Katecheta 2/2014

ks. Ryszard Czekalski
 
Rozwój myśli katechetycznej w dokumentach Stolicy Apostolskiej po Vaticanum II
 
Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2013.
 
Posługa nauczająca Kościoła jest jego podstawowym zadaniem i zarazem zobowiązaniem. Przepowiadanie to przybiera różne formy, z zastosowaniem różnych środków czy metod. Zawsze jednak będzie aktualne pytanie o wierność przekazowi ewangelicznemu. O owo ewangeliczne odwzorowanie orędzia Jezusa Chrystusa i Jego przepowiadania oraz świadectwa.
Jednym ze szczególnie żywych wyrazów tego ewangelizacyjnego dzieła ochrzczonych jest katechizacja. Można powiedzieć, że sam Jezus Chrystus był pierwszym katechetą i chętnie głosił katechezy. To dzieło owocnie podjęli apostołowie i liczna rzesza jego uczniów, co szczególnie dobitnie ukazują m.in. Dzieje Apostolskie. Dzieło to trwa i z czasem zostało bardzo wyraźnie usankcjonowane w Kościele. Ma ono zatem swe wyraźne w nim miejsce.
Ksiądz prof. dr hab. Ryszard Czekalski jest autorem prezentowanego opracowania. Jest on profesorem tytularnym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i wybitnym uczonym oraz praktykiem w problematyce katechetycznej. Jest ponadto autorem licznych prac z zakresu katechetyki, w tym wielu książek, m.in.: Katecheza komunikacją wiary. Studium z katechetyki fundamentalnej (Płock 2006) czy Bibliografia katechetyczna 2001-2010 (Warszawa 2012). Warto dodać, że Bibliografię katechetyczną 1996-2000\ (Warszawa 2002) wydał razem z ks. prof. dr. hab. R. Murawskim, nestorem polskich katechetyków.
Prezentowaną książkę otwiera spis treści (s. 5-7) oraz wykaz skrótów (s. 9-12). Natomiast treściowo po wprowadzeniu (s. 13-18) całość podzielono na siedem rozdziałów, a te z kolei na dalsze mniejsze jednostki.
Dokumenty katechetyczne Stolicy Apostolskiej to tytuł pierwszego rozdziału (s. 19-54). Wydaje się, że choćby dla schematycznej prezentacji warto przytoczyć tytuły tych sześciu dokumentów: Directorium Catechisticum Generale, Orędzie Synodu Biskupów do Ludu Bożego, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach „Catechesi tradendae”, Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej, Katechizm Kościoła Katolickiego, Dyrektorium ogólne o katechizacji.
W drugim rozdziale podjęto temat Pojęcie i natura katechezy (s. 55-104). Po analizie definicji katechezy wskazano na jej cele i zadania. Przybliżono podstawowe źródła katechezy oraz jej funkcje.
Kolejny rozdział studium ks. Ryszarda Czekalskiego to Katechizowani (s. 106-150). Wyróżnione zostały tutaj następujące podstawowe kategorie: 1. Dorośli; 2. Dzieci; 3. Młodzież; 4. Osoby starsze. Z kolei podano jeszcze trzy grupy specjalne: 1. Szczególne sytuacje życiowe; 2. Żyjący w określonym kontekście społeczno-religijnym; 3. Żyjący w określonym kontekście społeczno-religijnym.
Katecheci i ich formacja to zagadnienie przeanalizowane w kolejnym rozdziale omawianej książki (s. 151-184). Autor wyróżnia tutaj sześć grup osób odpowiedzialnych za katechezę: 1. Kościół; 2. Biskupi; 3. Prezbiterzy; 4. Rodzice; 5. Zakonnicy; 6. Katecheci świeccy. Dodatkowo prezentuje jeszcze zagadnienie formacji katechetów.
Rozdział piąty rozprawy ks. R. Czekalskiego opatrzono tytułem Treści, metody i środki katechezy (s. 185-226). Chodzi tutaj o przekaz objawienia Bożego „tu i teraz”. Wskazano tam także na integralność i inkulturację treści katechetycznych. Zgodnie z tytułem rozdziału ukazano w nim także metody katechezy oraz środki w katechezie.
Miejsce katechezy ukazuje kolejny rozdział prezentowanego dzieła (s. 227-262). Interesujące jest zestawienie tych miejsc: 1. Wspólnota chrześcijańska; 2. Rodzina; 3. Katechumenat chrzcielny dorosłych; 4. Parafia; 5. Szkoła; 6. Stowarzyszenia, ruchy i grupy wiernych; 7. Mass media.
Ostatni rozdział nosi tytuł Organizacja katechezy (s. 263-280). Wyróżniono tutaj struktury diecezjalne, regionalne i krajowe oraz Stolicy Apostolskiej.
Całość treściową studium zamyka zakończenie (s. 281-293). Z kolei zamieszczono bibliografię (s. 295-332), która podzielona została na następujące części: I. Dokumenty Kościoła; II. Literatura przedmiotu; III. Literatura pomocnicza. Warto dodać, że w pierwszym bloku wyróżniono: 1. Dokumenty Soboru Watykańskiego II; 2. Nauczanie papieskie; 3. Katechetyczne dokumenty Stolicy Apostolskiej; 4. Inne dokumenty Stolicy Apostolskiej; 5. Dokumenty Konferencji Episkopatu. Na końcu dodano jeszcze dość obszerne streszczenie (s. 333-228) oraz spis treści w języku angielskim (s. 339-341).
Opracowanie ks. prof. R. Czekalskiego wpisuje się w szeroko pojęty i zarazem ważny nurt sięgania do nauczania Kościoła powszechnego w problematyce katechetycznej. Jest to najważniejsze źródło każdej refleksji eklezjalnej, w tym i nad katechezą, katechizacją oraz katechetyką. Wydaje się zatem w pełni uzasadnione stwierdzenie autora, iż „wciąż brakuje całościowego opracowania, w którym uwzględnione byłyby wszystkie dotychczas wydane dokumenty Kościoła na temat katechezy” (s. 15). Właśnie omawiane dzieło w interesującym stopniu spełnia te słuszne oczekiwania i jednocześnie zachęca do sięgania do jeszcze bardziej szczegółowych i czasem okazjonalnie sformułowanych wypowiedzi.
To prawda, jak stwierdza autor we wstępie, że w prezentowanej monografii „podjęta zostanie próba syntezy oraz próba sformułowania wniosków duszpastersko-katechetycznych, z uwzględnieniem głównie doświadczeń i potrzeb katechezy polskiej” (s. 18). Wydaje się jednak, że na książkę tę należy spojrzeć w o wiele szerszym kontekście. Może ona bowiem stać się opracowaniem przydatnym także i w innych Kościołach lokalnych, zwłaszcza Europy. Zatem czy nie warto, z pewnymi modyfikacjami, przybliżyć jej szerszemu gronu odbiorców w przekładach na języki obce?
Uwaga ta w niczym nie pomniejsza specyficznych odniesień omawianej publikacji do polskiej rzeczywistości katechetycznej, co czyni ją bardzo przydatną w tym tak ważnym odcinku posługi ewangelizacyjnej Kościoła. Widać tu bowiem dobrze ukazane lokalne uwarunkowania, a jednocześnie i specyficzne, jednostkowe aplikacje wskazań Stolicy Apostolskiej. Ważnym bowiem elementem wyraziście prowadzonej refleksji jest w omawianej publikacji stosunkowo częste odnoszenie nauczania Kościoła powszechnego do realiów Kościoła w Polsce. Czyni to z książki ks. prof. Czekalskiego dzieło bardzo praktyczne, oczywiście w płaszczyźnie wielu teoretycznych analiz, diagnoz czy nawet sugestii i propozycji.
Warto jednak jeszcze raz przy lekturze omawianego studium uświadomić sobie, że „głównym celem niniejszego opracowania [...], jest więc nie tylko analiza wszystkich dokumentów katechetycznych wydanych po Soborze Watykańskim II, ale także umiejętne wskazanie na swego rodzaju rozwój myśli katechetycznej, z uwzględnieniem zarówno innowacji, jak i braków współczesnej katechezy oraz wyciągnięcia wniosków pastoralno-katechetycznych” (s. 16). Taka otwartość badawcza, w znacznym stopniu krytyczna, wyraźnie wybrzmiewa ze stron opracowania ks. Ryszarda Czekalskiego. Jednocześnie jednak stawiane są w tym dziele także pewne konkretne propozycje.
Interesujący jest szeroki zbiór dokumentów Kościoła oraz literatury. Autor sięga do wszystkich podstawowych enuncjacji w zakresie kwestii katechetycznych, czasem nawet dość drobiazgowych. Jest to ważny element odpowiedzialności w prowadzonych analizach historycznych oraz badawczych. Natomiast w literaturze zdecydowanie ukazują się szczególnie najważniejsze polskie nazwiska katechetów i katechetyków, m.in. księży: R. Murawskiego SDB, J. Bagrowicza, J. Charytańskiego SJ, R. Czekalskiego, S. Dziekońskiego, S. Łabędowicza, M. Majewskiego SDB, Z. Marka SJ, K. Misiaszka SDB, P. Tomasika, J. Szpeta, J. Stali. Jest to znacząca grupa polskich uczonych, którzy prezentują wszechstronny i zarazem interesujący dorobek naukowy.
Okazuje się bowiem, że polscy uczeni mają w tej dziedzinie znaczące osiągnięcia, nie tylko teoretyczne, ale i w licznych propozycjach praktycznych, jak choćby twórcze propozycje pomocy katechetycznych, zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli religii. Wytworzyły się nawet swoiste środowiska czy szkoły katechetyczne. Są one interesującym znakiem czasu, który m.in. wyzwala także tzw. zdrową konkurencyjność oraz dynamizm badawczy.
Z niektórych pytań odnoszących się do informacji bibliograficznych warto wskazać, że w wykazie skrótów liczne wątpliwości budzi zastosowanie w przypisach niekonsekwentnie „CT” i „CTh” (s. 9, 35, 317, 323); podobnie rzecz ma się ze skrótami „RTE” i „RT” (s. 12, 309). Brak w wykazie skrótu „ASS” (s. 302). Wątpliwości budzą opisy bibliograficzne „Ateneum Kapłańskiego” (s. 313). Od wielu lat dykasteria zajmująca się m.in. katechizacją nazywa się „Kongregacja Edukacji Katolickiej” (s. 301-302).
Kończąc omawiane studium, warszawski badacz wskazuje, że „w niniejszym opracowaniu poszukiwaliśmy odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań, a mianowicie: jaka jest definicja i natura katechezy, kto może i powinien być katechizowany, kto powinien katechizować i kto może pełnić funkcje katechety, co ma być treścią katechezy i za pomocą jakich metod i środków należy ją przekazywać, gdzie trzeba i należy katechizować, kto jest odpowiedzialny za organizację katechezy?” (s. 283). To są szczególnie ważne kwestie, które w znacznym stopniu zostały przedstawione w rozprawie ks. prof. R. Czekalskiego.
Szczególnie cenne są, zamieszczone zwłaszcza w zakończeniu, „konkretne postulaty duszpastersko-katechetyczne, które mogą znaleźć swoje zastosowanie w teorii i w praktyce katechetycznej. Postulaty te są adresowane głównie do polskiej katechezy i odpowiedzialnych za nią oraz do katechetyków, którzy mogliby bardziej szczegółowo je podjąć” (s. 284-285). Trzeba dodać, że stosunkowo liczne wybrzmiewają także w trakcie bezpośredniej narracji w poszczególnych rozdziałach.
Lektura studium ks. prof. Ryszarda Czekalskiego wskazuje, jak bardzo dynamiczna jest Stolica Apostolska w rozwijaniu myśli katechetycznej. Widać, że nastąpiło tutaj zdecydowane zdynamizowanie, wręcz przyśpieszenie, po Soborze Watykańskim II. Jest to wyraźniejsze dostrzeganie znaczenia i roli ewangelizacyjnej tego wycinka przepowiadania Kościoła. Posługa katechetyczna jest bowiem jednym z podstawowych zobowiązań, które szczególnie dziś urasta do wręcz charyzmatycznego wyzwania. Wielu młodych ludzi właśnie na katechezie ma często jedyny systematyczny kontakt z Kościołem.
Mimo formułowania wątpliwości czy zastrzeżeń jednak zaprezentowane badania tchną dużym optymizmem, przynajmniej w polskich propozycjach katechetycznych. Oczywiście istnieje jednocześnie wyraźna świadomość braków, niedociągnięć czy oczekiwanych przemian. Jednak są one formułowane w kontekście widocznych wyraźnie już propozycji przemian i jednocześnie ich podejmowania. Polska katechetyka jest bowiem bardzo dynamiczną dyscypliną teologiczną. W niektórych swych osiągnięciach może być ona przydatna i w innych lokalnych czy krajowych Kościołach Europy. Można jednak ciągle pytać się o jej praktyczny wyraz, o katechizację. Oby omawiane studium ks. prof. dr. hab. Ryszarda Czekalskiego było dla obu przydatnym i twórczym narzędziem.
 
Zamówienia: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, ul. Dewajtis 5, domek nr 2, 01-815 Warszawa, tel. 22 561 89 23, fax. 22 561 89 11, wydawnictwo@uksw.edu.pl
 
Bp Andrzej F. Dziuba – biskup ordynariusz diecezji łowickiej, prof. dr hab. teologii moralnej, kierownik Katedry Historii Teologii Moralnej UKSW, przewodniczący Rady Naukowej Konferencji Episkopatu Polski.