Katecheta 7/2013

ANALFABETYZM RELIGIJNY POLSKIEJ MŁODZIEŻY WYZWANIEM DLA SZKOLNEGO NAUCZANIA RELIGII

W ogłoszonym przez papieża Benedykta XVI „Roku Wiary”[1] osoby odpowiedzialne w Kościele polskim za nauczanie i wychowanie w wierze młodego pokolenia podejmują różne inicjatywy duszpasterskie w archidiecezjach i diecezjach. Mają one na celu wspieranie adresatów w ponownym odkrywaniu i rozważaniu podstawowych treści wiary, zawartych w „Katechizmie Kościoła katolickiego”. Uwzględniając wyraźny zanik praktyk religijnych wśród znacznej części młodzieży polskiej, zwracają uwagę na potrzebę takich działań duszpasterskich, dzięki w katechizowanych nastąpi rozbudzenie pragnienia spotkania z Bogiem w sakramencie pokuty i pojednania oraz podczas celebracji Eucharystii. U podstaw tych działań znajduje się m.in. przekonanie o potrzebie ożywienia ducha wiary wśród młodzieży, która uczestniczy w lekcjach religii. Z tym wiąże się również dążenie do wspierania młodych osób w odkrywaniu Boga żywego, miłującego, obecnego w życiu indywidualnym wierzących oraz we wspólnocie Kościoła. Niewątpliwie wyżej wymienione założenia są uzasadnione. Uczestnicy szkolnych lekcji religii potrzebują nowej ewangelizacji. Często bowiem, zwłaszcza w szkołach ponadgimnazjalnych, kontakt młodzieży z Bogiem i ze wspólnotą Kościoła ogranicza się do udziału w lekcji religii. Istotnym problemem pozostaje także nieznajomość prawd wiary, która prowadzi do zaniku praktyk religijnych. Sytuacja ta różnie wygląd nie tylko w poszczególnych diecezjach, ale także w parafiach. W dużej mierze uzależniona jest od środowiska społecznego (rodziny, szkoły, parafii, grupy rówieśniczej) i wpływów kultury postmodernistycznej.
Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na zjawisko analfabetyzmu religijnego wśród polskiej młodzieży oraz na wyzwania z tym związane, jakie stoją przed szkolnym nauczaniem religii. Główny akcent zostanie zatem położony na poszukiwanie odpowiedzi na pytania: czym jest analfabetyzm religijny i w jaki sposób przejawia się on wśród polskiej młodzieży i dlaczego? jakie z tego wynikają konsekwencje dla praktyki nauczania religii w szkole? Odpowiadając, najpierw opisze się istotę analfabetyzmu religijnego oraz jego oznaki wśród polskiej młodzieży. Następnie wskaże się na konsekwencje analfabetyzmu religijnego dla praktyki nauczania religii katolickiej w szkole. Zaprezentowane zostaną też podstawowe czynniki wpływające na pogłębianie się analfabetyzmu religijnego wśród młodych Polaków. W kontekście tak ukierunkowanych analiz zwróci się uwagę na kwestie otwarte. Wyznaczają one kierunki poszukiwań odpowiednich rozwiązań duszpasterskich, skłaniają do dalszych dyskusji i do dzielenia się doświadczeniem. Z uwagi na analizy podejmowane w związku z nauczaniem religii rzymskokatolickiej, punktem odniesienia będzie treść doktryny Kościoła katolickiego.
Całość wywodu zaprezentowanego w poniższych analizach stanowi jedynie punkt wyjścia. Ma skłonić osoby odpowiedzialne za edukację religijną polskiej młodzieży w szkole i za posługę katechetyczną do poszukiwania odpowiednich, długookresowych strategii pastoralnych. Nadrzędnym celem tych działań powinna być realna poprawa poziomu wiedzy i zaangażowania religijnego młodzieży polskiej.
 
Analfabetyzm religijny – czyli co?
                        Podejmując analizę analfabetyzmu religijnego młodzieży polskiej, należy najpierw wyjaśnić znaczenie tego terminu. Składa się on z rzeczownika „analfabetyzm” i przymiotnika „religijny”. Pierwszy wyraz ma swój źródłosłów w języku greckim (αναλφαβετος) i oznacza nieznający liter[2]. W powszechnym tego słowa znaczeniu pojęcie „analfabetyzm” ma zastosowanie w odniesieniu do słowa pisanego. Oznacza brak umiejętności pisania i czytania oraz wykonywania czterech podstawowych działań matematycznych u osób powyżej określonego wieku (według kryteriów UNESCO powyżej 15. roku życia)[3]. Tym samym pojęcie „analfabetyzm” wskazuje na brak umiejętności porozumiewania się za pomocą słowa drukowanego i pisanego, występujący u młodzieży w wieku szkolnym i u dorosłych. Osoby, które nie posiadają wyżej wymienionej umiejętności nazywane są „analfabetami”[4].
Niejednokrotnie pojęcie „analfabetyzm” używane jest w znaczeniu przenośnym. Oznacza wtedy „brak elementarnych wiadomości z jakiejś dziedziny”[5]. Takie rozumienie jest istotne dla analiz podjętych w niniejszym opracowaniu. Pozwala bowiem utożsamiać analfabetyzm religijny z nieznajomością podstawowych prawd wiary i zasad życia moralnego, które są zawarte w nauczaniu Kościoła katolickiego czy też opisane w „Katechizmie Kościoła katolickiego”.
            W definiowaniu terminu „analfabetyzm religijny” należy również uwzględnić rozróżnienia występujące w odniesieniu do analfabetyzmu. Zwykle wyodrębnia się: analfabetyzm: całkowity (brak umiejętności czytania i pisania) i częściowy (brak umiejętności czytania). Wskazuje się też na analfabetyzm pierwotny i wtórny. Analfabetyzm pierwotny występuje u osób, które nigdy nie umiały czytać i pisać. Analfabetyzm wtórny z kolei jest typowy dla osób posiadających kiedyś umiejętność czytania i pisania. Później osoby te utraciły zdolność czytania i pisania. Dla analiz podjętych w niniejszym opracowaniu istotny jest również analfabetyzm funkcjonalny. Dotyczy on niemożności zrozumienia i wykorzystania wiedzy do tego, by sprawnie funkcjonować w codziennym życiu. Osoby nie potrafią czytać ze zrozumieniem informacji drukowanych (np. w prasie, w publikacjach książkowych, w Internecie) i przedstawień graficznych (np. ikon, obrazów, wykresów, diagramów) oraz zastosować odczytane wiadomości w życiu. Analfabetyzm funkcjonalny wiąże się zatem z brakiem umiejętności praktycznych. Polega bowiem na niezdolności zrozumienia treści pisanych (także najprostszych instrukcji) i na braku umiejętności zastosowania informacji w praktyce (np. podczas wypełnienia najprostszych formularzy i wniosków w urzędach)[6].
            Odnosząc powyższe stwierdzenia do sfery życia religijnego, można przyjąć, że w ogólnym tego słowa znaczeniu analfabetyzm religijny polega na braku podstawowej wiedzy religijnej i niezrozumieniu głównych prawd wiary. Termin „analfabetyzm religijny”, wskazuje również na sytuację, w której osoba ochrzczona, a nawet taka, która przystąpiła do I Komunii świętej czy też przyjęła sakrament bierzmowania, nie zna podstawowych treści wiary zawartych w katechizmie i modlitw, tym samym nie kieruje się w życiu wartościami chrześcijańskimi. Przyczyną braku wiedzy religijnej może być zapomnienie powstałe w wyniku nie zgłębiania, nie powtarzania, nie stosowania tej wiedzy w życiu. Zwykle analfabetyzm polskiej młodzieży wiąże się z ignorancją zawinioną, powstałą na skutek braku dbałości o należyty poziom wiedzy religijnej. Inną odmianą analfabetyzmu religijnego jest: 1) posiadanie wiedzy religijnej w stopniu ograniczonym nieodpowiednim do poziomu edukacji szkolnej; 2) brak umiejętności czytania ze zrozumieniem tekstów dotyczących prawd wiary i zasad życia chrześcijańskiego; 3) nieumiejętność zastosowania posiadanej wiedzy religijnej w codziennym życiu, zwłaszcza w sytuacji dylematów moralnych; 4) mechaniczne i bezrefleksyjne wykonywanie praktyk religijnych, bez zgłębiania treści wiary. Wszystko to uwidacznia się w myśleniu i działaniu konkretnych osób, które przynależą do wspólnoty Kościoła katolickiego.
 
Oznaki analfabetyzmu religijnego wśród polskiej młodzieży
 
Wyżej opisane symptomy analfabetyzmu religijnego występują współcześnie coraz częściej wśród polskiej młodzieży. Do takich wniosków prowadzą zarówno różnego rodzaju obserwacje (np. obserwacja jawna – podczas hospitacji lekcji religii, niejawna – w czasie okazjonalnej rozmowy z młodzieżą, uczestnicząca – podczas współdziałania w realizacji zadań edukacyjnych)[7], jak i badania religijności prowadzone przez wybitnych przedstawicieli socjologii religii[8]. Zazwyczaj w kwestionariuszach ankiet wiedza religijna jest jednym z wielu wskaźników religijności[9]. Badacze uwzględniają bowiem tylko najbardziej elementarne prawdy religijne. Pytają o wiedzę respondentów na temat Trójcy Świętej, osoby Jezusa Chrystusa, sakramentów świętych, losu duszy ludzkiej po śmierci. Interesuje ich także znajomość: imion czterech ewangelistów, znaczenia sakramentów świętych w życiu chrześcijanina, hierarchii świąt kościelnych, imion papieża i biskupa diecezji, a niekiedy także najważniejszych wydarzeń w życiu Kościoła. Uwzględniają również znajomość norm moralnych głoszonych przez Kościół katolicki. Wskaźniki te rozpatrują w integralnym powiązaniu z następującymi parametrami religijności: globalny stosunek do wiary i praktyk religijnych, wiedza religijna, ideologia religijna, wybrane praktyki religijne, doświadczenie religijne, związek z parafią, moralność religijna. W poniższych analizach zostaną opisane w sposób ogólny najważniejsze symptomy.
Na podstawie danych zawartych w opracowaniach poświęconych jednemu z parametrów religijności polskiej młodzieży, a mianowicie znajomości: doktryny Kościoła katolickiego, modeli zachowań moralnych oraz form i praktyk religijnych, można określić: 1) jaką wiedzę religijną posiadają uczniowie gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych; 2) czy i w jakim stopniu ta wiedza jest zgodna z oficjalnym nauczaniem Kościoła katolickiego; 3) na ile posiadana wiedza religijna pomaga w zrozumieniu norm moralnych i decyduje o posiadanych przekonaniach oraz stosunku do wartości i praktyk religijnych. Trzeba przy tym pamiętać, że pojęcie „wiedza religijna” wskazuje na „spójny, uporządkowany system pojęć i twierdzeń dotyczących Boga, człowieka i świata, który jest przekazywany w procesie socjalizacji religijnej”[10] (np. w rodzinie, podczas szkolnych lekcji religii, w katechezie parafialnej). Wiele osób, także młodych, objętych nauczaniem religii w szkole, należących do wspólnoty Kościoła katolickiego, wykazuje nie tylko brak dojrzałości duchowej, ale również brak podstawowej wiedzy religijnej i niezrozumienie nauczania Kościoła katolickiego[11]. Znajduje to wyraz m.in. w tym, że coraz więcej młodzieży (zwłaszcza ze szkół ponadgimnazjalnych) nie potrafi wymienić poprawnie wszystkich sakramentów świętych czy też imion świętych Ewangelistów. Źle też przedstawia się znajomość dogmatu Trójcy Świętej. I chociaż większość młodzieży potrafi poprawnie wymienić Osoby Trójcy Świętej, to jednak wykazuje trudności w wyjaśnieniu obecności Trójcy Świętej w życiu chrześcijanina – od początku drogi wiary, czyli od sakramentu chrztu świętego. Co więcej, dla wielu katechizowanych Jezus Chrystus jest człowiekiem, wybitną postacią historyczną, a nawet postacią legendarną (mitem). Coraz częściej młodzi Polacy skłonni są zaakceptować nieosobową naturę Boga lub „jakąś formę Transcendencji nieosobowej lub duchowości”[12]. Świadczy to zarówno o braku podstawowej wiedzy religijnej, jak też o zakwestionowaniu istotnych treści wiary.
Analfabetyzm religijny polskiej młodzieży ujawnia się również w nieznajomości znaczenia sakramentów świętych w życiu chrześcijanina. Na szczególną uwagę zasługuje brak podstawowej wiedzy na temat sakramentu bierzmowania. Często uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, pomimo tego, że przyjęli sakrament bierzmowania, nie potrafią właściwie określić znaczenia tego sakramentu w ich życiu. Sporadycznie kojarzą go z darami Ducha Świętego i z umocnieniem w wierze. Niekiedy też twierdzą, że sakrament bierzmowania jest koniecznym warunkiem do zawarcia sakramentu małżeństwa i bycia ojcem lub matką chrzestną[13].
Kolejnym przejawem analfabetyzmu religijnego polskiej młodzieży jest poziom wiedzy na temat świąt kościelny[14]. Często zarówno uczniowie w gimnazjum, jak i w szkołach ponadgimnazjalnych nie potrafią określić hierarchii świąt kościelnych. Stąd też deklarują, że wszystkie święta kościelne są – ze względów religijnych – jednakowo ważne. Inni uznają, Boże Narodzenie za ważniejsze święto od Wielkanocy. Niekiedy mają problemy z udzieleniem odpowiedzi na pytania dotyczące powyższej kwestii lub za najważniejsze święto uznają inne uroczystości i święta kościelne np. Boże Ciało, Dzień Zaduszny, Wielki Piątek, Zielone Świątki. Z tym wiąże się również nieumiejętność poprawnego wyjaśnienia znaczenia najważniejszych świąt kościelnych. Przykładowo, na pytanie: dlaczego Kościół katolicki obchodzi  uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, młodzież podaje niepoprawne odpowiedzi takie, jak: Maryja poczęła Jezusa Chrystusa pod wpływem Ducha Świętego lub Maryja jest dziewicą[15].
Jednym z przejawów analfabetyzmu religijnego katechizowanych uczniów jest nieznajomość nauki Kościoła katolickiego na temat zmartwychwstania ciał oraz losów duszy człowieka po śmierci. Młodzież pytana o te kwestie odpowiada np. że dusza człowieka idzie do piekła. Są osoby, które wymieniają niebo lub czyściec. Inni zaznaczają, że wraz z biologicznym końcem życia, kończy się życie duszy człowieka. Coraz częściej młodzież łączy katolicką eschatologię z reinkarnacją (wędrówką dusz)[16]. Stąd też „treść deklarowanych przez [młodych – A.Z.] Polaków postaw wobec dogmatów wiary – jak słusznie zauważa (na podstawie prowadzonych badań empirycznych) J. Mariański – jest pod wieloma względami niezgodna z teoretycznymi założeniami katolicyzmu. Relatywnie największej dewaluacji ulegają dogmaty odnoszące się do spraw eschatologicznych, a więc wiara w życie pozagrobowe, zmartwychwstanie ciał, istnienie nieba i piekła. Niekiedy [młodzież wierzy – A.Z] (…) w istnienie Boga bez afirmacji życia pozagrobowego, co może wskazywać na słabe rozumienie pojęcia <<życie wieczne>>”[17]. Takie podejście do głównych prawd wiary niewątpliwie wiąże się z brakiem podstawowej wiedzy religijnej. Wynika też z niezrozumienia nauczania Kościoła katolickiego.
Analfabetyzm religijny polskiej młodzieży uwidacznia się także w podejściu do Pisma Świętego i w braku umiejętności odczytywania orędzia zbawienia w tekstach biblijnych. Wielu uczniów traktuje teksty biblijne bardzo literalnie. Nie rozumie, co to jest natchnienie biblijne. Stąd też katechizowani mają trudności z rozróżnieniem ludzkiego i boskiego wymiaru Biblii. W dalszej konsekwencji traktują Pismo Święte jako dzieło czysto ludzkie – jako literaturę narodu – powstałą w oderwaniu od wierzeń i kultury religijnej. W rozmowie z uczniami ujawnia się też negacja ludzkiej natury słowa Bożego i traktowanie Biblii jako zbioru wzniosłych zasad, bez świadomości, że jest to także prawdziwe ludzkie słowo z właściwościami literackimi[18].
Poza tym obserwuje się, że katechizowani uczniowie coraz częściej mają trudności w prawidłowym podaniu imienia i nazwiska prymasa Polski, biskupa diecezji i proboszcza parafii, na terenie której mieszkają[19]. Nieco inaczej wygląda kwestia związana z podaniem imienia obecnego papieża. Codzienne korzystanie z mediów (głównie z Internetu i telewizji), w których często pojawiają się informacje dotyczące posługi papieża (wcześniej Jana Pawła II i Benedykta XVI, obecnie Franciszka) spełnia tu ważną rolę.
Na szczególną uwagę zasługuje znajomość oraz zrozumienie katolickiej etyki małżeńsko-rodzinnej. Młodzież, oceniając np. zdradę małżeńską, uprawianie samogwałtu, antykoncepcję, aborcję, rozwody, brak miłości w rodzinie, homoseksualizm, zmianę płci, prostytucję, przemoc i agresję w rodzinie, nadużywanie alkoholu, zapłodnienie in vitro coraz częściej wykazuje liberalne podejście, bez wyraźnego odniesienia do nauczania moralnego Kościoła katolickiego[20]. Wiążę się to wprost z deklarowanym przez katechizowanych uczniów wybiórczym stosunkiem do norm moralnych, które głosi Kościół katolicki. Co więcej, wielu młodych Polaków stwierdza, że kieruje się jedynie własnym sumieniem. Upowszechnianie etyki katolickiej podczas szkolnych lekcji religii okazuje się zatem mało skuteczne. Nie ma bowiem przełożenia w życiu katechizowanych uczniów. „Wielu młodych katolików w Polsce – jak trafnie zauważa J. Mariański – traktuje w sposób peryferyjny doktrynę moralną Kościoła, zwłaszcza w sprawach małżeńskich i rodzinnych. (…) Czuje się <<producentami>> niż adresatami norm moralnych. W praktyce życia codziennego dochodzi do wielu kompromisów w dziedzinie moralności małżeńsko-rodzinnej (…). Trzecia część młodych Polaków aprobuje doktrynę moralną Kościoła, trzecia część wyraża mniej lub bardziej wyraźne zastrzeżenia i trzecia część odeszła praktycznie w bardzo wielu kwestiach, nawet fundamentalnych, od wartości i norm przyjętych w Kościele katolickim”[21].
Wszystkie, wyżej wymienione symptomy świadczą o analfabetyzmie religijnym polskiej młodzieży. Niski poziom wiedzy religijnej wiąże się również z brakiem umiejętności czytania ze zrozumieniem tekstów zawartych w Piśmie Świętym, „Katechizmie Kościoła katolickiego”, „Youcat. Katechizmie dla młodych”, podręczniku ucznia czy też w prasie katolickiej i na portalach katolickich. To z kolei ma przełożenie na życie codzienne uczniów. Prowadzi do bezrefleksyjnego, a niekiedy wręcz magicznego wypełniania praktyk religijnych. Nie pozwala na świadome kierowanie się w życiu zasadami chrześcijańskimi.
 
Przyczyny analfabetyzmu religijnego polskiej młodzieży
 
            Jak powszechnie wiadomo, poziom wiedzy religijnej katechizowanych uczniów, zależy od wielu czynników. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje edukacja religijna w rodzinie i w szkole. W warunkach postępującej sekularyzacji i liberalizacji, przy wyraźnej dominacji prądów filozoficznych i nurtów myślowych typowych dla postmodernizmu[22], obserwuje się coraz mniejsze oddziaływanie rodziców w sferze życia religijnego młodego pokolenia Polaków. Przekaz wartości religijnych i norm moralnych w rodzinie często ma charakter tradycyjny. Brakuje pogłębionych rozmów na tematy wiary i promocji nauczania Kościoła katolickiego. Rodzice swój udział w wychowaniu religijnym potomstwa ograniczają do zobligowania młodzieży do udziału w lekcji religii i do kultywowania tradycji religijnych. Nie wspierają oni młodych w rozwoju zainteresowań problematyką religijną. Brakuje przy tym osobistego zaangażowania rodziców w procesie przekazywania treści wiary. Świadczy o tym np. ograniczony zakres prowadzonych przez rodziców rozmów z dziećmi na tematy religijne[23]. Z tym wiąże się również nieznaczna aktywność rodziców w procesie wspierania młodzieży w nabywaniu sprawności ułatwiających kształtowanie tożsamości religijnej i życie zgodnie z nauczaniem Kościoła katolickiego. Sami bowiem rodzice potrzebują wsparcia w rozwoju wiary, opartej na rzetelnej wiedzy, głębokich przekonaniach i osobistym zaangażowaniu religijnym, czemu służy m.in. katecheza dorosłych[24].
            Obok rodziny w edukacji religijnej młodego pokolenia istotną rolę spełniają obecne w środowisku szkolnym – od ponad dwudziestu lat – lekcje religii. Mają one pomagać uczniom w poznaniu i zrozumieniu treści wiary, internalizacji odkrytych prawd oraz w formacji postaw chrześcijańskich[25]. I chociaż założenia te są wiernie realizowane przez osoby zaangażowane w posługę katechetyczną Kościoła, to jednak – jak pokazują badania empiryczne – nie zawsze znajdują przełożenie w wiadomościach, umiejętnościach i postawach uczniów[26]. Wiedza religijna i przekonania katechizowanej młodzieży stanowią także wypadkową innych, niż wyżej wymienione, czynników. Zależą bowiem od wpływów osób i instytucji pozarodzinnych i pozaszkolnych. Zarówno grupy rówieśnicze, jak też różnego rodzaju współczesne media (np. Internet, telewizja)[27] spełniają ważną rolę w podnoszeniu lub osłabianiu poziomu wiedzy religijnej polskiej młodzieży. W sytuacji gdy katechizowani uczniowie oglądają programy telewizyjne i czytają wiadomości o treściach światopoglądowo różnych w stosunku do tych, jakie słyszą na lekcji religii, zwiększa się liczba czynników osłabiających poziom wiedzy religijnej i przekonań moralnych uczniów[28]. Tym samym istnieje duże prawdopodobieństwo pojawienia się analfabetyzmu religijnego.
            Biorąc pod uwagę znaczenie publikacji o tematyce religijnej, w tym Pisma Świętego i „Katechizmu Kościoła katolickiego”, brak zainteresowania ze strony młodzieży tymi tekstami osłabia proces poznania treści wiary[29]. Często wręcz uniemożliwia autentyczną formację intelektualną młodzieży. Poza tym wyraźny wśród katechizowanych uczniów deficyt w zakresie czytelnictwa prasy katolickiej i korzystania z katolickich portali internetowych nie wzmacnia procesów poznawania treści wiary, ale wręcz osłabia. Wielu młodych ludzi swoje opinie opiera na informacjach i wartościach przekazywanych w nowoczesnych środkach społecznego komunikowania, które kreują świat zgodnie z założeniami postmodernizmu. Niejednokrotnie katechizowana młodzież ulega procesom manipulacji, stosowanych przez dziennikarzy, zwłaszcza w odniesieniu do nauczania i misji Kościoła katolickiego[30]. Stąd też można zauważyć coraz mniejsze oddziaływanie lekcji religii w procesie przyswajania wiedzy religijnej oraz kształtowania postaw i przekonań motywowanych wiarą.
 
Konsekwencje analfabetyzmu religijnego dla praktyki nauczania religii
 
            Zjawisko analfabetyzmu religijnego możliwe do zaobserwowania wśród polskiej młodzieży świadczy o tym, że masowe nauczanie religii w szkole nie spełnia w należyty sposób jednej z zasadniczych funkcji dydaktycznych, jaką jest nauczanie treści wiary w oparciu o Objawienie. Konsekwentnie należy zatem podejmować działania, które zmierzają do eliminacji analfabetyzmu religijnego, a przynajmniej do zmniejszenia jego skali.
W likwidacji braków w zakresie wiedzy religijnej katechizowanych uczniów ważne są różnego rodzaju działania edukacyjne, które nie tylko koncentrują się na przekazie wiadomości, ale także na rozwijaniu umiejętności i samodzielności poznawczej. „Wiedza religijna – jak trafnie zauważają autorzy <<Dyrektorium katechetycznego Kościoła katolickiego w Polsce>> – w przekazie katechetycznym winna zachować w odniesieniu do wiary swój służebny charakter”[31]. Dobra znajomość treści wiary i rozumienie poszczególnych zagadnień ma przyczyniać się do rozwoju religijności rozumnej, której obce są zachowania oparte na mitach, przesądach i stereotypach. Dzięki intelektualnemu zgłębianiu prawd wiary i zasad życia chrześcijańskiego następuje świadome przyjęcie orędzia ewangelicznego oraz uznanie Jezusa jako Pana i Zbawiciela. Co więcej, „znajomość treści wiary, o czym przypomniał Benedykt XVI, jest istotna, by wyrazić swą zgodę, to znaczy, aby w pełni, rozumem i wolą, przyjąć to, co proponuje Kościół. Znajomość wiary wprowadza w pełnię tajemnicy zbawczej, objawionej przez Boga. Zgoda oznacza więc, że kiedy się wierzy, w sposób wolny przyjmuje się całą tajemnicę wiary, bo gwarantem jej prawdy jest sam Bóg, który objawia się i pozwala poznać swą tajemnicę miłości”[32].
            Pamiętając o powyższym, w nauczaniu religii szczególną uwagę należy zwrócić na integralność i hierarchiczne uporządkowanie treści nauczania katechetycznego[33]. Sama jednak koncentracja na kwestiach merytorycznych nie wystarczy. Potrzebne są odpowiednie strategie edukacyjne, wspomagające procesy nauczania-uczenia się, a szczególnie zrozumienia i internalizacji rozpoznanych prawd wiary. Na przykład, autorzy nowych programów i podręczników do nauczania religii powinni większą uwagę zwrócić na współczesne konteksty społeczne i kulturowe edukacji religijnej polskiej młodzieży oraz na sytuację adresatów (ich mentalność, poziom wiedzy i umiejętności, rozwój wiary, zainteresowania). Ważne jest bowiem systematyczne głoszenie Ewangelii z uwzględnieniem różnych adresatów: wierzących, poszukujących, doświadczających wątpliwości religijnych, a także do niewierzących. Postulat ten wymaga integrowania wielorakich procesów dydaktycznych. Chodzi tu o łączenie przekazywania wiedzy religijnej z rozwijaniem zdolności rozumienia treści wiary. Czynności te należy powiązać z procesem wspierania młodzieży w nabywaniu umiejętności zastosowania odkrytych prawd wiary w sytuacjach problemowych.
Zmniejszenie skali analfabetyzmu religijnego wśród polskiej młodzieży nie jest możliwe bez „dostarczania uczniom [podczas lekcji religii – A.Z.] okazji do jak najczęstszego prowadzenia dialogów (…) z innymi osobami – rówieśnikami, (…) [katechetą – A.Z], (…) książkami i mediami (…)”[34]. Taki sposób nauczania religii dowartościowuje aktywność własną wszystkich uczestników zajęć. Nie ogranicza zatem nauczania religii do transmisji gotowej wiedzy. Przeciwnie, uwzględnia różnorodność działań metodycznych. Ważne miejsce w tych procesach edukacji religijnej zajmuje: stawianie pytań, poszukiwanie odpowiedzi, dialog, narracje i rozwiązywanie problemów. Język, jakim posługuje się katecheta i katechizowani nie służy wyłącznie do rejestrowania i przekazu wiadomości religijnych, lecz jest traktowany jako instrument myślenia i ekspresji werbalnej, medium porozumiewania się, środek motywujący ucznia do aktywności[35]. Stąd też na wyżej wymienione kwestie większą uwagę powinni zwrócić autorzy programów i podręczników katechetycznych. Również do zadań nauczycieli religii należy inicjowanie różnych działań metodycznych w celu wspierania młodzieży w lepszym poznaniu i zrozumieniu wiedzy religijnej oraz w odkrywaniu wartości egzystencjalnej prawd wiary[36]. Pomocne są tu odpowiednio dobrane formy i metody wielostronnej aktywizacji uczniów, wzbogacone o nowoczesne środki dydaktyczne (także o technologie informacyjno-komunikacyjne). Wśród nich – jak trafnie zauważają autorzy „Dyrektorium katechetycznego Kościoła katolickiego w Polsce” – „nie może zabraknąć memoryzacji, bowiem katecheza jest częścią tej <<pamięci>> Kościoła, która zachowuje wśród nas żywą obecność Chrystusa. Przedmiotem zapamiętywania winny być formuły modlitewne oraz syntetyczne ujęcia formuł wiary”[37]. Formuły proponowane do memoryzacji wymagają jednak uprzedniego wyjaśnienia. W ten sposób młodzież nie tylko pozna, ale również odkryje sens prawd wiary, co niewątpliwie sprzyja przyswajaniu wiedzy religijnej i odwoływaniu się do niej w codziennym życiu, zwłaszcza w sytuacjach problemowych.
Eliminowanie analfabetyzmu religijnego wśród polskiej młodzieży wymaga również, jak już wyżej zauważono, odpowiedniego języka przekazu orędzia ewangelicznego. Ważny jest „język religijny, informujący i wprowadzający w tajemnicę Boga, a jednocześnie (…) żywy i komunikatywny, związany z doświadczeniami życiowymi adresatów katechezy”[38], poprawny, unikający wulgaryzmów, zgodny z prawdą, wolny od stereotypów i manipulacji[39]. Samo jednak posługiwanie się takim językiem nie wystarczy. Potrzebny jest również niski stopień sformalizowanego języka. Chodzi tu zwłaszcza o respektowanie reguł języka mówionego i potocznego podczas ustnych wypowiedzi uczniów oraz znaczne nasycenie narracją, symboliką, ekspresją, formami pozawerbalnymi i preferowanie swobodnej komunikacji między uczniami w warunkach zespołowego rozwiązywania problemów[40]. Również kolokwializmy, elementy swobodnej ekspresji i „głośne myślenie”[41] samych uczniów często pomagają w zapamiętaniu i zrozumieniu treści wiary. Stąd też w nauczaniu religii, adresowanym do młodzieży, należy dowartościować narrację[42] i dialog[43]. W takich warunkach następuje wymiana myśli oraz wspólne działanie uczestników procesu edukacyjnego. Ważne jest przy tym dążenie nauczyciela religii do wiernego przekazywania wszystkich prawd wiary, bez ich wypaczania i marginalizowania[44]. Służy temu jasny i systematyczny krótki wykład (zwany także „mini wykładem”, podsumowujący pracę uczniów, a zarazem wskazujący na istotne kwestie, które zostały pominięte przez katechizowanych lub niewłaściwie odczytane. Co więcej, ważną rolę spełniają również filmy edukacyjne, muzyka i prezentacje multimedialne. Ułatwiają przekaz wiadomości religijnych, ich zrozumienie i zapamiętywanie. Pozwalają też wzbogacić tradycyjny sposób przekazu treści wiary oraz sprzyjają aktywizacji uczniów. Tym samym podnoszą poziom jakości nauczania religii.
We wszystkich, wyżej opisanych, działaniach rolę szczególną spełnia katecheta. Jego zaangażowanie, postawa wobec uczniów, kreatywność w myśleniu i działaniu, troska o wierne Bogu i człowiekowi wspieranie młodzieży w poznaniu treści wiary i kształtowaniu przekonań, umiejętności i postaw sprzyjają właściwemu powiązaniu formacji intelektualnej z duchową. Otwarty na działanie Ducha Świętego i współpracujący z łaską Bożą katecheta potrafi wspierać młodzież w zrozumieniu powiązań między wiarą a wiedzą oraz w kształtowaniu poglądów i postaw religijnych. W swojej pracy katechetycznej nie ogranicza się on jedynie do przekazu samej doktryny. Przeciwnie, katecheta podejmuje różne działania, dzięki którym uczniowie dostrzegają związek między wiarą a życiem. Za ważne uznaje przy tym wykorzystanie możliwości, jakie stwarzają współczesne środki społecznego komunikowania. Katecheta stara się motywować młodzież do czytania Pisma Świętego i Youcat. Katechizmu dla młodych oraz do przeglądania katolickich portali internetowych. Mądrze i odpowiedzialnie korzysta z nowych źródeł wiedzy religijnej (np. portali internetowych), wskazując młodzieży na ich wartość i ucząc jak mądrze korzystać z różnych, informacji o wierze i Kościele, zawartych np. w Internecie. Tym samym wychowuje katechizowanych do roztropnego korzystania z mediów[45]. Nieustannie troszczy się o to, by lekcje religii nie stały się jedynie okazją do przekazywania informacji czy też do jednostronnego ujmowania zagadnień wiary. W związku z tym katecheta podejmuje nie tylko zadania dydaktyczne, ale również wychowawcze i formacyjne.
 
Uwagi końcowe
Zjawisko analfabetyzmu religijnego, coraz bardziej widoczne wśród polskiej młodzieży, stanowi wyzwanie tak dla nauczycieli religii, jak i dla katechetyków i osób odpowiedzialnych za nauczanie religii w Kościele polskim. Nieznajomość prawd wiary prowadzi bowiem do zaniku praktyk religijnych lub też do ich magicznego traktowania. W dalszej konsekwencji przyczynia się do niedojrzałości duchowej i infantylizmu religijnego. Co ważne, uniemożliwia integralny rozwój katechizowanej młodzieży. „Wierzący [młody człowiek – A.Z.] pozwala się unosić na falach świata i nie jest w stanie [w przyszłości – A.Z.] jako dorosły kompetentnie i z głębokim przekonaniem wyłożyć filozofii wiary, jej wielkiej mądrości, jej racjonalności, by otworzyć również oczy innych, otworzyć ich oczy na to, co jest prawdziwe i piękne w świecie”[46]. Wiara ma bowiem swoją treść. Poznanie i zrozumienie treści wiary prowadzi do umiłowania Boga i Jego Kościoła, do zaufania Bogu i kształtowania swojego życia w oparciu o ewangeliczne wartości[47].
Można próbować tłumaczyć przejawy analfabetyzmu, wskazując na braki w wychowaniu religijnym w rodzinie czy też na wpływy współczesnej kultury. Biorąc jednak pod uwagę założenia szkolnego nauczania religii, zwłaszcza te, które wiążą się z udziałem uczniów o różnym poziomie wiedzy i wiary, należy „czynić wszystko co możliwe (…), aby wiara była poznawana i tym samym Bóg był poznawany, aby Chrystus był poznawany, aby prawda była poznawana i wzrastała jedność w prawdzie”[48]. Powstaje jednak pytanie: jakie podejmować działania, aby wśród młodzieży wzbudzać zainteresowanie zagadnieniami dotyczącymi prawd wiary i zasad życia chrześcijańskiego oraz motywować do czytania lub/i oglądania bieżących informacji o Kościele czy też wspierać w poznawaniu nauczania Kościoła? Pytanie to jawi się jako kwestia otwarta, wymagającą odwołania do doświadczenia katechetów. Warto wyżej postawione pytanie potraktować jako stymulator i zachętę do debaty na łamach miesięcznika „Katecheta”. Może okazać się, że właśnie w „Roku Wiary” katecheci zintensyfikowali działania ewangelizacyjne oraz podejmują nowe, skuteczne inicjatywy, które sprzyjają eliminacji analfabetyzmu religijnego i prowadzą do podnoszenia poziomu wiedzy religijnej młodzieży. Dzielenie się sprawdzonymi sposobami pracy katechetycznej z młodzieżą pozwoli na wymianę doświadczenia. Z kolei podejmowanie trudnych tematów będzie okazją do zespołowego rozwiązywania problemów i integrowania środowiska katechetów. Dostarczy także wsparcia nauczycielom religii poszukującym innowacji oraz skutecznych form i metod, umożliwiających dotarcie do młodzieży ze zrozumiałą dla nich, a zarazem atrakcyjną ofertą wsparcia w integralnym rozwoju.
Na uwagę zasługują działania teoretyków i praktyków zmierzające do wypracowania takiego modelu nauczania religii, który odpowiadałaby na wyzwania analfabetyzmu religijnego i równocześnie kształtował głęboką świadomość religijną młodzieży. W tych poszukiwaniach teoretycznych i w działaniach praktycznych nie można jednak dążyć do natychmiastowego sukcesu. Takie podejście zawiera w sobie pokusę niecierpliwości i pragnienie masowego oddziaływania na osoby, które nie posiadają wystarczającej wiedzy religijnej i oddaliły się od Kościoła. Nie jest to „metoda Boża”[49]. Właściwe działanie powinno opierać się na ewangelicznej przypowieści o „ziarnka gorczycy”. „Królestwo Boże, jak zauważył kard. Joseph Ratzinger, rozpoczyna się wciąż na nowo od tego znaku (…), z pokorą (…), pozwalając Bogu zrządzić (…). Wielkie sprawy zawsze zaczynają się od małego ziarenka, a masowe ruchy są zawsze nietrwałe. (…) Inaczej mówiąc: wielkie sprawy mają skromne [niedostrzegalne – A.Z] początki. (…). Bóg nie przywiązuje wagi do wielkich liczb, zewnętrzna potęga nie jest znakiem Jego obecności. Stare przysłowie powiada: «Sukces nie jest imieniem Bożym»”[50]. Działania zmierzające do eliminacji analfabetyzmu religijnego wśród polskiej młodzieży powinny zatem „(…) wpisać się w tę tajemnicę ziarnka gorczycy i nie powinny zabiegać, aby natychmiast wyrosło z niego wielkie drzewo. Żyjemy albo osłonięci wielkim drzewem, które już wyrosło, albo w niecierpliwym oczekiwaniu, żeby wyrosło drzewo jeszcze większe, jeszcze bardziej żywotne - a powinniśmy przyjąć tajemnicę, że Kościół jest zarazem wielkim drzewem i małym ziarenkiem. W dziejach zbawienia zawsze trwa jednocześnie Wielki Piątek i Niedziela Wielkanocna (…)”[51]. Ważna jest także świadomość katechetów, że zdobywają młodych nie dla siebie, ale dla Boga. W tym też celu, obok aktywności zewnętrznej, należy dowartościować osobisty kontakt nauczycieli religii z Bogiem. „Wszystkie metody są jałowe, jeśli nie mają fundamentu w modlitwie. Przepowiadane słowo musi zawsze wypływać z głębokiego życia modlitewnego (…). Rozmowa o Bogu musi zawsze iść w parze z rozmową z Bogiem. Głoszenie Boga to prowadzenie do komunii z Bogiem w braterskiej wspólnocie, ustanowionej i ożywianej przez Chrystusa”[52].
 
Słowa kluczowe: analfabetyzm religijny, polska młodzież, nauczanie religii, katecheta, wiara.
 
ANNA ZELLMA
POLISH YOUTH RELIGIOUS ILLITERACY IS A CHALLENGE FOR SCHOOL RELIGIOUS EDUCATION
Summary
            Attention is increasingly drawn to the fact that the major problem is the lack of knowledge among young people of the faith principles. This led to a loss of religious practices. The situation looks different in different dioceses and parishes.
            The purpose of this article is to draw attention to the phenomenon of religious illiteracy among the Polish youth and the challenges associated with it that face school religious education. First, the essence of religious illiteracy and its manifestations among the Polish youth will be described. Then the consequences of religious illiteracy for the practice of religious education in schools will be indicated. There will be also presented the main factors determining the development of religious illiteracy of young Poles. In this context, we will tackle the open issues that define paths of searching appropriate pastoral solutions.
 
Key words: religious illiteracy, Polish youth, religious education, catechist, the faith.
 
Anna Zellma - dr hab. nauk teologicznych w zakresie katechetyki, profesor nadzwyczajny w Katedrze Katechetyki i Pedagogiki na Wydziale Teologii UWM w Olsztynie.