Katecheta 9/2013

WIZERUNEK MAŁŻEŃSTWA I RODZINY W POPULARNYCH POLSKICH SERIALACH TELEWIZYJNYCH WYZWANIEM DLA SZKOLNYCH LEKCJI RELIGII

                Ostatnie lata XXI wieku to czas wyraźnych przemian w dziedzinie kultury medialnej w Polsce. Niezwykle szybko postępują zmiany w jakości przekazu audiowizualnego, czyli obrazu i dźwięku. Wprowadzono nowe techniki (np. stereofonię). Powszechne stają się filmy 3D (trójwymiarowe), oparte na technikach, w których za pomocą różnorodnej technologii uzyskuje się iluzję głębi ruchomych obrazów. Telewizję analogową zastąpiła w Polsce telewizja cyfrowa[1]. Wraz z tymi technologicznymi przemianami nastąpiły wyraźne zmiany w rozwoju sztuki filmowej emitowanej w telewizji polskiej. Powstały nowe gatunki filmów serialowych np. opera mydlana. Cechuje je różnorodna tematyka, zwykle obyczajowa. Przedstawiając podobne problemy, dotykające innych ludzi, mają dużą siłę oddziaływania na poglądy i przekonania widzów. Zmniejszają poczucie winy, wstydu i niwelują niepokoje wewnętrzne. Często przyczyniają się do zmiany stylów życia. Stanowią fenomen kultury współczesnej[2].
Niemal nieograniczony dostęp do wieloodcinkowych seriali, ciągłość wyświetlania, podejmowane w nich historie nie wymagające większego zaangażowania ze strony widzów, rodzące poczucie odprężenia, sprawiają, że coraz więcej Polaków, także młodych, wieczory spędza przed telewizorem, oglądając kolejne odcinki polskich seriali. Niektórzy czynią to z zamiłowania do seriali lub aktorów w nich występujących, inni z braku zajęcia lub ciekawości podglądania życia ludzi. Dla wielu Polaków seriale stanowią nieodzowny element codziennego życia. Na podstawie seriali widzowie często kształtują poglądy i przekonania oraz postawy, co znajduje wyraz w życiu codziennym – w wyrażanych opiniach i zachowaniach[3]. Użytkownicy portali społecznościowych często dyskutują na temat ulubionych seriali, tworząc grupy fanów[4]. W konsekwencji prezentowane w serialach wzorce zachowań mają istotne oddziaływanie edukacyjne[5]. Stąd też analizy podjęte w niniejszym opracowaniu mają na celu jedynie zasygnalizowanie wiodącej problematyki dotyczącej małżeństwa i rodziny, obecnej w wybranych polskich serialach i zwrócenie uwagi na wyzwania z tego wynikające dla nauczania religii. Analizie zostaną poddane trzy seriale: „M jak miłość”, „Na dobre i na złe” oraz „Barwy szczęścia”. Kryterium doboru wyżej wymienionych seriali stanowiła ich długoletnia obecność na ekranie polskiej telewizji, duża oglądalność[6], otrzymana nagroda „Złotej Telekamery” oraz główne wątki tematyczne dotyczące małżeństwa i rodziny. Całość poprzedzi wprowadzenie dotyczące istotnych właściwości seriali jako gatunku filmowego. W uwagach końcowych wyprowadzi się postulaty katechetyczne.
 
Seriale telewizyjne – czyli co?
 
Termin „seriale telewizyjne” coraz częściej występuje nie tylko w codziennej prasie i w kolorowych czasopismach, adresowanych do kobiet, ale również w opracowaniach naukowych[7]. W refleksji nad serialami telewizyjnymi uwzględnia się różne aspekty, nierozerwalnie łącząc je z życiem codziennym i potrzebami współczesnego człowieka[8]. Odwołując się do definicji zawartej w „Słowniku języka polskiego” badacze stwierdzają, że termin „serial telewizyjny” wskazuje na cykl filmów emitowanych w telewizji, składających się z co najmniej kilku lub kilkunastu odcinków, które związane są wspólnymi postaciami bohaterów, tłem, charakterem akcji[9]. Znaczenie wyżej przywołanego terminu zostaje potwierdzone w „Encyklopedii kultury polskiej”[10]. Niekiedy też badacze (np. Wiesław Godzic) podkreślają, że serial telewizyjny to „narracyjna forma telewizyjna, która prezentuje w sposób regularny epizody zawierające symultanicznie rozgrywające się historie z udziałem stałej grupy bohaterów”[11]. Zachowana jest tu ciągłość postaci, tła akcji, wątków, przy jednolitej akcji Fabuła w serialu nie ogranicza się do jednej, zamkniętej opowieści. Przeciwnie, serial cechuje wielowątkowość i częste zawieszanie wątków fabularnych bez ostatecznego rozwiązania[12]. Często fabuła opiera się na losach konkretnej rodziny lub grupy osób pracujących w jednym miejscu czy też wykonujących ten sam zawód. Nie trzeba zatem oglądać każdego odcinka, by zrozumieć fabułę[13].
Cechą charakterystyczną współczesnych seriali telewizyjnych – jak twierdzą filmoznawcy – jest skodyfikowana struktura oraz zastosowanie przy ich produkcji typowych technik i gatunków filmowych[14]. Coraz częściej ocenia się je jako wysokobudżetowe produkcje, które wyróżniają się dopracowanymi scenariuszami, dobrą grą aktorską, odpowiednio dobranymi ścieżkami dźwiękowymi i dobrym montażem. Pomimo tego w powszechnej opinii utrzymuje się negatywna ocena seriali telewizyjnych i traktowanie ich w kategoriach kiczu[15].
Wieloznaczne i nieostre są też proponowane przez filmoznawców klasyfikacje seriali telewizyjnych. Najczęściej badacze wyodrębniają telenowele[16], opery mydlane[17], tele-sagi[18], sitcom[19], telenowele dokumentalne[20]. Kryterium tego podziału jest rodzaj (gatunek) serialu. Ze względu na częstotliwość emisji poszczególnych odcinków serialu wskazują m.in. na miniserie, serie fabularne. Jako odrębną kategorię wyodrębniają serial transzowy, który stanowi połączenie wyżej wymienionych gatunków. Cechuje go ciągłość wątków, bohaterów i tła akcji, przy czym liczba odcinków z góry jest ustalona (ograniczona)[21].
Niezależnie od przyjętej klasyfikacji, dla analiz podjętych w niniejszym opracowaniu, istotne wydaje się rozumienie seriali telewizyjnych jako produkcji filmowej z szybką narracją, częstą zmianą biegu akcji, w której podejmowane są kontrowersyjne problemy społeczne. Tematyka seriali, które pojawiają się na ekranie polskiej telewizji kilka razy w tygodniu i trwają około 50 minut, nawet jeśli są oglądane przysłowiowym „jednym okiem”, wywiera wpływ na społeczeństwo. Telewidzowie kształtują poglądy i przekonania, uczą się wartościowania, a niekiedy także biorą przykład. Szczególnie młode osoby próbują powielać zachowania bohaterów. Stąd też seriale telewizyjne wymagają szczególnego zainteresowania ze strony nauczycieli religii.
 
Treść semantyczna analizowanych polskich seriali
 
Zmiany obyczajowe i kulturowe w Polsce (po roku 1989) w znaczny sposób wpłynęły na promowany w polskiej telewizji model małżeństwa i rodziny. W twórczości filmowej zwrócono uwagę na zachowania wynikające z liberalizmu, hedonizmu, konsumpcjonizmu, relatywizmu moralnego[22]. Zakwestionowano również wartości chrześcijańskie, odrzucając znaczenie Dekalogu, by propagować moralność nowych czasów. Do takich wniosków prowadzi analiza popularnych polskich seriali (np. „M jak miłość”[23], „Na dobre i na złe”[24], „Barwy szczęścia”)[25].
            Perypetie członków rodziny Mostowiaków, prezentowane od listopada 2000 roku, w serialu „M jak miłość” są jednym z wyraźnych przykładów ilustrujących sytuację i moralność polskiej rodziny w nowych czasach[26]. Serial ten opowiada o codziennym życiu, radościach, zmaganiach z przeciwnościami losu, sukcesach i porażkach kilkupokoleniowej rodziny, której członkowie mieszkają w Grabinie, Gródku i Warszawie. W te wątki włączeni są również inni bohaterowie: znajomi, przyjaciele, krewni, sąsiedzi, współpracownicy w miejscu pracy. Życie osobiste, małżeńskie, rodzinne, zawodowe poszczególnych bohaterów naznaczone jest różnymi wyborami, postawami i zachowaniami, często sprzecznymi z moralnością chrześcijańską. Seniorzy rodu Mostowiaków: Barbara i Lucjan od ponad 50 lat tworzą udane, sakramentalnie zawarte, małżeństwo. Wspólnie wychowali czworo dzieci: Marię[27], Martę, Marka i Małgosię oraz prowadzili gospodarstwo rolne. Serial ukazuje Barbarę jako ciepłą, serdeczną, kochająca żonę i matkę, doskonałą gospodynię domową o nieprzeciętnych zdolnościach kulinarnych, dobrą matkę i babcię, zatroskaną o dzieci i wnuki, zaangażowaną w ratowanie małżeństwa dzieci (np. Marka i Hanki). Mostowiakowie są otwarci, uczynni, gotowi do pomocy sąsiedzkiej, wysłuchania i udzielenia dobrej rady. Okazują sobie, dzieciom i wnukom miłość i życzliwość. Barbara wspólnie z mężem Lucjanem zawsze żyje problemami dzieci i wnuków, w trudnych sytuacjach wspiera swoich najbliższych (np. córkę Marysię po śmierci męża Krzysztofa, syna Marka po śmierci żony Hanki). Akceptuje nie tylko dobre decyzje dzieci (np. Marka i Hanki – adopcję Uli i Natalki), ale również niezgodne z nauczaniem Kościoła katolickiego wybory i postawy (np. kolejne – niesakramentalne małżeństwo Małgosi i Marty). Tylko czasami i bardzo delikatnie Mostowiakowie wyrażają niezadowolenie. Zwykle przejawiają postawę tolerancji wobec zachowań, które są zaprzeczeniem nierozerwalności i wierności małżeńskiej. Co ciekawe, wiara i praktyki religijne sporadycznie pojawiają się w życiu seniorów, głównie w sytuacjach ekstremalnych (np. w sytuacji śmierci, zagrożenia życia lub zdrowia dzieci lub wnuków). Do podobnych wniosków prowadzi analiza życia pozostałych bohaterów serialu „M jak miłość”. Brakuje wyraźnego ukazania praktyk religijnych (np. chrześcijańskiego świętowania niedzieli, modlitwy, udziału dzieci w lekcji religii, celebracji świąt roku liturgicznego w rodzinie). Przedstawiane latami życie bohaterów: dzieci Barbary i Lucjana oraz ich wnuków naznaczone jest permisywizmem, chaosem moralnych i wolnością w sferze ludzkiej płciowości. Małżeństwo wnuka Piotra i jego żony Kingi najpierw miało charakter niesakramentalny, dopiero po urodzeniu córki, połączyli dwie uroczystości: chrzest i ślub kościelny. Niemal każde małżeństwo w serialu przeżywa poważne kryzysy, często dochodzi do zdrady (np. Krzysztof zdradza Marysię, Marek zdradza Hankę, Joanna zdradza Pawła). Często nie są to tylko pojedyncze zdrady (np. Andrzej i Agnieszka), ale romanse, oparte na kłamstwie, nieuczciwości (np. Marek i Grażyna), które prowadzą do długotrwałej separacji (np. Marek i Hanka), a niekiedy nawet do rozwodu (np. Paweł i Joanna). I chociaż najbardziej eksponowana w serialu „M jak miłość” jest rodzina nuklearna, oparta na tradycyjnym małżeństwie (nie zawsze zawartym jako związek sakramentalny), to także promuje się pary kohabitujące (np. Teresa i Paweł, Mirka i Krzysztof, Mirka i Irek, Sylwia i Janek) czy też przelotne romanse (np. Adam i Monika, Małgosia i Konrad Badecki). Zwykle kobiety łączą życie małżeńsko-rodzinne z pracą zawodową (np. Marta, Marysia, Małgosia), przeżywając dylematy z tym związane (np. Kinga). Ojcowie są ukazywani zarówno w ich tradycyjnej roli (np. Krzysztof, Zbyszek), jak i nowoczesnej (np. Norbert, Marek, Piotr, Tomek). Ta ostatnia uwidacznia się w poświęcaniu dziecku wiele uwagi, w opiece i wspólnie spędzanym czasie (np. Piotr), a niekiedy także w przejmowaniu obowiązków żony i zadań typowych dla matki (np. Marek, Kuba). Na tym tle widoczne są również postacie, które nie mają stałego partnera lub partnerki (np. Ola, Anna), matki samotnie wychowujące dzieci (np. Renia) oraz pary małżeńskie tymczasowo mieszkające osobno (np. Iza i Radek, Małgosia i Tomek). Co ważne, nie eksponuje się związków lesbijskich, homoseksualnych i rodzin transpłciowych. Pokazuje się jednak osoby, które wychowują dzieci z różnych związków, mają dzieci urodzone pozamałżeństwem (np. Marta i Andrzej, Kuba i Olga). Wiele uwagi poświęca się rodzicom, którzy wychowują adoptowane dzieci (np. Małgosia i Tomek, Marek i Hanka). Obecny jest również wątek małżeństwa, w których jedno z partnerów, skupione na pracy zawodowej, nie chce mieć dzieci, ale z czasem zmienia zdanie, gdyż w macierzyństwie zaczyna dostrzegać wartość (np. Grażyna). Wraz z kolejnymi odcinkami serialu wśród bohaterów wzrasta liczba rozwodów i ponownych małżeństw (np. Michał i Małgosia, Michał i Grażyna) lub związków kohabitacyjnych (np. Paweł i Teresa, Marta i Rafał). Lansuje się przy tym wspólne zamieszkanie młodych osób przed ślubem (np. Łukasz i Zuza). W tym kontekście pokazane są problemy wychowawcze, jakie występują w rodzinach monoparentalnych (np. Renia i jej córka Justyna) lub zrekontruowanych (Marta i Łukasz). Pojawia się również, chociaż jako poboczny, wątek homoseksualisty Grzegorza. Bohater zamieszał w życiu Małgosi Mostowiak i jej ówczesnego męża Michała Łagody, z miłości do którego przyleciał ze Stanów Zjednoczonych do Grabiny. Uogólniając, można stwierdzić, że w serialu „M jak miłość” lansowane są różne wartości dotyczące małżeństwa i rodziny. Odbiegają one od wzorca rodziny tradycyjnej, opartej na małżeństwie sakramentalnym. Alternatywne formy struktur rodzinnych nie są poddawane w wątpliwość i negatywnie oceniane. Przeciwnie, postrzega się je jako równoprawne w odniesieniu do tradycyjnej rodziny nuklearnej. Prezentuje się je jako naturalną formę życia małżeńsko-rodzinnego.
            Do podobnych wniosków prowadzą analizy serialu „Na dobre i na złe”, emitowanego w polskiej telewizji od jesieni 1999 roku. Akcja serialu rozgrywa się w fikcyjnym, podwarszawskim miasteczku – w Leśnej Górze. Fabuła dotyczy losów personelu i pacjentów szpitala w wyżej wymienionej miejscowości[28]. Ukazane są nie tylko sytuacje w pracy i problemy zawodowe lekarzy, pielęgniarek i pracowników szpitala, ale także ich życie osobiste, małżeńskie i rodzinne. Integralną część fabuły stanowią wątki związane z pacjentami szpitala: ich chorobami, problemami osobistymi, zawodowymi i rodzinnymi. W początkowych odcinkach serialu trzech wyjściowych bohaterów – lekarzy (Zosia, Kuba i Brunon) stanowi grono przyjaciół ze studiów, którzy po latach spotkali się w szpitalu i razem pracują. W początkowych odcinkach pokazane jest małżeństwo (np. Brunon i Elżbieta), które wychowuje dzieci (np. córkę Agnieszkę i syna Pawła). W małżeństwie tym dochodzi do kryzysu, który udaje się przezwyciężyć. Ostatecznie jednak Elżbieta ciężko potrącona przez samochód umiera. Przed śmiercią rodzi syna Stasia. Po śmierci Elżbiety Bruno samotnie wychowuje dzieci. Wiąże się też z młodą lekarką Moniką, która urodziła ich córkę. Bruno nie jest jednak świadomy ciąży Moniki, dlatego wraz z dziećmi wyjechał do Sztokholmu, tam poznał swoją drugą żonę. Z kolei bohaterowie Zosia i Kuba Burscy, których miłość zaczęła się w czasach studenckich są bardzo kochającym się małżeństwem. Przeżyli kilka poważnych kryzysów, połączonych ze zdradą. Ostatecznie ich miłość przetrwała. Mają trójkę dzieci – Tomka (syna Kuby, poczętego poza małżeństwem, w wyniku przelotnej znajomości), Julię (adoptowaną córkę) i Amelkę (ich biologiczną córkę). Obecnie Zosia i Kuba mieszkają razem z najmłodszą córką w Niemczech, gdzie Kuba rozwija karierę naukową. Zosia czasem odwiedza przyjaciół w Polsce. Na tym tle ważne wydają się kryzysy małżeńskie i zdrady (np. Zosia i Kuba), małżeństwa czasowo wizytowe (LAT), żyjące w związku na odległość (np. Zosia i Kuba). Ukazani są również ojcowie sprawujący po śmierci matki opiekę nad dzieckiem, zmagający się z problemami samotnego ojcostwa, uzyskujący wsparcie i pomoc od przyjaciół (np. Sambor). Są też ukazane problemy ojców, których żony porzuciły dzieci i związały się z kolejnym mężczyzną (np. Konica). W fabułę serialu „Na dobre i na złe” wpisano nietrwałe relacje osób kohabitujących (np. Przemek i Consalida; Consalida i Piotr). Obok tego znaczna część związków nieformalnych z czasem zostaje sformalizowana najpierw w formie ślubu cywilnego, a następnie kościelnego (np. Lena i Latoszek) lub tylko cywilnego (np. Bożena i Ruud van der Graff). Co ważne, kohabitacja trwa wtedy od kilku miesięcy do kilku lat (np. Nina i Sambor). Partnerzy przez długi okres czasu tworzą trwały związek, w którym rodzą się dzieci (np. Marta i Konica). Nie są przy tym prezentowane dylematy moralne bohaterów, którzy żyją w nieformalnych związkach (np. Lena i Latoszek, Nina i Sambor, Hana i Piotr). Brakuje też wyraźnej oceny, że kohabitacja jest grzechem. Pokazane zostają również sytuacje, w których dochodzi do zdrady czy też do trwającego przez czas romansu pozamałżeńskiego (np. Dorota i Adam, Agata i Latoszek). Ostatecznie jednak zwycięża pragnienie stałego związku. Bohaterowie podejmują decyzje o ratowaniu małżeństwa i decydują się na udział w terapii (np. Dorota i Marek, Lena i Latoszek). Najczęściej jednak zarówno kobiety, jak i mężczyźni myślą o sformalizowaniu związku i zawarciu małżeństwa (np. Lena i Latoszek, Bożenka i Ruud). Wielokrotnie pojawiają się wątki dotyczące macierzyństwa. Zwykle kobiety, nawet jeśli nie są w związku małżeńskim, marzą o dziecku (np. Lena, Hana, Bożenka) i gdy zachodzą w ciążę postanawiają donosić dziecko i urodzić je, wbrew przeciwwskazaniom medycznym (np. Lena, Krystyna). Poza tym przedstawiane są sytuacje przemocy stosowanej przez męża wobec żony (np. Karol i Ewa), porzucenia dzieci przez matkę i związania się z kolejnym mężczyzną (np. Marta), przysposobienia przez mężczyznę dziecka z wcześniejszego związku kobiety (np. Jędras), dążenia do adopcji dziecka (np. Hana), partnerstwa w związku (np. Marta i Konica), łączenia pracy zawodowej z opieką nad dziećmi (np. Konica, Lena), problemów matki samotnie wychowującej syna, który syn deklaruje, że jest transsekualistą i pragnie zmienić płeć. Pojawia się również wątek biseksualizmu. Ukazane jest uczucie Mikołaja Mellado do Zosi Stankiewicz, z którą planował zawrzeć związek małżeński i do Daniela Stolarskiego. Sytuacja ta prowadzi do odwołania ślubu[29]. Co ciekawe, w poszczególnych, wyżej wymienionych, wątkach dotyczących małżeństwa i rodziny z reguły nie ma odniesienia do obiektywnego porządku moralnego, wartości chrześcijańskich i nauczania Kościoła katolickiego. Charakterystyczny jest chaos moralny. Uwidacznia się przy tym brak odpowiedzialności, wierności, uczciwości, powściągliwości i czystości. Propaguje się wolne związki, swobodę seksualną, zdrady i rozwody. Ludzka wolność zostaje ukazana bez powiązania z miłością i odpowiedzialnością. Pomija się takie wartości, jak: czystość przedmałżeńska sakramentalność małżeństwa, wierność i odpowiedzialność. Szczęście ukazane jest w powiązaniu z przyjemnością seksualną.
Niemal identyczny wizerunek małżeństwa i rodziny, chociaż ukazywany w innych kontekstach życia osobistego i zawodowego, wyłania się z serialu „Barwy szczęścia”, emitowanego od jesieni 2007 roku[30]. Fabuła dotyczy życia młodych bohaterów i ich rodzin. Ukazane są problemy w okresie narzeczeństwa (np. narkomania, zdrady i kłopoty finansowe), które zostają przezwyciężone, a młodzi decydują się na zawarcie ślubu kościelnego (Julia i Paweł Zwoleńscy). Osobny wątek stanowią zdrady w małżeństwie (Piotr Walawski, Marta i Robert), prowadzące także do poczęcia dziecka (Jerzy Marczak, Małgorzata Zwoleńska), kryzysy i próby uwiedzenia kobiet zamężnych przez mężczyzn (Marta i Artur). Sytuacje te najczęściej występują w miejscu pracy. Wiele uwagi poświęca się również matkom samotnie wychowującym dzieci na skutek śmierci męża (np. Maria Pyrka), rozwodu, separacji lub odejścia męża do kochanki (Malwina Marczak, Danuta Śliwińska, Celina Halicka). Wskazuje się na kłopoty finansowe matek samotnie wychowujących dzieci. Kobiety te zarabiają mało, dlatego nie mogą zaspokoić podstawowych potrzeb materialnych dziecka takich, jak wyjazd na wakacyjny odpoczynek, zakup komputera (Sabina Nowak, Danuta Śliwińska). Są też ukazane kobiety – pełnoprawne  opiekunki dziecka, które poprzedni mężczyzna miał ze związku pozamałżeńskiego (Marta). Obok małżeństwa prezentuje się także alternatywne formy, czyli nieformalne związki kohabitacyjne (np. Julii Marczak i Pawła Zwoleńskiego), które z czasem zostają sformalizowane. Co ważne, wskazuje się na aktywność zawodową zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Każdy z partnerów w podobnym stopniu partycypuje w opiece nad dziećmi i w prowadzeniu domu (np. Marta Walawska i Roman Romanowski). W tym też kontekście zwraca się uwagę na fakt, że kobieta i mężczyzną mogą mieć różne oczekiwania i potrzeby dotyczące kohabitacji (Jola i Janek). Często ta różnica rodzi konflikty i prowadzi do rozpadu związku. Co ważne, kobiety, które są po rozwodzie nie dążą do zawarcia kolejnego małżeństwa. Wykazują wyraźny sceptycyzm wobec możliwości budowania więzi w kontaktach z mężczyzną (Marta Walawska). Istotne wydają się również wątki dotyczące zachowań agresywnych męża wobec żony. Przypomina się, że wykształcenie i pozycja zawodowa nie chronią przed agresją (np. endokrynolog Rafał i jego niepracująca zawodowo, lecz zajmująca się domem i wychowaniem syna Szymka żona Izabela). Wśród wyżej wymienionych problemów pojawia się kwestia trwałego związku dwóch mężczyzn, którzy zamieszkują razem i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe (Władek Cieślak i Maciek Kołodziejski). Wspomniani bohaterowie mają trzydzieści kilka lat, tworzą rodzinę homoseksualną, są naukowcami, pracują na wyższej uczelni. Początkowo rodzice oraz znajomi Władka (Zdzisław i Róża) nie akceptują tego związku, stopniowo jednak zmieniają zdanie. Tym samym ukazana jest zmiana postaw z homofobicznych na tolerancyjne. Na tym tle pojawia się wątek dawnej sympatii Władka, Sabiny Nowak i jej dziesięcioletniego syna Kajtka, którego ojcem – jak twierdzi kobieta – jest Władek. Ukazana jest też rodząca się więź emocjonalna chłopca z ojcem, sposoby wspólnego spędzania czasu, zaniedbywanie partnera Maćka, kryzys w związku dwóch homoseksualistów, przeżycia i zachowania chłopca (Kajtka), gdy dowiaduje się, że jego ojciec jest gejem. Co ważne, zwraca się uwagę na obawy Kajtka. Chłopiec boi się, by rówieśnicy nie poznali prawdy o jego ojcu, który jest homoseksualistą. Mężczyźni (Władek i Maciek) podejmują decyzje, by razem nie pokazywać się w obecności chłopca. Ten wątek zostaje wzbogacony o zachowanie Władka w sytuacji, gdy Sabina (matka jego syna Kajtka) w ciężkim stanie trafia do szpitala i walczy z chorobą nowotworową. W tym kontekście homoseksualista jest pokazany jako osoba empatyczna, czuła, zdolna do opieki nad kobietą i udzielania jej wsparcia. Po rekonwalescencji Sabiny często spotyka się z Nią i z synem. Scenarzyści pokazują wyraźnie – za pomocą kodów niewerbalnych – obraz szczęśliwej rodziny: matka i ojciec trzymają dziecko za ręce, są radośni. W ten sposób – jak słusznie zauważa Krzysztof Arcimowicz „w serialu Barwy szczęścia rodzina homoseksualna tworzona przez parę gejów przekształciła się w rodzinę nuklearną (dwoje rodziców biologicznych i dziecko). Relacja homoseksualnych mężczyzn zostaje zmarginalizowana, a gej niebędący ojcem staje się postacią epizodyczną. (...) Kłótnie między Maćkiem i Władkiem nasilają się: partnerzy postanawiają się rozstać, mimo że syn Władka podczas rozmowy z ojcem daje mu do zrozumienia, że polubił Maćka i chce, żeby mężczyźni byli razem”[31]. Niewątpliwie podejmowane w serialu „Barwy szczęścia” wątki w jakimś stopniu odzwierciedlają realną rzeczywistość. Pokazują bowiem przemianę mentalności Polaków i obyczajów oraz zmiany form życia małżeńskiego i rodzinnego. Wielokrotnie są sprzeczne z zasadami moralności chrześcijańskiej. W życiu bohaterów brakuje odniesienia do wiary i praktyk religijnych. Zanika też rola autorytetów. Akcent zostaje położony na rozwodach, zdradach, rozpadzie małżeństwa, kohabitacji. Niewidoczny jest autorytet Kościoła katolickiego. Propaguje się i utrwala jednostronny wizerunek małżeństwa i rodziny, oparty na zasadach określonych przez partnerów.
 Tak więc poprzez seriale telewizyjne widz stopniowo zostaje oswajany z zanikiem wartości. Zdrady, romanse, rozwody i związki kohabitacyjne pokazywane są jako zjawiska mieszczące się w porządku życia społecznego. Tym samym upowszechnia się alternatywne formy małżeństwa i rodziny.
Seriale telewizyjne w warsztacie pracy nauczyciela religii
                Nie ulega wątpliwości, że konieczność potraktowania seriali telewizyjnych jako wyzwania edukacyjnego w pracy katechety wynika z faktu, że „nauczanie religii (...) jest wezwane do przeniknięcia na obszar kultury”[32] oraz do krytycznej i systematycznej analizy wartości propagowanej we współczesnej kulturze[33]. Przepowiadając Ewangelię, nauczyciel religii jest zobowiązany do uwzględniania poziomu wiedzy, zainteresowań, postaw i poglądów uczniów, a także ich kultury bycia i sposobów wartościowania. Współcześni uczestnicy lekcji religii należą do przedstawicieli pokolenia, które ogląda seriale telewizyjne[34]. Ich poglądy i przekonania kształtują się między innymi pod wpływem konglomeratu zachowań bohaterów seriali. Skutkiem tego są wyrażane opinie podczas lekcji religii i postawy wobec nauczania Kościoła katolickiego. Dyskutując z młodzieżą na temat małżeństwa i rodziny oraz ukazując chrześcijańskie wartości moralne, nauczyciel religii może odwoływać się do stylu życia lansowanego w polskich serialach telewizyjnych. Tematyka ta zasługuje na szczególną uwagę w kontekście zagadnień zaplanowanych w programie nauczania religii, a związanych z małżeństwem i rodziną[35]. Do zadań nauczyciela religii należy m.in. demaskowanie szczęścia, które utożsamiane jest wyłącznie z udanym pożyciem seksualnym, romansami, zdradami, samowolą. Niemniej istotne wydaje się ukazywanie – na konkretnych przykładach – schematyzmu typowego dla seriali telewizyjnych, „oswajania widza ze złem”, amoralizmu. W tym kontekście warto uświadomić uczniom, że w serialach telewizyjnych brakuje dramatyzmu uczuć i złożonych wątków psychologicznych. Pokazywane są bowiem tylko sytuacje społeczne związane z małżeństwem i rodziną, także w zakresie przemian obyczajów i tradycji oraz zaniku wartości chrześcijańskich. Widz nie czuje i nie przeżywa dramatów bohaterów. Często porównuje własne życie do życia bohaterów i czerpie satysfakcję z faktu, że jego życie jest mniej skomplikowane. Nie otrzymuje też stymulacji do samodzielnego myślenia i oceny zachowań bohaterów czy też do rozwiązywania dylematów egzystencjalnych. Widza oswaja się z treścią przekazywaną przez twórców seriali i uspokaja, że takie jest życie. Stąd też potraktowanie seriali telewizyjnych jako materiału dydaktycznego w nauczaniu religii wymaga znajomości głównych wątków w serialach telewizyjnych. Nauczyciel religii powinien zatem orientować się w tematyce podejmowanej w popularnych, polskich serialach telewizyjnych. Dopiero wtedy możliwe są działania dydaktyczne takie, jak np. odwoływanie się do konkretnych kwestii, dyskutowanie, negocjowanie znaczeń, rozwiązywanie problemów egzystencjalnych. Co więcej, przywołanie sytuacji i zachowań lansowanych w serialach telewizyjnych oraz ich ocena pozwala lepiej zrozumieć stanowisko Kościoła katolickiego w kwestiach dotyczących małżeństwa i rodziny (np. wierności, uczciwości, odpowiedzialności). Sprzyja też wywołaniu dysonansu poznawczego i realizacji zasady poglądowości[36]. Zjawiska i problemy z życia małżeńskiego i rodzinnego dyskutowane podczas lekcji religii mogą skłaniać uczniów do refleksji, zwłaszcza wtedy, gdy widoczne są negatywne skutki. Pozwalają także ukazać właściwą hierarchię wartości i zrozumieć jej znaczenie w życiu osobistym i zawodowym. Sam natomiast proces poznawania nauczania Kościoła na temat małżeństwa i rodziny staje się bardziej dynamiczny i atrakcyjny dla uczniów[37]. Przywołanie treści bliskich uczniom, będących przedmiotem ich zainteresowania, aktywizuje i rozbudza pozytywną motywację. Sprzyja przeżywaniu odkrywanych treści[38]. Stanowi też okazję do nabywania umiejętności krytycznego odbioru przekazów medialnych, a przez to przygotowuje do właściwego korzystania z programów telewizyjnych[39].
            Brak w analizowanych serialach telewizyjnych tematyki dotyczącej praktyk religijnych w rodzinach czy też wyraźnego określenia, że bohaterowie są niewierzący lub indyferentni religijnie stanowi okazję do dyskusji z uczniami na temat zafałszowanego obrazu życia polskiej rodziny. Rozczłonkowanie rodziny na role społeczne (np. rodzica, dziecka) oraz problem rozpadu więzi, rozwodu, związków kohabitacyjnych, zdrad, romansów stanowi okazję do uświadamiania uczniom konsekwencji wynikających z odrzucenia Dekalogu i chrześcijańskich wartości moralnych oraz z negacji nauczania Kościoła katolickiego. Istotne wydaje się również wskazywanie na słabość więzi, które nie są umacniane modlitwą i sakramentami. W tym kontekście można przywołać postacie, które w życiu małżeńskim i rodzinnym kierowały się wartościami chrześcijańskimi oraz czerpały moc z modlitwy i sakramnetów (np. Joanna Beretta Mollo i jej mąż Piotr).
Fragmenty polskich seriali (nie tylko emitowane podczas lekcji religii, ale również prezentowane w formie opisów – streszczeń) mogą być wykorzystane jako ilustracja zachowań niezgodnych z nauczaniem Kościoła katolickiego, a zwłaszcza jako punkt wyjścia do dyskusji lub wstęp (stworzenie sytuacji problemowej) do lekcji realizowanej tokiem mieszanym lub problemowym. W ten sposób dyskurs o małżeństwie i rodzinie nie będzie zawieszony w próżni. Przeciwnie, nauczyciel religii odwoła się do konkretnych, bliskich uczniom sytuacji, zachowań i postaw. Uczestnicy lekcji religii mogą dyskutować, wyrażać własne opinie oraz punkty widzenia na temat małżeństwa i rodziny. Nauczyciel religii natomiast jest zobowiązany do demaskowania modeli liberalnych i postmodernistycznych, prezentowanych w serialach telewizyjnych i ukazania wartości egzystencjalnej, jaką zawiera w sobie chrześcijańska koncepcja małżeństwa i rodziny.
Prezentując materiał filmowy z seriali telewizyjnych lub nawiązując do niego, nauczyciel religii ma uświadamiać uczniom w jakim celu to czyni. Co ważne, jest zobowiązany do ukierunkowania obserwacji fragmentu serialu emitowanego podczas zajęć. Podobna powinność odnosi się do sytuacji, gdy uczniowie pracują z testem streszczeń wybranego odcinka. Ważną rolę spełnia też wprowadzenie w tematykę oraz wyakcentowanie wybranych, wprost związanych z tematyką lekcji, wątków. Takiego wprowadzenia może dokonać katecheta.
Każde odwołanie do tematyki serialu wymaga też uzupełnienia ze strony nauczyciela religii i przywołania nauczania Kościoła katolickiego. Co więcej, prezentowane materiały filmowe lub streszczenia powinny być starannie wyselekcjonowane przez katechetę pod kątem przydatności do osiągnięcia celów dydaktycznych i wychowawczych lekcji religii oraz wymagań opisanych w kategoriach wiedzy i umiejętności uczniów. W sytuacji emisji określonego odcinka serialu całość projekcji, zgodnie z obowiązującymi zasadami dydaktyki, nie powinna przekraczać 15 minut, a najlepiej jeśli będzie trwała około 10 minut[40]. Warto też: 1) projekcję podzielić na krótkie, kilkuminutowe fragmenty, które odpowiadają problemom omawianym w toku lekcji religii problemom; 2) przydzielić uczniom zadania obserwacyjne, najlepiej w postaci pytań, na które odpowiedzi uzyska się podczas obserwacji fragmentu serialu telewizyjnego. Poza tym po emisji materiału filmowego należy dokonać omówienia każdego fragmentu filmu wraz z wyraźną oceną i wyciągnięciem wniosków. Fragment serialu filmowego, jak już wyżej zauważono, można wykorzystywać jako wprowadzenie w sytuację problemową (egzystencjalną) lub ilustrację problematyki, którą nauczyciel religii chce podjąć podczas lekcji religii, a także dla wzbudzenia zainteresowania tematyką zajęć. Dobre wydaje się również zastosowanie fragmentów materiału filmowego lub odwołanie do głównych wątków tematycznych serialu w celu dokonania oceny zjawisk, sytuacji, zachowań bohaterów w oparciu o nauczanie Kościoła katolickiego. Praca z zastosowaniem fragmentów serialu telewizyjnego wymaga dokładnego ukierunkowania tak, aby uczeń potrafił dostrzec elementy manipulacji. W serialach telewizyjnych propaguje się bowiem i utrwala alternatywne formy małżeństwa i rodziny, pozbawione odniesienia do Boga, będące całkowicie lub częściowo pod wpływem kultury postmodernistycznej. Na uwagę nauczyciela religii zasługuje również opracowywanie przez uczniów scenariusza postaw i poglądów postaci występujących w serialu, które wskazywałyby na kierowanie się w życiu wartościami chrześcijańskimi. Niemiej istotne wydaje się również pisanie własnych lub zespołowych komentarzy do przedstawianego fragmentu serialu telewizyjnego. Materiał ten uczniowie mogą zaprezentować na forum klasy, po czym nauczyciel religii powinien skomentować wyniki prezentacji. Katechizowani mogą też wymyślać zakończenie wątku serialowego tak, aby uwidoczniła się w nim katolicka koncepcja małżeństwa i rodziny.
W celu nabywania umiejętności krytycznej oceny seriali telewizyjnych nauczyciel religii może (np. w gimnazjum) zaproponować uczniom realizację projektu edukacyjnego ukierunkowanego na analizę zagadnień związanych z kulturą masową oraz integrowanie treści wiary z kulturą. Godne uwagi są tematy, które dotyczą: 1) masowej konsumpcji kultury życia propagowanej w konkretnym serialu (lub w wybranych) serialach telewizyjnych; 2) wartości edukacyjnej; 3) możliwości i ograniczeń edukacyjnych polskich seriali telewizyjnych; 4) postawy chrześcijanina wobec stylu życia propagowanego w operach mydlanych. Warto także, w ramach projektów edukacyjnych, zainspirować uczniów do pracy nad własnym filmem dotyczącym np. serialu o małżeństwach i rodzinach, które kierują się Dekalogiem. Do realizacji tego zadania potrzebny będzie dobry scenariusz, cyfrowa kamera, program do montażu filmów, dobra organizacja pracy w zespole realizującym projekt edukacyjny, a także wsparcie i pomoc nauczyciela religii i nauczyciela informatyki. W efekcie podjętych działań, uczniowie mają zdobywać umiejętność analizowania i oceny współczesnych tekstów kultury, wyrażania się poprzez obraz oraz propagowania wartości chrześcijańskich za pomocą materiału filmowego. Jednocześnie są okazją do refleksji nad wątkami w serialach telewizyjnych oraz do samodzielnej pracy badawczej.
 
Uwagi końcowe
 
Zastosowanie fragmentów seriali telewizyjnych jako środka dydaktycznego i materiału poglądowego podczas lekcji religii stanowi nie tylko szansę na uatrakcyjnienie zajęć, ale również na rozbudzenie zainteresowania uczniów oraz na rozwijanie w nich motywacji do aktywnego udziału, a przez to na podniesienie efektywności nauczania na temat katolickiej wizji małżeństwa i rodziny. Seriale telewizyjne są przejawem kultury masowej. Odwołując się do wątków w nich podejmowanych, nauczyciel religii jest zobowiązany do demaskowania stylów życia propagowanych w serialach. Chodzi tu głównie o pomoc uczniom w zmianie postrzegania i oceniania wizji małżeństwa i rodziny propagowanej w serialach telewizyjnych. Służą temu aktywne formy i metody pracy z materiałem filmowym, dzięki którym uczniowie zdobywają umiejętność osobistej, krytycznej oceny przekazów medialnych.
To czy i w jakim zakresie oraz w jaki sposób seriale telewizyjne spełnią swoją funkcję dydaktyczną i wychowawczą w nauczaniu religii zależy od poprawnego planowania i realizacji zajęć. Nie może przy tym, jak wyżej zauważono, zabraknąć wprowadzenia, w którym nauczyciel religii uświadomi uczniom w jakim celu będą emitowane fragmenty serialu lub podejmowana analiza wątków opisanych w streszczeniach. Istotną rolę spełnia również rozmowa kierowana lub dyskusja zmierzająca do wyciągnięcia wniosków oraz krótkie wyjaśnienie stanowiska Kościoła katolickiego. Odpowiednio dobrane fragmenty filmów mogą wspierać metodykę pracy nauczyciela religii. Potrzebne jednak są pomoce w formie scenariuszy zajęć. Taki scenariusz powinien zawierać nie tylko odwołanie do problemów podejmowanych w serialach telewizyjnych, ale również wyraźne stanowisko Kościoła katolickiego (np. poprzez przywołanie stwierdzeń z katechizmu młodych Youcat). Z uwagi na braki pomocy opracowanych na kanwie seriali telewizyjnych, warto podjąć próbę ich opracowania, a następnie testowania w praktyce. Ta wyraźna potrzeba edukacyjna zasługuje na promocję w miesięczniku „Katecheta”. Można też wykorzystać tematykę podejmowaną w innych serialach telewizyjnych (np. Ranczo, Dom nad rozlewiskiem, Rodzinka.pl, Anna German, Na Wspólnej, Ojciec Mateusz). Czas więc, aby nauczyciele religii zaczęli wykorzystywać nowe tendencje kulturowe jako miejsce spotkania z uczniami i nawiązania z nimi dialogu. Wymaga to jednak odwagi, kreatywności w myśleniu i działaniu, umiejętności prowadzenia debat. Prawdopodobnie tylko tacy nauczyciele religii będą w stanie podjąć wyzwania edukacyjne wynikające z propagowanego w serialach telewizyjnych modelu małżeństwa i rodziny, odważnie i twórczo rozjaśniając światłem Ewangelii rozpowszechnione w mediach modele życia.
 
Słowa kluczowe: nauczanie religii, małżeństwo, rodzina, polskie seriale telewizyjne, nauczyciel religii, katecheza.
 
ANNA ZELLMA
THE IMAGE OF MARRIAGE AND THE FAMILY IN POPULAR POLISH TELEVISION SERIES CHALLANGE FOR SCHOOL RELIGION CLASSES
                For many Poles soap operas and series are an indispensable part of daily life. On the basis of them the viewers tend to shape perceptions, beliefs and attitudes, which is reflected in everyday life - in the expressed opinions and behaviours. Behavior patterns presented in films of this sort have a significant educational impact.
            The purpose of the analysis undertaken in this article is to highlight the image of marriage and the family in some popular Polish TV series. On this basis, the challenges facing the teaching of religion will be presented. The entire will be preceded by an introduction of soap operas and series as the genre. In his concluding remarks there will be brought out the demands of catechesis.
 
Key words: the teaching of religion, the marriage, the family, Polish television series, teacher of religion, catechesis.
Anna Zellma - dr hab. nauk teologicznych w zakresie katechetyki, profesor nadzwyczajny w Katedrze Katechetyki i Pedagogiki na Wydziale Teologii UWM w Olsztynie.