Katecheta 2/2012

PROJEKT EDUKACYJNY W GIMNAZJUM JAKO WYZWANIE METODYCZNE DLA NAUCZYCIELA RELIGII
 
Wprowadzana w roku szkolnym 2009/2010, kolejna reforma programowa kształcenia ogólnego w gimnazjum zakłada nie tylko nowe cele i zadania edukacyjne szkoły, ale również modyfikuje treści programowe oraz sposoby pracy na lekcjach. Odwołując się do europejskich założeń w zakresie rozwijania kompetencji kluczowych, autorzy dokumentów programowych kształcenia ogólnego wprowadzają odmienny sposób przeprowadzania egzaminów gimnazjalnych i oceniania osiągnięć uczniów. Wspomniane zmiany obejmują również stymulację młodzieży do samodzielnego opracowania wybranych zagadnień z zakresu treści przedmiotowych poprzez zastosowanie projektów edukacyjnych. Realizacja tych założeń programowych w gimnazjum wymaga – zgodnie z zamysłem twórców reformy – przygotowania takich tematów, które pozwolą uczniom, stosownie do ich zainteresowań i potrzeb poznawczych, najpierw wybrać określone zagadnienie z zakresu wiedzy humanistycznej, matematycznej lub przyrodniczej, a następnie opracować je w zespole uczniowskim i zaprezentować na forum ogólnym (np. w klasie szkolnej).
Obowiązek prowadzenia projektów edukacyjnych w gimnazjum stwarza w nauczaniu religii określone szanse, daje pewne możliwości dydaktyczno-wychowawcze. Katecheta, podobnie jak nauczyciele przedmiotów kształcenia ogólnego, nie tylko może, ale i powinien włączyć się w realizację projektów edukacyjnych w szkole. Wymóg ten wynika z konieczności korelowania treści nauczania religii z treściami pozostałych przedmiotów szkolnych oraz wspierania uczniów w nabywaniu umiejętności integrowania kultury i wiary[1]. Stanowi także jedno z zadań edukacyjnych nauczyciela religii, wynikających z konieczności prowadzenia dialogu interdyscyplinarnego w szkole oraz systematycznej, zgodnej z obowiązującymi wymogami nadzoru pedagogicznego, organizacji lekcji religii. Interesujące poznawczo i praktycznie jest pytanie o działania, które nauczyciel religii może i powinien podjąć w związku z wykorzystaniem szansy, jaką niesie ze sobą zaproponowanie młodzieży tematów do opracowania w formie projektów edukacyjnych. Próba odpowiedzi na to pytanie wymaga ukazania jakościowo nowego obszaru pracy nauczyciela religii w nowej rzeczywistości edukacyjnej w gimnazjum. W związku z tym najpierw zostanie doprecyzowany termin ‘projekt edukacyjny’, a następnie dokonane krótkie wprowadzenie w problematykę związaną z projektami edukacyjnymi w gimnazjum, czyli ukazane podstawy teoretyczne oraz kolejno opisane – głównie w świetle obowiązujących dokumentów i wytycznych Ministerstwa Edukacji Narodowej, a także opracowań interpretujących prawo oświatowe – zarówno organizacja i realizacja gimnazjalnego projektu edukacyjnego, jak też jego walory dydaktyczno-wychowawcze w nauczaniu religii. W końcowej części podjętych analiz podano kilka uwag praktycznych, określając wyzwania jakie stoją przed nauczycielem religii w związku z realizacją projektów.
 
1. Projekt edukacyjny – czyli co?
 
Projekt edukacyjny należy do terminów z zakresu metodyki nauczania[2]. Wiąże się on wprost z wielostronną aktywizacją uczniów. Zgodnie z rozumieniem przyjętym w dokumentach oświatowych[3], projekt edukacyjny należy rozpatrywać jako jednorazowe przedsięwzięcie, charakteryzujące się dużą złożonością zadań związanych z realizacją treści programowych o charakterze interdyscyplinarnym, jakie muszą wykonać uczniowie w określonym czasie pod opieką nauczyciela[4]. „Jest [on] zespołowym, planowym działaniem uczniów, mającym na celu rozwiązanie konkretnego problemu, z zastosowaniem różnorodnych metod”[5]. Oznacza to, że – jak każdy sposób aktywizacji – również ten sposób nauczania polega na samodzielnej pracy uczniów, związanej z realizacją zadania określonego przez nauczyciela. Istotną, a zarazem specyficzną właściwością projektów edukacyjnych jest praca zespołowa poza zajęciami lekcyjnymi i szkolnymi. Uczniowie w grupie podejmują samodzielnie, w formie pracy domowej, długofalowe działania związane z wykonaniem zadania lub rozwiązaniem problemu dydaktycznego i wychowawczego, postawionego przez nauczyciela na podstawie wcześniej przyjętych założeń[6]. Tak określony projekt edukacyjny nie może więc być wykonany indywidualnie. Przeciwnie, wymaga on realizacji zespołowej. Poza tym jego istotą jest rozwiązywanie konkretnego problemu, wynikającego z treści różnych przedmiotów, określonych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego lub wykraczających poza te treści[7]. Ten ostatni aspekt jest bardzo ważny. Pośrednio przypomina, że właściwie realizowany projekt powinien zawierać problem w temacie. Dobrze, gdy problem ten jest formułowany w formie otwartego zdania pytającego, a więc takiego, które wymaga wyjaśnienia lub narracji oraz daje dużą swobodę wypowiedzi (tzw. odpowiedzi nieschematycznych). Przykładowo, można wykorzystać następujące zaimki pytajne (partykuły pytajne): w jaki sposób, co należy zrobić, aby…, co możemy zrobić, żeby…, dlaczego, jak… Rozwiązanie, w ramach projektu edukacyjnego, tak określonego problemu wymaga zastosowania różnorodnych metod i technik dydaktycznych. Świadczy też o dobrej znajomości podstawowych zasad dydaktycznych.
 
2. Podstawy teoretyczne realizacji projektów edukacyjnych w gimnazjum
 
Wdrażana od roku szkolnego 2009/2010 w gimnazjum nowa, zapisana w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku, Podstawa programowa kształcenia ogólnego, obliguje dyrektorów szkół i nauczycieli do realizacji projektów edukacyjnych[8]. W myśl tego rozporządzenia: 1) wszyscy uczniowie gimnazjum, realizujący treści nowej Podstawy programowej kształcenia ogólnego, są zobowiązani (w ciągu trzech lat) do udziału co najmniej w jednym projekcie edukacyjnym; 2) projekty edukacyjne należy realizować w zespołach; 3) każdy zespół opracowuje rozwiązanie konkretnego problemu z zakresu wybranych treści przedmiotów kształcenia ogólnego lub wykraczających poza te treści; 4) projekty edukacyjne mogą dotyczyć problematyki jednego przedmiotu lub mieć charakter interdyscyplinarny[9]. Jednocześnie w Podstawie programowej kształcenia ogólnego (w zalecanych warunkach jej realizacji) stwierdzono, że 20% treści określonych w podstawie programowej wiedzy o społeczeństwie należy podejmować w formie uczniowskiego projektu edukacyjnego[10]. W praktyce implikuje to dominację tematów opracowywanych pod kierunkiem nauczyciela wiedzy o społeczeństwie lub skorelowanych z innymi przedmiotami, które również (pośrednio lub bezpośrednio) podejmują problematykę społeczną. Do takich przedmiotów nauczania w szkole należy lekcja religii. Co więcej, w zalecanych warunkach realizacji podstawy programowej z zastosowaniem projektów wymieniono inne kwestie, które zasługują na uwagę nauczycieli religii. Zalicza się do nich m.in. tematykę z zakresu języka polskiego, edukacji zdrowotnej, nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Tego rodzaju obszary tematyczne sprzyjają zaangażowaniu katechetów w działania szkoły związane z projektami edukacyjnymi.
Istotny jest fakt, że Ministerstwo Edukacji Narodowej nie określiło szczegółowych warunków realizacji gimnazjalnych projektów. Przeciwnie, zobowiązało dyrektorów szkół do doprecyzowania – w porozumieniu z radą pedagogiczną – zasad realizacji projektów[11]. Oznacza to, iż każda szkoła wypracowuje własne zasady, dostosowując je do konkretnych warunków edukacyjnych i społecznych (np. wielkości szkoły, możliwości organizacyjnych, posiadanego sprzętu, zainteresowań i potrzeb uczniów, zasobów środowiska, gotowości rodziców do współpracy, kompetencji nauczycieli)[12]. W związku z tym dyrektor szkoły ma za zadanie, w porozumieniu z radą pedagogiczną, określić najpierw szczegółowe warunki realizacji projektów edukacyjnych, a następnie zapoznać z warunkami rodziców i uczniów[13]. W praktyce dyrektor szkoły wraz z radą pedagogiczną powinien podjąć wiążące decyzje co do organizacji prac nad projektami gimnazjalnymi, określając m.in.: termin wykonania projektów, czas realizacji projektów, rodzaj i zakres treści programowych projektów oraz wyznaczając opiekunów zespołów uczniowskich, którzy będą realizować projekty, i konsultantów, wspierających młodzież w wykonywaniu poszczególnych zadań[14]. Tak planowany projekt edukacyjny wymaga więc zaangażowania wielu nauczycieli, reprezentujących różne dziedziny wiedzy szkolnej, a więc także katechetów. Zaleca się, aby „wychowawca klasy na początku roku szkolnego, w którym uczniowie będą realizować projekt edukacyjny, informował uczniów i ich rodziców (prawnych opiekunów) o warunkach realizacji projektu edukacyjnego”[15]. Tym samym nauczyciele, pełniący funkcję wychowawcy klas, niezależnie od tego, czy są merytorycznymi opiekunami projektów edukacyjnych, zostają włączeni w realizację tej formy nauczania w gimnazjum.
Według założeń ministerialnych, które dotyczą projektów edukacyjnych, do zadań szkół należy również ustalenie formy i czasu prezentacji efektu końcowego, zgodnie z zasadami dydaktycznymi, oraz dokumentacji wykonanego projektu. Inaczej mówiąc, dyrektor wraz z gronem pedagogicznym musi określić, kiedy i jak zostanie zorganizowana publiczna prezentacja rezultatów pracy nad projektami, czy będzie to np. jedno wydarzenie w szkole, czy też każdy opiekun sam zorganizuje prezentację prac swoich zespołów. Oznacza to, że uczniowie mogą przedstawić swój projekt na forum ogólnym (w zespole klasowym, podczas szkolnej uroczystości) lub też dla osób zainteresowanych określoną tematyką. W tym drugim przypadku można np. zorganizować „dzień projektów”, sesję naukową, spektakl teatralny, wieczór poetycki, festyn tematyczny. Z kolei, planując dokumentację wykonanego projektu, warto zalecić uczniom m.in. zredagowanie sprawozdania, opracowanie karty z projektu, sporządzenie dokumentacji w formie albumu ze zdjęciami, filmu, audycji słowno-muzycznej, prezentacji multimedialnej[16].
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej, rozporządzeniem dotyczącym projektów gimnazjalnych kryteria oceniania tej formy aktywności młodzieży są szczególnie ważne. Każde gimnazjum, określając w swoim statucie wewnątrzszkolne kryteria, według których ocenia się zachowanie uczniów, ma obowiązek uwzględnić udział uczniów w realizacji projektu. Zaleca się też doprecyzowanie zasad oceniania przedmiotowego, tak aby została w nich doceniona praca młodzieży nad projektami edukacyjnymi, związanymi z treściami nauczania określonego przedmiotu. Od roku szkolnego 2011/2012 na świadectwie ukończenia gimnazjum[17] wpisuje się nie tylko informację o udziale ucznia w realizacji projektu edukacyjnego, ale również temat realizowanego projektu[18].
Do zadań dyrektora szkoły i grona pedagogicznego należy: wybór uczniów (która klasa i jak intensywnie), którzy będą pracować nad projektem, wyznaczenie nauczycieli opiekunów, określenie, w jaki sposób będzie zorganizowana w szkole opieka nauczycieli nad pracą zespołów uczniowskich (np. w czasie zajęć pozalekcyjnych, na konsultacjach), ile zakresów tematycznych wybierze dana szkoła do opracowania w formie projektów, kto z grona pedagogicznego będzie koordynował projekty oraz jaką rolę spełnią wychowawcy klas w organizowaniu i monitorowaniu udziału wszystkich uczniów w projektach. Pod względem organizacyjnym szczególnie ważne jest ustalenie, w jaki sposób młodzież gimnazjalna dokona wyboru tematu, który zrealizuje w formie projektu, oraz w jaki sposób zostaną utworzone zespoły uczniów. Z tym wiąże się kolejna sprawa: konieczność określenia, w jaki sposób będą doprecyzowane konkretne problemy, wynikające wprost z pracy nad danym tematem, w jak licznych zespołach uczniowie będą pracować nad projektem, jak uczniowie zaplanują poszczególne działania oraz kiedy i w jaki sposób mają złożyć sprawozdanie z ich realizacji (np. czy haromonogram pracy zespołu będą musieli oddać nauczycielowi – opiekunowi projektu czy wychowawcy klasy). W podejmowaniu wymienionych działań pomocą służy Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie[19], który z polecenia Ministerstwa Edukacji Narodowej wspomaga – w ramach III Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki – dyrektorów gimnazjów w procesie wdrażania projektu gimnazjalnego do praktyki szkolnej poprzez opracowanie i udostępnianie materiałów dla nauczycieli i dyrektorów oraz promocję przykładów dobrych praktyk[20]. Wykorzystując wspomnianą pomoc, każdy nauczyciel jest zobowiązany dostosować propozycję autorów do realiów własnej pracy w szkole i specyfiki przedmiotu, którego naucza.
 
3. Organizacja i realizacja gimnazjalnego projektu edukacyjnego w nauczaniu religii
 
Uwzględniając zalecenia autorów dokumentów programowych katechezy[21] na temat realizacji nauczania religii w szkole, zgodnie z obowiązującymi wymaganiami w zakresie nadzoru pedagogicznego oraz wskazania wynikające z wyżej wymienionych rozporządzeń Ministra Edukacji Narodowej, nauczyciel religii ma do spełnienia ważną rolę w działaniach szkoły związanych z gimnazjalnymi projektami edukacyjnymi. Nie tylko może, ale także powinien włączyć się w ten obszar pracy dydaktycznej w gimnazjum, wspierając młodzież w realizacji projektów[22].
Do priorytetowych zadań organizacyjnych nauczyciela religii w zakresie gimnazjalnych projektów edukacyjnych należy przedłożenie dyrekcji i nauczycielom (np. podczas rady pedagogicznej) tematów interesujących, a zarazem wykraczających poza treści katechizmowe. Warto przy tym uwzględnić zagadnienia, które zaplanowano w dokumentach programowych nauczania religii jako obszary treściowe do korelacji z edukacją szkolną. Przykładowo mogą to być tematy dotyczące tradycji chrześcijańskich, świątyni w regionie, tradycji regionalnych, roli błogosławionego Jana Pawła II w promocji godności i praw człowieka, wkładu Kościoła katolickiego w rozwój kultury europejskiej, świętych naszych czasów jako wzorów osobowych, wątków biblijnych we współczesnej poezji, motywów religijnych we współczesnej literaturze, promocji zdrowego stylu życia, chrześcijańskiego modelu rodziny, judaizmu jako wspólnego dziedzictwa, roli negocjacji i mediacji w rozwiązywaniu konfliktów małżeńsko-rodzinnych, wdrażania do samowychowania, roli Kościoła w wychowaniu patriotycznym młodego pokolenia, tożsamości człowieka, współczesnych uzależnień człowieka, patologii w rodzinie. Zaangażowanie uczniów w realizację tych tematów w dużym stopniu zależy nie tylko od zainteresowań młodzieży, ale również od sposobów, jakimi posłuży się nauczyciel religii, motywując katechizowanych do wykonania projektu. W związku z tym zaleca się, aby uczniowie mogli samodzielnie doprecyzować (np. uszczegółowić) lub zmienić formę tematu (np. ze zdania twierdzącego na pytające). Takie działanie pozwala doświadczyć katechizowanym, że mają swój udział w ustaleniu ostatecznej wersji tematu projektu. Zwiększa też motywację uczniów, którzy czują się autorami projektu. Co więcej, w procesie motywacji ważne miejsce zajmują jasno określone kryteria oceniania oraz sposoby kontaktowania się uczniów z nauczycielem religii. Niemniej istotną rolę spełniają następujące elementy: jakość pomocy, na którą może liczyć młodzież ze strony katechety, połączenie (w czasie realizacji projektu) nauki z zabawą, podejmowanie zagadnień bliskich każdemu uczniowi, odnoszących się do jego zainteresowań i nawiązujących do jego doświadczeń. Poza tym bardzo ważne miejsce zajmuje wykorzystywanie w projektach technologii informacyjnej[23]. Współpraca nauczyciela religii z uczniami na etapie konsultacji może odbywać się np. za pomocą darmowych komunikatorów internetowych (np. skype, gadu-gadu, poczta elektroniczna). Do współpracy warto też włączyć rodziców, wykorzystując przy tym możliwości jakie stwarza elektroniczny dziennik szkolny. Uczniowie, korzystając z nowych technologii informacyjnych, mogą również sami inicjować blogi, nagrywać filmy i audycje, które potem umieszczą na stronie projektu, oraz redagować e-gazetkę.
Kolejnym ważnym elementem w organizacji i realizacji projektu edukacyjnego jest określenie celów projektu i zaplanowanie etapów jego realizacji, czyli przygotowanie struktury projektu i wprowadzenie uczniów do samodzielnego działania[24]. Do zadań nauczyciela religii należy uświadomienie uczniom, że projekt edukacyjny sprzyja m.in. nabywaniu umiejętności społecznych (współpraca i współdziałanie w grupie, mediacja i negocjacja, kompromis, skuteczne komunikowanie się z innymi osobami), wdraża do samodzielnej pracy, rozwija zainteresowania, zaspokaja ciekawość poznawczą, a zarazem uczy odpowiedzialności za sobie i innych oraz pomaga w rozwijaniu postaw niezbędnych w dorosłym życiu (np. otwartości, szacunku, tolerancji, dialogu)[25]. Konieczne jest przy tym, o czym słusznie przypominają interpretatorzy dokumentów oświatowych, „jasne formułowanie celów, jakie mają być osiągnięte poprzez wykonywanie projektów”[26]. Nauczyciel religii, podobnie jak inni nauczyciele, powinien formułować cele w sposób przystępny dla uczniów, a zarazem stymulujący ich aktywność i samodzielność poznawczą. Chodzi o to, aby uczniowie rozumieli, czego od nich oczekuje katecheta, co będzie przedmiotem ich samodzielnego zadania, czego się dowiedzą, jakie będą mogli podejmować inicjatywy oraz jakie rozwiną umiejętności. Świadomość celu jednak nie wystarczy; potrzebne są kolejne działania związane z bezpośrednim przygotowaniem uczniów do pracy nad projektem, szczególnie gdy wcześniej nie wykonywali oni projektów, lub przypomnienie zasad realizacji projektów (także zasad pracy w zespole). W związku z tym zaleca się, aby nauczyciel religii ukazał młodzieży dobre przykłady wykonania zadań związanych z projektem, np. przygotował instrukcję, pokazał, jak należy zredagować sprawozdanie czy opracować karty projektu, jakie powinny być efekty końcowe (np. wykonanie nagrania muzycznego, filmu lub albumu) oraz określił kryteria oceniania projektu[27] i przygotował kontrakt edukacyjny[28]. Jest to zadanie o charakterze informacyjno-motywacyjnym, które ma na celu wzbudzenie zainteresowania młodzieży oraz zmotywowania jej do działania zgodnie z osobistymi zainteresowaniami i potrzebami poznawczymi. Na tym etapie nauczyciel religii powinien również: 1) określić, ile czasu zajmie uczniom realizacja zadań cząstkowych i całego projektu; 2) uzgodnić działania z innymi nauczycielami, zwłaszcza jeśli uczniowie zadeklarowali udział w kilku projektach lub gdy w gronie pedagogicznym podjęto decyzję, że projekt edukacyjny w ramach lekcji religii będzie miał charakter interdyscyplinarny[29]; 3) dokonać doboru grup do realizacji konkretnych projektów[30]. W związku z podziałem zespołów zaleca się, aby nie były one zbyt liczne[31]. Nauczyciel religii może sam wyznaczyć zespoły uczniowskie lub stworzyć uczniom okazję, by dobrali się (według własnych preferencji) w grupy, w których będą pracować nad projektem. Katecheta jest również zobowiązany, by motywować młodzież do podjęcia decyzji związanej z doborem tematu projektu lub wspierać uczniów najpierw w wyborze tematu, a następnie w ustaleniu składu zespołu wykonującego zadania. Zaleca się także, aby przed ostatecznym sformułowaniem tematów nauczyciel religii: 1) pozostawił uczniom czas na wybór lidera zespołu lub sam wyznaczył lidera[32] oraz na zebranie wstępnych informacji i rozważenie szans związanych z wykonaniem projektu; 2) wypracował wspólnie z uczniami zasady pracy w zespole, które powinny być obowiązujące i respektowane przez wszystkich[33].
W głównej fazie realizacji projektu, która polega na wykonaniu zaplanowanych działań, powinien pomagać nauczyciel religii, prowadząc konsultacje. W tym celu może on wykorzystać godziny wynikające z art. 42 Karty nauczyciela[34] (tzw. godziny karciane) oraz pocztę elektroniczną. Zaleca się przy tym spotkania nauczyciela religii z uczniami – tzw. konsultacje – raz na dwa tygodnie lub raz na tydzień[35]. W miarę potrzeb i możliwości katecheta powinien też podjąć współpracę z pracownikiem biblioteki i nauczycielem informatyki, prosząc o udzielanie pomocy katechizowanym w zakresie gromadzenia i opracowania materiałów. Na tym etapie realizacji projektu nauczyciel religii jest zobowiązywany do: dokonywania systematycznej obserwacji i oceny postępów uczniów w pracach nad projektem[36], włączania uczniów w proces samooceny i oceny koleżeńskiej, motywowania uczniów do systematycznych działań zaplanowanych w projekcie i doprowadzenia tych działań do końca oraz wspierania w nabywaniu umiejętności współpracy w zespole i współodpowiedzialności za efekt końcowy projektu.
Przedostatni etap pracy nad projektem obejmuje publiczną prezentację rezultatów projektu, czyli syntezę działania uczniów pod kierunkiem nauczyciela religii. Jego celem jest stworzenie młodzieży okazji do wykazania się nie tylko wiadomościami, ale również umiejętnościami oraz do pokazania efektów końcowych działań podejmowanych w ramach projektu. Słusznie zakłada się, że „(…) perspektywa publicznej prezentacji (…) silnie motywuje uczniów do pracy. Ułatwia pracę nauczycielowi, gdyż dyscyplinuje uczniów i zwiększa ich poczucie odpowiedzialności. Zwykle wyzwala też twórczą energię oraz uczy zachowania w sytuacjach publicznych i daje szansę rozwinięcia ważnych umiejętności”[37]. Aby było to możliwe, nauczyciel religii powinien zaplanować – zgodnie z podstawowymi zasadami dydaktycznymi[38] – prezentację na forum klasy lub przed szerszym audytorium (np. w ramach szkolnego „dnia projektów”, sesji naukowej, szkolnych rekolekcji wielkopostnych)[39] oraz prezentację projektu w wersji internetowej[40], zwłaszcza jeżeli problematyka projektu może być interesująca i pożyteczna dla innych uczniów. Zaleca się przy tym wykorzystanie podczas prezentacji materialnych efektów pracy uczniów. Mogą to być: albumy ilustrowane zdjęciami, mapkami, relacjami pisemnymi, plakaty, collage, broszurki, ulotki, gazetki, modele, makiety z opisem, filmy, nagrania audio, przedstawienia teatralne, inscenizacje, wieczorki poetyckie, animacje filmów, prezentacje multimedialne, nagrania dźwiękowe, raporty z badań ze statystykami w Excelu, multimedialne i interaktywne plakaty[41]. Każda z wymienionych form winna być powiązana z tematem projektu, preferencjami uczniów oraz z celami postawionymi na drugim etapie prac nad projektem edukacyjnym.
Końcowy etap wiąże się z ocenianiem i nagradzaniem uczniów, według kryteriów ustalonych w fazie planowania zadań[42]. W praktyce edukacyjnej czynności te polegają przede wszystkim na przekazaniu młodzieży informacji o poziomie osiągniętych rezultatów, o mocnych i słabych stronach wykonanej pracy oraz o tym, co i jak można wykonać lepiej[43]. Czasami, w związku z różnymi nieprzewidzianymi okolicznościami, konieczna okazuje się drobna modyfikacja ustalonych, na etapie planowania, zasad oceniania (np. dodatkowe punkty za odpowiedzialne podejście do zadań i pokonywanie trudności związanych z realizacją projektu)[44]. Oceniając, nauczyciel religii powinien uwzględnić nie tylko samo wykonanie projektu, ale również współpracę zespołu oraz wkład każdego ucznia[45]. Dodatkowo proponuje się zastosowanie oceny koleżeńskiej i samooceny uczniów[46]. Natomiast po zakończeniu pracy nad projektem (po prezentacji) zaleca się powszechne udostępnienie efektów pracy zespołów projektowych (np. w bibliotece, na stronie internetowej, na korytarzu szkolnym) oraz nagłośnienie (np. w lokalnych mediach) i archiwizowanie (np. w formie fotograficznej, filmowej, elektronicznej lub chociażby w postaci zapisu w szkolnej kronice)[47].
 
4. Walory dydaktyczno-wychowawcze projektów edukacyjnych w nauczaniu religii
 
Projekt edukacyjny w nauczaniu religii w gimnazjum może spełnić znaczącą rolę nie tylko w procesie dydaktycznym, ale i wychowawczym. Z uwagi na wyżej wymienione zasady oceniania (m.in. uwzględniania oceny z projektu przy wystawianiu oceny z zachowania), stanowi okazję do dowartościowania lekcji religii i zrozumienia jej roli w procesie integralnej edukacji. Uczniowie, uczestnicząc w projekcie edukacyjnym, realizowanym pod kierunkiem nauczyciela religii, rozwijają umiejętności i postawy[48]. Poszerzają bowiem nie tylko zakres wiedzy religijnej, ale nabywają również takich zdolności, jak: integrowanie wiedzy z lekcji religii z wiedzą z innych dziedzin nauki szkolnej, komunikowanie się w grupie, praktyczne działanie i współdziałanie w grupie, samoocena i ocena koleżeńska[49]. Uczą się też organizacji własnej pracy, systematyczności, wytrwałości w dążeniu do realizacji zamierzonego celu, współodpowiedzialności, publicznej prezentacji i argumentowania własnych poglądów[50]. Kształtują w sobie postawę samokształcenia, innowacyjności i zaangażowania w działania społeczne[51]. Dzięki pracy z zastosowaniem projektów edukacyjnych dokonuje się socjalizacja młodzieży gimnazjalnej, także do wspólnoty Kościoła. Ta ostatnia sytuacja ma miejsce wtedy, gdy efekty końcowe pracy zostają zaprezentowane np. podczas rekolekcji szkolnych czy spotkania organizowanego dla osób starszych i samotnych w parafii przez wolontariuszy ze szkolnego koła Caritas. Poza tym katechizowani są stymulowani do wzmożonej aktywności własnej oraz do samodzielności poznawczej i odpowiedzialności. Mają też wiele okazji do twórczego myślenia i działania oraz do wymiany i gromadzenia nowych doświadczeń związanych z rozwojem osobowym, religijnym i społecznym[52]. Jednocześnie rozwijają zainteresowania (także wiedzę religijną), uzdolnienia, odkrywają związek wiary z kulturą, rozpoznają, na czym polega przynależność do społeczności lokalnej i wspólnoty Kościoła oraz uczą się integracji kultury z wiarą. Dzięki prezentacji w toku lekcji religii wyników prac nad projektem młodzież kształtuje umiejętności wypowiadania się, przedstawiania rezultatów swojej pracy, jej obrony, dostosowywania formy prezentacji do potrzeb słuchaczy, a także odpowiadania na pytania czy też dyskutowania na tematy religijne, moralne i społeczne. Wszystko to sprzyja uczeniu się tolerancji światopoglądowej, interioryzacji wartości oraz kształtowaniu postaw społecznych i chrześcijańskich[53]. Dzięki pracom nad projektem uczniowie mają większe poczucie wartości; wzrasta ich pewność siebie. Odkrywają bowiem, że potrafią samodzielnie, a zarazem odpowiedzialnie podejmować różne zadania związane z zastosowaniem wiedzy religijnej w sytuacjach problemowych oraz doświadczają, na czym polega sukces[54].
Realizacja poszczególnych zadań związanych z projektem, jak już wyżej zauważono, wymaga od młodzieży częstych kontaktów (np. podczas konsultacji) z nauczycielem religii, co sprzyja nawiązaniu dialogu i współpracy na gruncie znacznie bliższym niż podczas realizacji treści zawartych w programie nauczania religii czy podręczniku katechetycznym. Poza tym uczniowie doświadczają, że nauczyciel religii jest przewodnikiem, który rezygnuje z kreacji własnej osoby jako najważniejszej w klasie, by wspierać wychowanków w zrozumieniu prawdy o miłości Boga do człowieka. Częste kontakty nauczyciela religii z młodzieżą, która pracuje nad projektem, sprzyjają przełamywaniu wewnętrznych barier, stereotypów i uprzedzeń. Są też dobrą okazją do uczenia się umiejętności współdziałania oraz doświadczania, na czym polega prawo do błędu i samodzielności poznawczej. Realizując projekt, uczniowie mają wiele okazji do odkrywania znaczącej roli katechety w udzielaniu wsparcia wychowawczego, które polega na wdrażaniu wychowanków do pracy nad sobą. W ten sposób młodzież jest stymulowana do autentycznego zaangażowania we własny rozwój osobowy i religijny.
Projekty edukacyjne spełniają również istotną rolę w rozwoju kreatywności nauczyciela religii. Koordynując pracę młodzieży, może on oderwać się od rutynowych czynności, poszukiwać różnych nietypowych sposobów i miejsc prezentacji gotowych projektów oraz podejmować współpracę z innymi nauczycielami i osobami ze społeczności lokalnej. Co więcej, udzielając informacji o projekcie do mediów (zwłaszcza katolickich), nauczyciel religii może dzielić się osobistym doświadczeniem i zachęcać innych do podejmowania podobnych działań. Dzięki umiejętnemu koordynowaniu projektu wzrasta autorytet katechety oraz związane z nim pewność siebie i satysfakcja z pracy zawodowej.
Z uwagi na fakt, że projekt edukacyjny jest przedsięwzięciem niepowtarzalnym (nawet jeżeli jest to projekt o tej samej tematyce, realizowany przez uczniów w kilku różnych zespołach klasowych, rezultaty będą zupełnie inne), dostarcza on nauczycielowi religii nowej interesującej wiedzy nie tylko o świecie, ale również o potrzebach, zainteresowaniach, priorytetach katechizowanych[55]. Właśnie projekty edukacyjne mogą przyczyniać się do podnoszenia kompetencji merytorycznych, psychologicznych i pedagogicznych, doskonalenia metod pracy, wprowadzenia nowych strategii nauczania, doskonalenia umiejętności pracy zespołowej, rozwijania umiejętności interpersonalnych[56]. Cenne są tu również możliwości, jakie stwarza projekt edukacyjny w zakresie współpracy nauczyciela religii z rodzicami, lokalnymi władzami oświatowymi i samorządowymi, instytucjami, mediami oraz z parafią. Pozwala bowiem angażować różne podmioty odpowiedzialne za wychowanie młodzieży. Tak więc w praktyce projekty realizowane przez uczniów – pod kierunkiem nauczyciela religii – spełniają wielorakie funkcje dydaktyczno-wychowawcze, a jednocześnie pokazują, że lekcje religii mogą być bardziej interesujące i bliskie potrzebom edukacyjnym.
 
5. Uwagi końcowe
 
Mając na uwadze powyższe stwierdzenia, warto jeszcze raz podkreślić, że każdy ze wskazanych etapów pracy katechizowanych uczniów nad projektem edukacyjnym, realizowanym pod kierunkiem nauczyciela religii, ma charakter ogólnych wytycznych. W praktyce wymaga ukonkretnienia, stosownie do tematyki, czasu, miejsca, dostępnych środków, predyspozycji młodzieży i kompetencji katechety. Właśnie nauczyciel religii, decydując się na wykorzystanie projektów edukacyjnych w procesie nauczania religii, powinien indywidualnie potraktować wskazówki zapisane w dokumentach oświatowych i opracowaniach dydaktyków. Oznacza to konieczność adaptacji wymienionych etapów do potrzeb lekcji religii, zwłaszcza do celów katechetycznych (wymagań ogólnych) i treści nauczania (wymagań szczegółowych), jakie dzięki pracy nad projektem zamierza się osiągnąć.
Ważna jest także postawa nauczyciela religii w toku realizacji przez młodzież projektów edukacyjnych. Ma on być raczej doradcą niż ekspertem, powinien zachęcać uczniów do samodzielnego poszukiwania źródeł wiedzy i nowych rozwiązań, które mogą również wykraczać poza stan wiedzy katechety. W ten sposób nie ogranicza się swobody młodzieży w działaniu, przeciwnie, w rozwiązywaniu problemów dopuszcza się podejście interdyscyplinarne, nieograniczone stanem wiedzy nauczyciela religii. Uczniowie doświadczają, że katecheta jest otwarty na to, co nowe, i potrafi wraz z katechizowanymi odkrywać nowe treści.
W praktyce nauczyciel religii powinien poszukiwać różnych sposobów, które zmotywują młodzież do podjęcia prac nad projektem edukacyjnym, realizowanym pod jego kierunkiem. Istotną rolę mogą tu odgrywać tematy projektów, które mają związek z egzystencją ucznia i życiem społecznym, a zarazem sprzyjają równoczesnemu zdobywaniu wiedzy i rozwijaniu umiejętności oraz łączą treści edukacyjne nauczania religii z treściami innych przedmiotów szkolnych. Poza tym każdy z projektów powinien być realizowany z zastosowaniem nowych technologii informacyjnych. Użycie komputera wraz z oprogramowaniem i narzędziami oraz Internetu nie tylko ułatwi uczniom pracę nad projektem (np. na etapie wyszukiwania i gromadzenia danych, sporządzania dokumentacji, obróbki zdjęć, filmów, przygotowania prezentacji multimedialnej), ale także pomoże w kontaktowaniu się za pomocą poczty elektronicznej z nauczycielem religii czy też ze wskazanymi przez nauczyciela religii ekspertami w danej dziedzinie. Niemniej istotne są również takie elementy metodyczne, jak: jasno określone cele projektu, ustalone razem z uczniami; dobra instrukcja, zawierająca temat, cele, metody pracy, terminy, kryteria oceny; czytelny podział obowiązków; prezentacja pracy publicznie – nie tylko w szkole, ale i w instytucjach współpracujących ze szkołą (np. w hospicjum, domu pomocy społecznej, świetlicy terapeutycznej, domu dziecka, parafii). Zastosowanie każdej z powyższych wskazówek teoretycznych wymaga od nauczyciela religii zaangażowania. Warto jednak spróbować przełamywać dotychczasowe style nauczania religii i towarzyszyć młodzieży w drodze rozwoju ich kompetencji kluczowych, które spełniają ważną rolę w rozwoju osobowości.
 
 
Anna Zellma – dr hab. nauk teologicznych w zakresie katechetyki, profesor nadzwyczajny w Katedrze Katechetyki i Pedagogiki na Wydziale Teologii UWM w Olsztynie.