należy przypomnieć sobie jej najbardziej znany podział[26]. Katechetyka obejmuje:

– katechetykę fundamentalną, która zajmuje się zagadnieniami metodologicznymi – jej podstawowym zadaniem jest określenie istoty katechezy, poszukiwanie uzasadnień oraz podstaw teologicznych, filozoficznych i antropologicznych, dalej – wyznaczenie celów i zasad katechezy, badanie środowisk, w jakich się ona dokonuje, analizowanie dokumentów katechetycznych i tworzenie rozwiązań koncepcyjnych;

– historię katechezy, czyli opis i ocenę konkretnych koncepcji katechezy w określonym kontekście historycznym;

– katechetykę materialną, której zadaniem jest dobór i porządkowanie treści katechezy;

– katechetykę formalną (metodykę), zajmującą się metodami i środkami;

– katechetykę szczegółową, która bada adresatów katechezy, odwołując się do najnowszych osiągnięć dyscyplin pomocniczych.

 

 

Na czym w swoich twierdzeniach opierają się badający katechezę, z czego czerpią idee, gdzie poszukują uzasadnienia swoich tez? I tutaj ujawnia się po raz kolejny specyfika katechetyki jako specjalności teologii praktycznej – z jednej strony chcemy wyraźnie oprzeć się na faktach, na konkretnych doświadczeniach (jaka naprawdę jest dzisiejsza katecheza i jakie są jej współczesne uwarunkowania), z drugiej – patrząc przyszłościowo, ulepszając to, co jest, tworząc teorię, postulując zasady i metody – musimy sięgnąć do teologii, która w sposób charakterystyczny dla siebie odkrywa objawienie i na jego podstawie mówi, po co i jak żyć, by osiągnąć zbawienie.

Jak zauważył ks. M. Majewski, pierwotnie podstawą katechezy była nie teologia, lecz życie chrześcijańskie. Teologia powstała w następstwie jako utrwalona katecheza. Z czasem pojawiła się jednak konieczność otwarcia katechezy na teologię. Każdy teolog jest w jakiejś mierze katechetą, który jako człowiek wierzący podchodzi solidnie do swoich badań i ma nadzieję, że wyniki jego pracy pomogą innym rozwijać i uzasadnić wiarę. Teologia jako refleksja i interpretacja wiary powinna służyć katechezie w pogłębionym ujmowaniu wiary[27].

Katecheza, którą zajmuje się katechetyka, „(…) jest ze swej istoty aktem eklezjalnym. Prawdziwym podmiotem katechezy jest Kościół, który, kontynuując posłanie Jezusa Nauczyciela i ożywiany przez Ducha Świętego, został posłany, by być nauczycielem wiary (…) To przekazywanie Ewangelii jest żywym aktem tradycji kościelnej (DCG 13): Kościół przekazuje wiarę, którą sam żyje, przekazuje swoje zrozumienie misterium Boga i Jego zamysłu zbawczego; swoją wizję najwyższego powołania człowieka; styl życia ewangelicznego, które udziela radości Królestwa; nadzieję, jaka go ożywia; miłość, jaką czuje do ludzkości i wszystkich stworzeń Bożych” (DOK 78). Nie ma więc katechezy bez Kościoła, ale też i odwrotnie – nie ma Kościoła bez katechezy, podobnie nie można uprawiać katechetyki poza Kościołem.

Katecheza nie jest sprawą „prywatną”: Kościół jako wspólnota uczniów Jezusa i „nauczyciel naszej wiary” (DOK 79) jest podmiotem i miejscem katechezy, więcej – warunkiem realizacji katechezy autentycznej[28]. Katecheza potrzebuje teologii, dzięki której katechetycy mogą głębiej odkrywać zamysł Boży, wyrażony w objawieniu, i właściwie interpretowany przez Magisterium Kościoła, dalej – wyprowadzić kryteria oceny oddziaływań katechetycznych, odkrywać ich nową motywację, tworzyć i uaktualniać zasady katechetyczne[29].

Teologia tworzy fundamenty katechezy, przypomina, by zawsze pozostała wierną słowu Bożemu oraz określa integralną treść katechezy (por. CT 30). Katechetyka w swoich badaniach odwołuje się do osiągnięć poszczególnych dyscyplin teologicznych, takich jak: teologia biblijna, teologia dogmatyczna i fundamentalna, teologia moralna i duchowości oraz – szeroko ujmowana – teologia praktyczna. Katechetycy muszą, weryfikując katechezę, pytać, jak dalece jest ona inspirowana objawieniem Bożym, jakie są jej rzeczywiste związki z Kościołem oraz czy zawiera treść teologiczną. Jak pisał M. Majewski, „wtedy bowiem, gdy katecheza wciąż wychodzi z Pisma św., aktywnie uczestniczy w życiu Kościoła i przekazuje treści wypracowane przez teologię, utrzymuje, pogłębia i wzbogaca swą tożsamość”[30].

Podobnie jak cała teologia pastoralna, także katechetyka jako jej integralna część, zasady i wnioski czerpie z dwóch źródeł: z nauczania doktrynalnego Kościoła i doświadczenia wiernych. W takim ujęciu źródeł wyraża się podstawowa zasada katechezy integralnej: wierność Bogu i człowiekowi[31]. Teologia jest obecna w katechetyce, by uczyć wierności Bogu i strzec integralności przekazywanych treści[32].

Omawiając związek katechetyki z teologią, odniesienie katechetyki do teologii, warto także zapytać, czy katechetyka może „dyskutować” z kościelnym nauczaniem. Można przypomnieć w tym miejscu fakt, iż np. w Niemczech był to jeden z powodów rezygnacji z badań katechetycznych oraz dość wyraźnego oddzielenia pedagogiki religijnej od katechetyki. Pedagogika religijna jako dyscyplina autonomiczna, niezależna także od wpływów Kościoła, miałaby badać kwestie związane z religijnym wychowaniem w sposób nieskrępowany, wolny od aksjomatów teologii. Tymczasem katechetyka, broniąc teologicznej tożsamości, wyraźnie sięga do teologii i w niej odnajduje swoje źródła.

Akcentując mocno, że zasadniczym źródłem dla katechetyki jest teologia, należy także przypomnieć, iż w katechezie nie głosi się poglądów teologicznych niepewnych, które „mącą umysły”. W tym sensie katechetyka weryfikuje pewne poglądy teologiczne i wprowadza w treść katechezy tylko to, co jest faktycznym nauczaniem Kościoła w zakresie prawd wiary i moralności (por. CT 60-61).

Idąc za myślą o. Stanisława Celestyna Napiórkowskiego, warto przypomnieć, że katechetyk jako teolog sięga do różnych źródeł teologicznych. Pierwszym – natchnionym – jest słowo Boże, kolejnymi – nienatchnionymi – źródła zobiektywizowane: podstawowe (symbole wiary, liturgia, wiara ludu Bożego, nauczanie soborów, nauczanie papieskie ex cathedra, biskupów i synodów, nauczanie ojców i pisarzy Kościoła, zwyczajne nauczanie papieży, historia i prawo Kościoła oraz sztuka sakralna jako pomnik Tradycji) i pomocnicze (nauczanie teologów, filozofia, sztuka sakralna jako źródło inspiracji i literatura piękna). Istotne są także inne źródła niezobiektywizowane (znaki czasu, człowiek, wiara oraz doświadczenia osób i wspólnot chrześcijańskich)[33].

Zdaniem M. Majewskiego, koncepcja katechetyki integralnej winna wyłonić się z doświadczenia religijnego wierzących i z Magisterium Kościoła, z nauczania eklezjalnego i badań naukowych[34]. Korzystanie w katechetyce z badań antropologicznych jest wyrazem wierności człowiekowi i traktowania na serio wyłaniających się problemów egzystencjalnych[35]. Katechetyka, pozostając przede wszystkim dyscypliną teologiczną, stała się także w swoim charakterze – według Kazimierza Misiaszka – interdyscyplinarna, otwarta w sposób ewidentny na dorobek nauk o charakterze antropologicznym, tym bardziej na dorobek pedagogiki i psychologii[36]. Wymiar praktyczny katechetyki ujawnia się, jak pisze Andrzej Potocki, dzięki kontaktowi z socjologią. Katechetyka sięga do badań socjologicznych, aby, z jednej strony, wzbogacić formację katechetów o elementy formacji społecznej, z drugiej – by wykorzystać wyniki badań socjologicznych do lepszego zrozumienia adresatów katechezy i większej efektywności własnych oddziaływań[37]. Bazując na badaniach religijności, katechetycy i katecheci mogą bardziej realistycznie dostosować swoje oddziaływanie na określonych odbiorców. Dzięki związkom katechetyki z innymi naukami traktującymi o człowieku, możliwe stało się zebranie szeregu ważnych zadań, którymi powinna zająć się współczesna katecheza, przez co jej oddziaływanie może być bardziej skuteczne[38].

Chcąc realizować swoje zadania, katechetycy sięgają po rezultaty badań naukowych, by z nich dowiedzieć się o współczesnym świecie, odbiorcach katechezy, uwarunkowaniach, w jakich żyją, radościach i problemach, których doświadczają. Katechetyka zwraca się ku różnym dyscyplinom naukowym, które mogą pomóc w poznaniu świata, tego świata, do którego Chrystus posyła swoich uczniów.

Podsumowując, w pedagogice, psychologii, socjologii i innych dyscyplinach zajmujących się człowiekiem podejmuje się problem uwarunkowań osobowych i społecznych, od których w dużej mierze zależy skuteczność katechezy. Rezultaty badań naukowych mogą być dobrze wykorzystane w katechetyce do rozumienia możliwości i ograniczeń współczesnej katechezy, dalej – do zrozumienia adresatów katechezy i środowisk, w których żyją, do zauważenia i interpretacji pewnych zjawisk, procesów oraz mechanizmów związanych z szeroko rozumianym wychowaniem.

 

 

We wprowadzeniu do tego punktu trzeba sobie uświadomić dwie rzeczy. Należy zastanowić się, jakimi metodami badawczymi posługuje się katechetyka oraz czy są to metody naukowe. Warto pamiętać, że konkretne metody badawcze umożliwiają właściwe funkcjonowanie nauki, i to nie tylko na zasadzie gromadzenia ciekawych informacji, ale przede wszystkim jako rozwiązywanie pojawiających się problemów.

Jak podkreślał S. Kamiński, „(…) najbardziej znamienną cechą naukowego poznania jest jego metodyczność. Tylko wtedy zabiegi traktuje się jako naukowe, gdy odbywają się wedle metody wyraźnie podanej oraz epistemologicznie uprawomocnionej i właściwie dobranej”[39]. Metodą naukową jest „(…) swoisty i wzorcowy zespół reguł dotyczących poznania naukowego, a zwiększający jego celowość i sprawność. W szczególności chodzi o systematycznie stosowany sposób badawczego docierania do prawd naukowych oraz ich pojęciowego przedstawiania i porządkowania”[40].

Współcześnie nie istnieje jedna, uniwersalna metoda, która umożliwiałaby badanie pewnej rzeczywistości w sposób całościowy i wyczerpujący. Większość nauk korzysta w specjalistycznych badaniach z różnych metod[41].

Rozmaitość metod zależy od tego, jakiego rodzaju operacji one dotyczą. Można wśród nich wyróżnić: (1) metody badania naukowego, które mają charakter odkrywczy; (2) sposoby dowodzenia i systematyzowania zdobytych tez naukowych oraz (3) sposoby przekazywania nauki (dydaktyczne)[42]. Wszystkie te metody (badania, systematyzowania i prezentacji) są przydatne również w katechetyce.

W wyniku najbardziej ogólnego podziału metod stosowanych w teologii, a więc także i w katechetyce, możemy wymienić dwie podstawowe: metodę dedukcyjną, która każe katechetykom wychodzić w swoich badaniach od źródeł teologicznych („humanizacja objawienia”), oraz metodę indukcyjną, polegającą na odkrywaniu i refleksji szeroko rozumianego doświadczenia ludzkiego („rewelacjonizacja wiedzy przyrodzonej”)[43].

M. Majewski proponował podział na: 1) metody badań teoretycznych, 2) metody badań empirycznych i 3) metodę pastoralną. Do pierwszej grupy zaliczył: metodę genetyczną (zaczerpnięta z nauk historycznych, bada powstanie i rozwój pewnego zjawiska), metodę analizy (krytyczne „uszczegółowienie”, „rozłożenie całości na części”, „ich wyodrębnienie” w celu lepszego zrozumienia danego zjawiska), metodę syntezy („wiązanie wielu elementów w całość”) i metodę porównawczą (zestawienie ze sobą faktów, zjawisk lub procesów, by wydobyć z nich wspólne treści lub wskazać różnice). Wśród metod badań empirycznych wyróżnił: obserwację, wywiad i ankietę, natomiast metodę pastoralną określił jako metodę obejmującą trzy etapy: teologiczną analizę sytuacji duszpasterskiej, analizę teologiczno-historyczną i teologiczno-socjologiczną teraźniejszej sytuacji Kościoła oraz wyciągnięcie wniosków, ustalenie konkretnych zasad i dyrektyw działalności Kościoła w teraźniejszości i na przyszłość[44].

Jak podkreśla Zbigniew Marek, w badaniach, które są prowadzone w katechetyce niezbędne jest zarówno respektowanie rzeczywistości płynącej z poznania wiary, poznania zaczerpniętego z refleksji teologicznej nad Bożym objawieniem, jak i z – dostępnej w inny sposób – rzeczywistości empirycznej. Fakt ten, z jednej strony, czyni katechetykę dyscypliną teologiczną, z drugiej – pokazuje niewystarczalność w stosowaniu, dla pełnego zakresu prowadzonych przez nią badań, metod wyłącznie teologicznych. Katechetyka, będąc także dyscypliną humanistyczną, w badaniach powinna korzystać z metod stosowanych w naukach humanistycznych[45].

 

Podsumowując, należy raz jeszcze podkreślić, że współczesna katechetyka postrzega samą siebie jako subdyscyplinę teologii praktycznej, która – koncentrując badania na katechezie Kościoła – zmierza do zwiększenia skuteczności jej oddziaływań. Do podstawowych zadań należą analiza procesów katechetycznych, ich ocena i ulepszanie. Jako dyscyplina teologiczna katechetyka bazuje w pierwszym rzędzie na źródłach i metodach teologii. Katechetycy, mając jednak świadomość wielowymiarowości katechezy i licznych uwarunkowań, jakie wpływają na jej skuteczność, odwołują się w badaniach do nauk humanistycznych, wykorzystując ich wyniki oraz metody naukowe.

Eklezjalna tożsamość katechetyki wyraża się przede wszystkim w jej przedmiocie materialnym, jakim się zajmuje, czyli katechezie Kościoła. Przedmiot formalny (skuteczność tej katechezy) jest badany zarówno w odniesieniu do źródeł teologicznych (jaka powinna być?), jak i danych, które – ogólnie mówiąc – pochodzą z innych nauk (jaka katecheza jest?).

 

Słowa kluczowe: katechetyka, ewangelizacja i katecheza, metodologia katechetyki

 

 

 

 

 

Abstract. Author defines catechetics as a subdiscipline of the pastoral theology, autonomous and interdisciplinary theological science. The definition of catechetics is conditional upon the comprehension of catechesis. Catechetics is a research on evangelization and catechesis in the Church. In this article author writes about subject, division, tasks, sources and methods of catechetics.

 

Key words: catechetics, evangelization and catechesis, methodology of catechetics

 

 

 

* Referat był wygłoszony w Częstochowie na I Walnym Zebraniu Stowarzyszenia Katechetyków Polskich, które odbyło się 14 września 2012 roku.

[1] W artykule wyeksponowano spojrzenie na katechetykę uprawianą przez teologów katolickich, choć takie ujęcie wcale nie jest oczywiste. Przykładowo: internetowy adres „katechetyka.pl” należy do przedstawicieli Kościoła Zielonoświątkowego w RP. W Niemczech katoliccy profesorowie porzucili nazwę „katechetyka” na rzecz pedagogiki religii, ukazujące się natomiast książki ze słowem „katechetyka” w tytule, dotyczą ewangelickiego wychowania religijnego.

[2] Charakterystyczne jest to, że katechetykę rozumiano najpierw jako metodykę, później dydaktykę i pedagogikę, aż wreszcie jako część teologii Dzisiaj, szczególnie w krajach języka niemieckiego, obserwuje się tendencję wręcz przeciwną. Wielu autorów, których kiedyś nazwalibyśmy katechetykami, dystansuje się od teologii, poszukując oparcia raczej w pedagogice (Religionspädagogik), a nawet redukując swoje oddziaływanie do zagadnień wyłącznie dydaktycznych (Religionsdidaktik). Por. m.in.: B. Twardzicki, U źródeł katechezy. Podstawowe zagadnienia z katechetyki fundamentalnej i materialnej, Przemyśl, 2011, s. 20-29.

[3] F. Blachnicki, Katechetyka fundamentalna. Skrypt dla studentów KUL, Lublin, 1970, s. 9. Cyt. za: R. Murawski, Pojęcie katechetyki w refleksji współczesnych polskich autorów [W:] A. Kiciński (red.), Katechetyka i katecheza u progu XXI wieku, Poznań, 2007, s. 13-14. Do analizowanych definicji katechetyki należą następujące: „nauka o podstawach metodycznych, psychologicznych i przeżyciowych katechezy, o jej budowie wewnętrznej i celach, które ona zamierza osiągnąć szczególnie w dziedzinie wychowania chrześcijańskiego” (J. Dajczak); „nauka o aktualizowaniu się zbawczego spotkania człowieka z Bogiem” (W. Koska); „katechetyka jest dziedziną teologii pastoralnej, która podejmuje naukową refleksję nad katechezą” (P. Tomasik).

[4] F. Blachnicki, Katechetyka fundamentalna. Skrypt dla studentów KUL, dz. cyt., s. 24-25. Szerzej na ten temat: M. Marczewski, Katechetyka integralną częścią teologii pastoralnej (refleksja nad koncepcją i teologią katechezy) [W:] J. Stala (red.), Katechizować dzisiaj. Problemy i wyzwania, Kielce, 2004, s. 134; Tenże, Katechetyka integralną częścią teologii pastoralnej [W:] A. Kiciński (red.), Katechetyka i katecheza u progu XXI wieku, dz. cyt., s. 45-69. Por. R. Murawski, Pojęcie katechetyki w refleksji współczesnych polskich autorów, art. cyt., s. 25.

[5] M. Majewski, Zagadnienia metodologiczne katechetyki, Kraków, 1988, s. 91. Por. R. Murawski, Pojęcie katechetyki w refleksji współczesnych polskich autorów, art. cyt., s. 25-26. Mieczysław Majewski w swojej bogatej literaturze podał jeszcze kilka innych określeń katechetyki, np. nauka teologiczno-praktyczna zajmująca się przepowiadaniem słowa Bożego dla rozwoju wiary we współczesnym świecie (Tenże, Zagadnienia metodologiczne katechetyki, dz. cyt., s. 57) czy teoria katechezy, zajmująca się tworzeniem podstaw, interpretacją i tworzeniem katechezy (Tenże, Teologia katechezy, Wrocław, 1989, s. 96).

[6] Por. Z. Marek, Podstawy i założenia katechetyki fundamentalnej, Kraków, 2007, s. 19, 30; P. Tomasik, Kluczowe pojęcia katechetyki fundamentalnej [W:] A. Kiciński (red.), Katechetyka i katecheza u progu XXI wieku, dz. cyt., s. 29; W. Osial, Katechetyka w odnowionym pastoralnym programie ewangelizacji – wyzwania pod adresem integracji refleksji katechetycznej z programowaniem duszpasterskim Kościoła [W:] A. Kiciński (red.), Katechetyka i katecheza u progu XXI wieku, dz. cyt., s. 219; A. Orczyk, Katecheza Kościoła i jej źródła. Zarys katechetyki fundamentalnej i materialnej, Radom, 2004, s. 11-14.

[7] Por. S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin, 1992, s. 253.

[8] Zdaniem Marka Mendyka, „(…) za teologiczną uważa się każdą dyscyplinę naukową, która choćby jedną lub kilkoma przesłankami sięga do Objawienia. Poza tym ona [katechetyka] jest naukowa, to znaczy, że jest metodyczną, systematyczną, krytyczną i zmierzającą do precyzji refleksją nad Objawieniem”. Por. tenże, Katechetyka jako nauka [W:] R. Chałupniak, J. Kochel, J. Kostorz, W. Spyra (red.), Wokół katechezy posoborowej. Księga pamiątkowa dedykowana ks. biskupowi Gerardowi Kuszowi, Opole, 2004, s. 141.

[9] Por. M. Majewski, Teologia katechezy, Wrocław, 1989, s. 108-109; Tenże, Pedagogiczno-dydaktyczne wartości katechezy integralnej, Kraków, 1995, s. 17-20.

[10] Por. S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, dz. cyt., s. 213.

[11] Por. S.C. Napiórkowski, Jak uprawiać teologię, Wrocław, 1991, s. 205.

[12] Ciekawa byłaby próba uzasadnienia katechetyki jako tzw. „dyscypliny granicznej”, która likwiduje ostre granice i izolację oraz odnajduje wspólny, interdyscyplinarny język między teologią a innymi dziedzinami zajmującymi się człowiekiem i jego rozwojem, także wychowaniem. Por. S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, dz. cyt., s. 281.

[13] Tamże, s. 187.

[14] Tamże, s. 187, 254-255.

[15] Por. R. Czekalski (red.), Katecheza w Kościele i dla Kościoła, Płock, 2006. Emilio Alberich pisze, że katecheza jest eklezjalną posługą słowa w służbie wychowania. Por. tenże, Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, Warszawa, 2003, s. 14. Marek Marczewski przypomina, odnosząc się do myśli ks. F. Blachnickiego, że katecheza jest „aktem zbawczego pośrednictwa Kościoła”. Katechezę należy określić jako funkcję Kościoła, stanowiącą o istotnym przejawie jego życia, polegającą na macierzyńskiej trosce Kościoła o nowe pokolenia, aby „wbudować je w Kościół”. Kościół jest podmiotem katechezy (wszyscy wezwani są do świadectwa i przekazywania wiary) i jej przedmiotem. Katecheza, prowadząca do wspólnoty, stanowi szczególny odcinek urzeczywistniania się Kościoła (por. M. Marczewski, Katechetyka integralną częścią teologii pastoralnej (refleksja nad koncepcją i teologią katechezy), art.cyt., s. 136-137).

[16] Por. P. Tomasik, Kluczowe pojęcia katechetyki fundamentalnej, art. cyt., s. 30.

[17] Pierwszym przykładem, który przychodzi mi na myśl, jest pewien spór terminologiczny, który swego czasu wiodłem z ks. prof. Piotrem Tomasikiem: Czy szkolne nauczanie religii można nazwać katechezą, czy też nie? Oddzielenie szkolnego nauczania religii od katechezy pociąga bowiem za sobą kolejne problemy i pytania. Jeżeli nie jest to katecheza, to dlaczego szkolną lekcją religii zajmują się katechetycy? W sporze, który przypomniałem, pojawiła się jeszcze inna kategoria – tzw. „pełna katecheza”. Zaistnienie tego określenia podważyło termin: „katecheza szkolna”. Oczywiście, zastanawiano się, gdzie jest realizowana pełna katecheza. Zapewne nie w szkole, lecz czy na pewno w parafii, a może w rodzinie?

[18] Por. A. Orczyk, Katecheza Kościoła i jej źródła. Zarys katechetyki fundamentalnej i materialnej, dz. cyt., s. 16.

[19] Na temat wzajemnych relacji nowej ewangelizacji i katechezy por. R. Chałupniak, Katecheza w służbie przekazu i formacji wiary. Nowa ewangelizacja w (nowej) katechezie, Kat, 56 (2012) nr 7-8, s. 4-16.

[20] Należy przypomnieć, że niektóre używane terminy nie są synonimami katechezy, a ich zakres treściowy jest wieloznaczny. Chodzi m.in. o „wychowanie religijne”, „wychowanie chrześcijańskie” oraz „wychowanie katolickie”. Por. R. Chałupniak, „Wychowanie religijne” czy „wychowanie chrześcijańskie”? [W:] R. Chałupniak, J. Kostorz, Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, Opole, 2001, s. 227-240.

[21] Por. J. Charytański, Cele katechezy [W:] R. Murawski, Teoretyczne założenia katechezy młodzieżowej, Warszawa, 1989, s. 152-173; J. Szpet, Dydaktyka katechezy, Poznań, 1999, s. 21-27.

[22] Por. R. Chałupniak, J. Kostorz, Wybrane zagadnienia z katechetyki, Opole, 2002, s. 47. Jak podkreśla Zbigniew Marek, „(…) w katechezie Kościoła ważne jest nie tylko przekazywanie prawdy o tym, co Bóg przez Jezusa uczynił dla ludzi, ale także i to, że dzieło Jezusa – zbawienie – trwa; że człowiek aktualnie zbawienia doświadcza w życiu Kościoła i w jego sakramentach. Z tych też powodów głoszone za pośrednictwem katechezy Kościoła zbawienie ma zostać przez człowieka rozpoznane jako rzeczywistość, która go dotyka, jako rzeczywistość przez niego poszukiwana i upragniona, a nie jako wymyślona idea” (Tenże, Podstawy i założenia katechetyki fundamentalnej, dz. cyt., s. 31).

[23] Por. R. Chałupniak, J. Kostorz, Wybrane zagadnienia z katechetyki, dz. cyt., s. 47. To, co stanowi właściwy cel katechezy (zbawienie i wiara), jest poza zasięgiem jej możliwości. Ku temu jednak katecheza ma zmierzać. Jej zadaniem jest stworzenie odpowiednich warunków, które dałyby możliwość zaktualizowania spotkania człowieka z Bogiem. Por. M. Marczewski, Katechetyka integralną częścią teologii pastoralnej (refleksja nad koncepcją i teologią katechezy), art. cyt., s. 136.

[24] Por. E. Alberich, Katecheza dzisiaj. Podręcznik katechetyki fundamentalnej, dz. cyt., s. 128-156.

[25] M. Mendyk, Katechetyka jako nauka [W:] R. Chałupniak, J. Kochel, J. Kostorz, W. Spyra (red.), Wokół katechezy posoborowej. Księga pamiątkowa dedykowana ks. biskupowi Gerardowi Kuszowi, Opole, 2004, s. 142.

[26] Por. P. Tomasik, Kluczowe pojęcia katechetyki fundamentalnej, art. cyt., s. 31.

[27] Por. M. Majewski, Teologia katechezy, Wrocław, 1989, s. 88-102.

[28] A. Orczyk, Katecheza Kościoła i jej źródła. Zarys katechetyki fundamentalnej i materialnej, dz. cyt., s. 18.

[29] M. Majewski, Teologia katechezy, dz. cyt., s. 31.

[30] Por. tamże, s. 121-132, cytat – s. 132.

[31] Mówiąc o „teologii pastoralnej”, kładzie się raczej nacisk na „pasterzującą hierarchię”, tymczasem nazwa „teologia praktyczna” wskazuje na dzieło całego ludu Bożego. Por. A. Potocki, Katechetyka w poszukiwaniu doświadczenia społecznego, czyli o związkach katechetyki i socjologii [W:] A. Kiciński (red.), Katechetyka i katecheza u progu XXI wieku, dz. cyt., s. 123, a także: B. Mierzwiński, Teologia pastoralna czy praktyczna – spór o nazwę czy o koncepcję [W]: J. Mikołajec (red.), Status naukowy teologii pastoralnej. Materiały z sympozjum polskich pastoralistów. Nysa 8-9 października 2001 r., Opole, 2003, s. 19-24.

[32] Por. M. Majewski, Zagadnienia metodologiczne katechetyki, dz. cyt., s. 54.

[33] Por. S.C. Napiórkowski, Jak uprawiać teologię, dz. cyt., s. 37-49.

[34] Por. M. Majewski, Zagadnienia metodologiczne katechetyki, dz. cyt., s. 23.

[35] Por. tamże, s. 54.

[36] K. Misiaszek, Katechetyka – katecheza – pedagogika religii. Refleksje na kanwie dialogu między katechetyką a pedagogiką religii [W:] A. Kiciński (red.), Katechetyka i katecheza u progu XXI wieku, dz. cyt., s. 179.

[37] Por. A. Potocki, Katechetyka w poszukiwaniu doświadczenia społecznego, czyli o związkach katechetyki i socjologii, art. cyt., s. 122.

[38] Tamże, s. 137-146.

[39] S. Kamiński, Metoda i język, Lublin, 1994, s. 465.

[40] Tamże, s. 466.

[41] M. Majewski, Zagadnienia metodologiczne katechetyki, dz. cyt., s. 127.

[42] S. Kamiński, Metoda i język, dz. cyt., s. 467.

[43] Por. S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk,dz. cyt., s. 206; S.C. Napiórkowski, Jak uprawiać teologię, dz. cyt., s. 63.

[44] Por. M. Majewski, Zagadnienia metodologiczne katechetyki, dz. cyt., s. 125-141; P. Mąkosa, Wkład księdza profesora Mieczysława Majewskiego w rozwój katechetyki polskiej, Lublin, 2004, s. 102-105.

[45] Por. Z. Marek, Podstawy i założenia katechetyki fundamentalnej, dz. cyt., s. 32.