Wspomagająca i alternatywna komunikacja (AAC) szansą dla rozwoju katechezy dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych (ASD)
Podejmując pracę z dzieckiem ze spektrum autyzmu, należy stosować jasne, proste komunikaty, podparte symbolami graficznymi, jak również wypisywać na kartce krótkie polecenia. Ważne jest, by AAC zostało dobrane przez odpowiednich specjalistów mających kontakt z danym dzieckiem.
Międzynarodowe Stowarzyszenie na rzecz Komunikacji Wspomagającej i Alternatywnej (International Society for Augmentative and Alternative Communication – ISAAC) ogłosiło po raz pierwszy w 2007 roku październik międzynarodowym miesiącem tej formy komunikacji (
International AAC Awareness Month)
[1]. W Polsce od tamtego roku organizowane są w kilku miastach koncerty, konferencje, spotkania oraz różne zabawy przeznaczone dla wszystkich zainteresowanych tym tematem. Głównym inicjatorem tych obchodów jest Stowarzyszenie na rzecz Propagowania Wspomagających Sposobów Porozumiewania się „Mówić bez Słów”
[2].
Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest próba przedstawienia wspomagającej i alternatywnej komunikacji (AAC – Augmentative and Alternative Communication) w katechezie dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych. W związku z tym kolejno zostaną omówione następujące zagadnienia: czym jest spektrum zaburzeń autystycznych, jakie są rodzaje wspomagającej i alternatywnej komunikacji AAC (wraz z przedstawieniem gestów i symboli przydatnych podczas prowadzenia zajęć), na koniec zaś zostanie zwrócona uwaga na nowy podręcznik Ministerstwa Edukacji Narodowej
Nasz elementarz, który został dopasowany do możliwości uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
1. Czym jest spektrum zaburzeń autystycznych?
Wspomagająca i alternatywna komunikacja, jak sama jej nazwa wskazuje, wzmacnia i uzupełnia mowę alternatywnymi sposobami porozumiewania się bądź też stanowi podstawową formę komunikowania się dla osób pozbawionych umiejętności mówienia. Kierowana jest ona do ludzi z zaburzeniami mowy (m.in. z afazją
[3]), niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, słuchową, ze spektrum zaburzeń autystycznych, jak również do osób po ciężkich urazach mózgu.
Spektrum autystyczne jest zaburzeniem, które dotyka ludzi w różny sposób i w różnym stopniu wpływa ono na to, jak dana osoba postrzega otaczający ją świat, jak przebiegają u niej procesy przetwarzania informacji i jak odnosi się ona do innych ludzi.
W 1943 roku Leo Kanner opisał autyzm jako zaburzenie kontaktu uczuciowego oraz przedstawił jego symptomy: brak interakcji społecznych, komunikacji werbalnej, niechęć do zmian, głębokie zainteresowanie przedmiotami oraz sporadyczne możliwości intelektualne[4]. Rok później Hans Asperger zajmował się dziećmi, które nie potrafiły nawiązywać interakcji społecznych, ale posługiwały się mową[5], i w swojej rozprawie habilitacyjnej nadał temu zaburzeniu nazwę psychopatia autystyczna[6]. Natomiast sam termin zespół Aspergera został po raz pierwszy użyty w 1981 roku przez Lornę Wing[7], która przetłumaczyła z języka niemieckiego pracę H. Aspergera. Wing zaobserwowała, że niektóre dzieci z klasycznymi objawami autyzmu we wczesnym dzieciństwie wykazywały później dobry rozwój mowy oraz procesów poznawczych. Miały one jednak znaczne trudności w sferze społecznej (brak empatii, jednostronną i nieadekwatną interakcję, pedantyczną, repetytywną mowę, ubogą komunikację niewerbalną, zbyt wielkie pochłonięcie niektórymi tematami), niezdarną postawę oraz motorykę[8].
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (American Psychiatric Association – APA) w latach 80. XX wieku wprowadziło termin
całościowe zaburzenia rozwoju[9]. W czwartym wydaniu
Diagnostycznego i statystycznego podręcznika zaburzeń psychicznych pojęcie to obejmowało pięć jednostek: zaburzenia autystyczne, zespół Aspergera, zaburzenia rozwojowe, zespół Retta oraz dziecięce zaburzenia dezintegracyjne (zespół Hellera)
[10], z których pierwsze trzy zaburzenia rozwoju były zaliczane do zaburzeń spektrum autystycznego. Natomiast w maju 2013 roku w Stanach Zjednoczonych wprowadzono znowelizowaną klasyfikację chorób pod nazwą DSM-5, w której m.in. zrezygnowano z pojęcia
całościowe zaburzenie rozwoju, a trzy odrębne jednostki chorobowe: zaburzenie autystyczne, zespół Aspergera oraz
całościowe zaburzenie rozwoju nie zdiagnozowane inaczej, zastąpiono przez jedną – spektrum zaburzeń autystycznych (ASD
– Autism Spectrum Disorder)
[11]. W Polsce od 1996 roku obowiązującą klasyfikacją chorób jest ICD-10 (International Classification of Diseases 10 – 10. edycja instrukcji diagnostycznej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Światowej Organizacji Zdrowia), która zawiera identyczny podział całościowych zaburzeń rozwojowych jak DSM-IV, a jej nowelizacja, pod nazwą ICD-11, zapowiadana jest na 2017 rok
[12].
Do podstawowych cech charakterystycznych dla spektrum zaburzeń autystycznych trzeba zaliczyć deficyty w interakcjach społecznych, które pojawiają się już w dwóch pierwszych latach życia. Specyficzne są braki w zakresie wspólnego dzielenia pola uwagi. Dziecko nie podąża wzrokiem za tym, na co ktoś patrzy, jak również nie reaguje na swoje imię
[13]. W późniejszym czasie można zauważyć, że osoby z ASD bardzo często zachowują się w sposób niezgodny z oczekiwaniami społeczeństwa, są nieświadome istnienia niepisanych kodów zachowań. Często nie potrafią odczytać prawidłowo społecznych sygnałów, więc nie reagują na nie prawidłowo
[14]. Takie dzieci najczęściej mają opóźniony rozwój mowy, a około 1/3 z nich wcale nie nabywa umiejętności komunikowania się werbalnego
[15]. Natomiast niektóre, nawet posługując się mową i mając przy tym dobrze rozwinięte słownictwo, mają problemy z umiejętnością rozumienia oraz interpretacji wypowiedzi innych bądź treści czytanego tekstu, pojęć abstrakcyjnych, wyrażeń metaforycznych, a także ze spontanicznym inicjowaniem komunikacji. Osoby ze spektrum autyzmu często wykazują skłonność do odwracania zaimków i mówienia o sobie w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Dodatkowo występuje u nich echolalia, a więc powtarzanie, natychmiastowe bądź odroczone, słów usłyszanych w przeszłości
[16]. Pojawiają się u nich także problemy z odczytywaniem mimiki twarzy, rozpoznawaniem i nazywaniem emocji własnych oraz innych, co powoduje niezdolność zinterpretowania intencji i zamierzeń innych osób (deficyt teorii umysłu)
[17].
Osoby z ASD mają trudności z łączeniem różnych informacji w jedną całość (słaba centralna koherencja). Lepiej dostrzegają szczegóły od osób niezaburzonych, natomiast zdecydowanie gorzej radzą sobie z syntezą tych szczegółów i odnajdywaniem relacji pomiędzy nimi
[18]. Jeśli chodzi o zainteresowania takich osób, to bardzo często są one związane ze środkami transportu, elektroniką czy naukami ścisłymi. Polegają na gromadzeniu informacji oraz są dominującym tematem ich rozmów. Czasami zdarza się, że wykluczają inne rodzaje aktywności
[19]. Kolejną specyficzną cechą występującą w ramach spektrum autyzmu jest zaburzona integracja sensoryczna. Dotyczy ona nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców w obrębie systemów: czuciowego (dotykowego i propriocepcyjnego), przedsionkowego, słuchowego, wzrokowego, węchowego i smakowego. Sprawia to, że większość osób z ASD odbiera rzeczywistość zmysłami inaczej, niż robią to osoby zdrowe
[20]. Może to objawiać się w postaci nadwrażliwości bądź niedowrażliwości na różnego rodzaje bodźce napływające z otoczenia. Dziecko z nieprawidłową wrażliwością sensoryczną może mieć obniżony lub zawyżony próg odporności na ból, niektóre dźwięki do niego nie docierają lub wręcz przeciwnie – są one tak głośne, że będzie ono zatykać uszy. Ze względu na zaburzoną wrażliwość na smak może nie lubić niektórych pokarmów. Czasami występuje u niego zniekształcona percepcja wizualna. Osoby te mogą też nadmiernie fascynować się wirującymi przedmiotami, ciągle wąchać różne przedmioty oraz ludzi, jak również nie tolerować niektórych materiałów, z których zrobione są ubrania
[21].
Te wszystkie zaburzenia, a także odchylenia w sferze wrażliwości sensorycznej, mogą powodować, że dziecko, słysząc kierowany do siebie komunikat, nie jest w stanie w zrozumiały dla otoczenia sposób odpowiedzieć na niego. Przez to reaguje często agresją. Można zaobserwować również wzmożenie czynności rutynowych oraz pojawienie się stereotypii (ciągłe powtarzanie danej czynności, sposobu poruszania się czy pozornie bezsensowych słów)
[22]. Nasilenie tych zachowań świadczy o małych zdolnościach adaptacyjnych, braku umiejętności przystosowawczego radzenia sobie z wydarzeniami zachodzącymi w środowisku oraz nadmierną ilością występujących w nim bodźców.
Dzieci dotknięte spektrum autyzmu, w zależności od nasilenia objawów, mogą uczęszczać do szkół specjalnych, masowych, jak również do szkół z klasami integracyjnymi. To rodzice (opiekunowie prawni), z pomocą poradni psychologiczno-pedagogicznej, decydują o wyborze miejsca kształcenia swojej pociechy
[23]. Dlatego w większości przypadków konieczne będzie opracowanie przez nauczycieli i specjalistów
indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego (IPET) w celu dostosowania nauczania i wychowania opartego na
podstawie programowej kształcenia ogólnego do indywidualnych potrzeb rozwojowych, edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych dziecka
[24].
Do środków pomocnych w czasie lekcji z dziećmi z zaburzeniem spektrum autyzmu należy zaliczyć wspomagającą i alternatywną komunikację (AAC). Spełnia ona ważną rolę podczas zajęć, jak również w codziennym życiu.
2. Rodzaje AAC
Wspomagająca i alternatywna komunikacja dzieli się na naturalną i specjalistyczną. Komunikacja naturalna to taka, która opisuje różne sposoby przekazywania informacji przy użyciu wyłącznie własnego ciała (np. język migowy, mimika twarzy), bez dodatkowych pomocy komunikacyjnych. Natomiast komunikacja specjalistyczna wymaga korzystania z dodatkowych narzędzi, na które składają się urządzenia o
niskim poziomie technicznym (
light-tech), np. karta, tablica czy książka, oraz urządzenia o
wysokim poziomie technicznym (high-tech) – pomoce elektroniczne w postaci programów komputerowych
[25].
Na wspomagającą i alternatywną komunikację, stosowaną przy spektrum zaburzeń autystycznych, składa się: metoda Makaton, symbole: Blissa (Blissymbolics), PCS (Picture Communication Symbols), Widgit, PIC (Pictogram Ideogram Communication
– Piktogramy), jak również zdjęcia i obrazki
[26].
2.1. Metoda Makaton
Metoda Makaton jest językiem gestów i symboli graficznych opracowanym przez Margaret Walker w Wielkiej Brytanii
[27]. Autorką polskich znaków manualnych i adaptacji znaków graficznych systemu Makaton jest
Bogusława Kaczmarek. W metodzie tej stosowaniu gestów lub symboli zawsze towarzyszy mowa, mimika twarzy oraz nawiązanie kontaktu wzrokowego. Program zawiera około 400 podstawowych gestów oraz monochromatycznych symboli graficznych im odpowiadających
[28]. Natomiast znaków i symboli uzupełniających jest około 7 tys.
[29] Poniżej zostały podane przykładowe gesty oraz symbole stosowane w pracy z dzieckiem z zaburzeniami mowy (rys. 1 i 2).
Rysunek 1. Podstawowe gesty Makaton
[30]
Rysunek 2. Symbole świąteczne Makaton
[31]
Znaki manualne oraz graficzne mają za zadanie pomóc dziecku w rozumieniu i rozwijaniu mowy, interakcji społecznych oraz w nabywaniu umiejętności czytania i pisania. Dodatkowym atrybutem znaków graficznych jest ich prostota, co umożliwia ich ręczne rysowanie. Warto pamiętać, że posługiwaniu się gestami czy symbolami w komunikacji z dzieckiem zawsze powinien towarzyszyć przekaz werbalny.
2.2. Symbole Blissa
Kolejną pomocą są symbole Blissa. Jest to nazwa systemu porozumiewania się, w którym słowa przedstawione są w postaci rysunków i graficznych ilustracji, wykorzystujących międzynarodowy kod obrazkowy opracowany przez Charlesa Blissa. System został nazwany przez samego autora najpierw World Writing, a później – Semantography (Blissymbolics)
[32]. Podstawowy słownik Blissa zawiera ok. 3 tys. symboli, które reprezentują ponad 6 tys. słów. Wszystkie symbole tworzone są na bazie prostych form graficznych, m.in. kół, linii oraz kropek (rys. 3). System Blissa umożliwia, poprzez wskazywanie pojedynczych symboli, nazwanie konkretnych przedmiotów, a także pojęć abstrakcyjnych, takich jak uczucia czy emocje. Równocześnie pozwala on na budowanie całych wypowiedzi oraz prowadzenie konwersacji, ponieważ zawiera wszystkie części mowy, liczby oraz czasy
[33]. Program do tworzenia symboli Blissa to Bliss for Windows, który został również przetłumaczony na język polski. Umożliwia on modyfikację i tworzenie nowych symboli, dobieranie ich kolorów, budowanie dokumentów, tablic komunikacyjnych oraz łączenie ich z systemem piktogramów
[34].
Rysunek 3. Podstawowe symbole Blissa
[35]
Metoda Charlesa Blissa skierowana jest do osób o prawidłowym rozwoju intelektualnym oraz integracji sensorycznej. Aby podjąć naukę symboli Blissa, należy dopasować zakres, tempo oraz sposób ich wprowadzania do możliwości danego dziecka, które powinny zostać ustalone przez zespół odpowiednio dobranych specjalistów czy to w ośrodku diagnostycznym, czy w szkole specjalnej
[36].
2.3. PCS
Do najbardziej rozpowszechnionych sposobów komunikacji AAC należy system symboli PCS (Picture Comunication Symbols). Został on opracowany przez Roxanę Mayer-Johnson w Stanach Zjednoczonych. PCS jest prostym systemem obrazkowym skierowanym głównie do dzieci z niepełnosprawnością sprzężoną
[37] oraz z afazją
[38]. Zawiera on 3,5 tys. symboli. Wiele z nich przedstawianych jest w mniej lub bardziej abstrakcyjnych wersjach, co umożliwia dopasowanie ich do odbiorcy. Dostępne są one w postaci książkowej, jako kolorowe lub czarno-białe naklejki oraz w programach komputerowych BoardMaker lub Speaking Dynamically Pro
[39]. Ich atrybutem jest podział na poszczególne kategorie, które oznacza się odpowiednim kolorem ramki lub tła: społeczne (zwroty grzecznościowe, uczucia i emocje) – kolor różowy, ludzie (osoby, zawody oraz zaimki osobowe i dzierżawcze) – kolor żółty, czasowniki – kolor zielony, przymiotniki i przysłówki – kolor niebieski, żywność – kolor czerwony, wypoczynek – ulubiony kolor użytkownika, pozostałe rzeczowniki nie ujęte w tych kategoriach – kolor pomarańczowy oraz inne/różne (litery, liczby, spójniki, przyimki) – kolor biały
[40]. Przypisane kolory ułatwiają rozpoznawanie, do jakiej kategorii należy dany symbol. Można je dowolnie zmieniać według własnych preferencji. Dodatkowo programy umożliwiają wyszukiwanie symboli, sporządzanie tablic komunikacyjnych, nakładek, materiałów edukacyjnych wraz z wyborem języka (również języka polskiego) tekstu umieszczanego nad symbolem oraz dodawanie i tworzenie nowych PCS-ów, jak również wklejanie własnych zdjęć
[41].
Rysunek 4. Symbole PCS: Tablica tematyczna
Spotkanie Jezusa[42]
W tablicy tematycznej
Spotkanie Jezusa (rys. 4) zostały dobrane odpowiednie kolory: czerwony – ludzie, zielony – czasowniki, żółty – pozostałe rzeczowniki, różowy – uczucia i emocje. Nie jest istotne, jakie kolory przypiszemy danym symbolom; ważne, by zostały one ujednolicone w pracy z danym dzieckiem. Symbole PCS wspomagają proces komunikacji osób z zaburzeniami mowy, a także naukę czytania i pisania.
Rysunek 5. Symbole PCS: Tablica tematyczna do spowiedzi
[43]
Alternatywna i wspomagająca komunikacja odgrywa również bardzo ważną rolę w życiu sakramentalnym. Umożliwia ona osobom z problemami w komunikacji aktywne uczestniczenie w życiu Kościoła i przystępowanie do sakramentów, np. pokuty i pojednania (rys. 5). Istotne jest, ażeby spowiednik miał możliwość wcześniejszego spotkania się z rodzicami dziecka posługującego się AAC, po to by mógł się on zaznajomić z takim sposobem porozumiewania się.
2.4. Symbole Widgit
Symbole Widgit należą do symboli Rebus, opracowanych w 1960 roku w Stanach Zjednoczonych. Kolejno zostały one dopracowane w Wielkiej Brytanii przez Judy van Oosterom i Kathleen Devereux, które stosowały je jako pomoc dla dzieci z problemami w uczeniu się
[44]. Symbole Widgit (wcześniej znane jako Widgit Rebus) tworzone są za pomocą programu SymWriter. Zawiera on ponad 12 tys. kolorowych symboli, które pozwalają na rozwijanie słownictwa przez dziecko samodzielnie. Symbole te mają jasną i przejrzystą strukturę oraz szeroki zakres tematów. Dodatkowym atrybutem systemu jest tzw.
inteligentna symbolizacja umożliwiająca automatyczne dopasowanie najbardziej adekwatnego symbolu z uwzględnieniem gramatyki zdania
[45]. Poniżej została przedstawiona modlitwa
Niechaj będzie pochwalony Przenajświętszy Sakrament za pomocą symboli Widgit (rys. 6).
Rysunek 6. Symbole Widgit: Modlitwa
Niechaj będzie pochwalony Przenajświętszy Sakrament[46][R.B.1] .
Praca z symbolami Widgit przeznaczona jest dla osób mających problemy z pisaniem i czytaniem oraz wymagających wspomagającej i alternatywnej komunikacji. Dzięki
inteligentnej symbolizacji stanowi ona doskonałą pomoc dla nauczycieli do tworzenia tekstów podpartych symbolami.
2.5. PIC
System komunikacyjny PIC (Pictogram Ideogram Communication), znany w Polsce pod nazwą Piktogramy, wywodzi się z Kanady jako program PIC-System
. Następnie został on przetłumaczony na język szwedzki i udoskonalony w 1980 roku przez Subhas Maharaj (tzw. szwedzkie piktogramy). Piktogramy trafiły do Polski ze Szwecji dzięki Marii Podeszewskiej-Mateńko, pracującej w Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie, gdzie w 1992 roku zostały one zaadaptowane i rozpowszechnione
[47]. Obecnie zawierają ponad 2 tys. symboli
[48]. System ten ma prostą formę graficzną, najczęściej w postaci czarno-białych obrazków, dzięki czemu ich kontrast umożliwia szybką percepcję wzrokową.
Rysunek 7. PIC (Piktogramy): modlitwa
Ojcze nasz[49]
W 2013 roku Wydawnictwo WAM opracowało
Mały katechizm z piktogramami, w którym można znaleźć m.in. modlitwy tematycznie związane z założeniami programu nauczania
W drodze do Wieczernika z 9 czerwca 2010 roku (rys. 7)
[50].
Na jednej z hiszpańskich stron internetowych można znaleźć darmowy program do tworzenia piktogramów (rozumianych jako obrazki), zarówno czarno-białych, jak i kolorowych, oraz zdjęć stworzony przez Aragoński Portal Komunikacji Wspomagającej i Alternatywnej (ARASAAC – Portal Aragonés de la Comunicación Aumentativa y Alternativa)
[51]. Strona internetowa jest dostępna także w języku angielskim, natomiast program umożliwia tworzenie samych piktogramów czy zdjęć również w polskiej wersji językowej. Jest on prosty i przejrzysty w obsłudze, umożliwia dodawanie kolorowych ramek do piktogramów, co ułatwia ich segregację (rys. 8). Dodatkowo można je podpisywać i zapisywać na własnym komputerze.
Ponadto za pośrednictwem Google Chrome Web Store dostępna jest darmowa aplikacja Pikto4Me
[52], pozwalająca na budowanie symboli, kart pracy oraz dodawanie własnych zdjęć (rys. 9). Są to bardzo cenne informacje, ponieważ większość oprogramowania do tworzenia AAC (BoardMaker, Speaking Dynamically Pro, SymWriter czy Bliss for Windows) nie należy do zakupów najtańszych – ich ceny wahają się w granicach od tysiąca do 3 tys. złotych.
Rysunek 8. Piktogramy: Modlitwa
Aniele Boży[53]
Rysunek 9. Piktogramy: tablica tematyczna dotycząca Adwentu
[54]
Aplikacja Pikto4Me automatyczne pozwala na tworzenie kart komunikacyjnych, co znacznie przyspiesza pracę. Ponadto dopuszcza ona wklejanie własnych zdjęć lub obrazków oraz podpisywanie ich.
Trudno stwierdzić, która z metod AAC jest najlepsza. PCS oraz piktogramy (obrazki) są odpowiednie dla dzieci będących na poziomie myślenia obrazowego i z racji kolorów są one dla nich atrakcyjniejsze od pozostałych. Symbole Widgit dzięki swojej
inteligentnej symbolizacji stanowią doskonałą pomoc w nauce czytania i pisania. Czarno-białe Piktogramy (PIC) umożliwiają szybszy odczyt wizualny osobom z zaburzoną percepcją wzrokową. System Blissa może okazać się zbyt skomplikowany dla niektórych użytkowników, natomiast symbole Makaton zostały zaprojektowane w taki sposób, by można było narysować je ręcznie.
Ministerstwo Edukacji Narodowej wydało w 2014 roku podręcznik do pierwszej klasy szkoły podstawowej pt.
Nasz elementarz. Został on również dopasowany do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: niewidomych – zawierający alfabet Braille’a, słabowidzących – z odpowiednio powiększonym drukiem, oraz uczniów z problemami w uczeniu się i komunikowaniu – wzbogacony o modyfikacje poleceń, symbole PCS oraz
Zeszyt piktogramów dla ucznia umożliwiający korzystanie z symboli do poszczególnych lekcji
[55].
Zaburzenia w sferach interakcji i komunikacji społecznej stanowią poważny problem dla dziecka ze spektrum zaburzeń autystycznych
. Należy pamiętać, że dobór odpowiedniego systemu AAC uwarunkowany jest indywidualnymi umiejętnościami oraz możliwościami danego dziecka, które powinny być ocenione przez zespoły specjalistów: psychologów, logopedów oraz pedagogów.
3. Zakończenie
Komunikacja pełni bardzo istotą funkcję w naszym życiu. Służy ona do dzielenia się z innymi osobami swymi potrzebami, emocjami i myślami. Pozwala nam ona też nawiązywać relacje, przyjaźnie oraz aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym. Ważne jest, aby osobom, które nie są w stanie samodzielnie posługiwać się mową, umożliwić alternatywne lub wspomagające porozumiewanie się. Należy zwrócić szczególną uwagę społeczeństwa na to, że AAC nie hamuje w żaden sposób rozwoju mowy dziecka. Wręcz przeciwnie, jest ona pomocą w komunikowaniu się i według badań prowadzi w dużej mierze do rozwoju mowy czynnej
[56].
Wspomagająca i alternatywna komunikacja ma wiele zastosowań. Może ona służyć do tworzenia etykiet na obiektach z otoczenia, książek komunikacyjnych, planów dnia, kart pracy stosowanych na lekcji, np. dotyczących zachowania się w kościele, tablic tematycznych pomocnych w przygotowaniu do Pierwszej Komunii św., a także modlitewników.
Katecheta powinien znać dostępne pomoce do porozumiewania się z dzieckiem ze spektrum zaburzeń autystycznych, które ułatwiają takim uczniom naukę podstawowych modlitw, przyswajanie wiadomości na lekcjach religii, jak również możliwość korzystania z sakramentów, m.in. z sakramentu pokuty, i korzystać z nich w swej pracy. Do zadań nauczyciela należy zapewnienie możliwości aktywnego udziału dziecka w katechezie poprzez stworzenie indywidualnego programu profilaktycznego, jak również wykorzystanie dostępnych w internecie aplikacji do tworzenia własnych pomocy. Istotna jest tutaj współpraca całego grona pedagogicznego, aby na każdej lekcji takie dziecko miało jednakowy system komunikacji.
Podejmując pracę z dzieckiem ze spektrum autyzmu, należy stosować jasne, proste komunikaty, podparte symbolami graficznymi, jak również wypisywać na kartce krótkie polecenia. Ważne jest, by AAC została dobrana przez odpowiednich specjalistów mających kontakt z danym dzieckiem, z uwzględnieniem jego możliwości, jak również atrakcyjności oraz dostępności danego systemu komunikacji. Powinno się sprawdzać, czy uczeń je rozumie, zwłaszcza gdy pojawiają się u niego problemy z czytaniem, pisaniem, rozumieniem kolejności zdarzeń oraz gdy występują u niego zaburzenia sensoryczne. Tylko wtedy AAC staje się pomocą w prawidłowym zrozumieniu kierowanego komunikatu.
2 kwietnia 2014 roku abp Zygmunt Zimowski w przesłaniu na Światowy Dzień Autyzmu napisał: „Należy podjąć kierunek integracji we wspólnocie, przełamując odosobnienie i bariery wynikające z uprzedzeń i patologii, wzmacniając relacje międzyludzkie. Można to osiągnąć poprzez pomoc społeczną, przez wspólne działania w ramach opieki, informacji, komunikacji i szkolenia, ułatwiając w ten sposób przejście do właściwego zrozumienia i akceptacji choroby, która absolutnie nie neguje czy podważa godności każdej osoby”[57].
Streszczenie
Wspomagająca i alternatywna komunikacja (AAC) w katechezie dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych
U osób ze spektrum zaburzeń autystycznych, które mają problemy w interakcjach społecznych, w porozumiewaniu się, a także zaburzone funkcje poznawcze oraz wrażliwość sensoryczną, bardzo ważną rolę odgrywa wspomagająca i alternatywna komunikacja (AAC). Stosowana jest ona jako wzmacnianie i uzupełnianie mowy alternatywnymi sposobami porozumiewania się, a czasami stanowi podstawową formę komunikowania się takich osób. Zasadniczym celem artykułu jest przedstawienie wspomagającej i alternatywnej komunikacji w katechezie dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych. Tekst kolejno prezentuje rodzaje AAC: metodę Makatona, symbole: Blissa, PCS, PIC, a także zdjęcia i obrazki. Na koniec zwrócono uwagę na nowy podręcznik Ministerstwa Edukacji Narodowej
Nasz elementarz, który został dopasowany do możliwości uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Augmentative and alternative communication (AAC) in catechesis of children with autism spectrum disorder
Augmentative and Alternative Communication (AAC) plays a very important role for people with autism spectrum disorders who have problems with social interaction, communication, cognitive distortions and sensory sensitivity. AAC is applied as a reinforcement and complementation of speech by using alternative methods of communication and it sometimes represents the primary form of communication such people. The main purpose of this article is to present Augmentative and Alternative Communication in catechesis of children with autism spectrum disorders. The text presents consecutively types of AAC: Makaton method, symbols: Bliss, PCS, PIC as well as images and pictures. At the end of the text attention is drawn to the new handbook of the Polish Ministry of Education for the first grade of primary school entitled
Nasz elementarz which has been adapted to the abilities of pupils with special educational needs.
Keywords: augmentative and alternative communication (AAC), autism spectrum disorder (ASD), autism, Asperger syndrome, catechesis.
Natalia Walkowiak – doktorantka teologii na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie, słuchaczka studiów podyplomowych z pedagogiki specjalnej – edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną (oligofrenopedagogiki) na Uniwersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Jako wolontariuszka w Stowarzyszeniu na rzecz Dzieci Autystycznych „Zacisze” w Krakowie brała udział w licznych szkoleniach dotyczących tego zaburzenia.
[1] Por.
Międzynarodowy miesiąc AAC [w:] http://www.aac.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=102:miedzynarodowy-miesiac-aac&catid=36:2007&Itemid=55 [dostęp: 10.09.2014].
[2] Więcej na temat działalności Stowarzyszenia „Mówić bez Słów” zob.: http://www.aac.org.pl/ [dostęp: 10.09.2014].
[3] Afazja – osłabienie lub utrata zdolności wymawiania słów albo rozumienia mowy, którą uprzednio dana osoba dobrze się posługiwała; źródłem afazji są na ogół uszkodzenia struktur korowych mózgu (C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz,
Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s. 7).
[4] Por. A. Maciarz, D. Drała,
Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera. Studium przypadku, Kraków 2012, s. 13; L. Kanner,
Autistic disturbances of affective contact [w:] http://neurodiversity.com/library_kanner_1943.pdf [dostęp: 04.01.2014].
[5] Por. T. Attwood,
Zespół Aspergera, tłum. M. Łamacz, Poznań 2006, s. 14.
[6] Por. C. Preißmann,
Zespół Aspergera, tłum. J. Arentewicz, Sopot 2012, s. 15.
[7] Por. A. Maciarz, D. Drała,
Dziecko autystyczne..., dz. cyt., s. 12; por. L. Wing,
Asperger’s syndrome: a clinical account [w:] http://childstudycenter.yale.edu/autism/class/339_166245_Asperger%E2%80%99ssyndromeAclinicalaccount.pdf [dostęp: 02.02.2014].
[8] Por. T. Attwood,
Zespół Aspergera, dz. cyt., s. 15.
[9] Por. R. Stefańska-Klar,
Autyzm jako rozległe zaburzenie rozwoju [w:] http://www.dzieci.bci.pl/strony/autyzm/pdd.html [dostęp: 12.03.2014].
[11] Por. A. Gerhant, M. Olajossy, L. Olajossy-Hilkesberger,
Neuroanatomiczne, genetyczne i neurochemiczne aspekty autyzmu dziecięcego [w:] http://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_6_2013/1101GerhantPsychiatrPol6_2013.pdf [dostęp: 03.06.2014].
[12] Por.
ICD Revision Timelines [w:] http://www.who.int/classifications/icd/revision/en/ [dostęp: 10.11.2014].
[13] Por. M. Skórczyńska,
Wczesne diagnozowanie autyzmu – perspektywy i dylematy [w:]
Autyzm. Na granicy rozumienia, red. B. Winczura, Kraków 2009, s. 45.
[14] Por. T. Attwood,
Zespół Aspegera, dz. cyt., s. 29-30.
[15] Por. S. E. Bryson,
Brief report: Epidemiology of autism, „Journal of Autism and Developmental Disorders” 1996, Vol. 26, No. 2, s. 165-167.
[16] Por. B. Kaczmarek,
Nie jak, ale dlaczego?..., dz. cyt., s. 110-115; M. Skórczyńska,
Wczesne diagnozowanie..., dz. cyt., s. 47-49.
[17] Por. E. Pisula,
Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej, Sopot 2012, s. 33-34; taż,
Autyzm: przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 2012, s. 47-49.
[18] Por. M. Dekowska, P. Jaskowski,
W świecie masek, czyli o tym, jak osoby z autyzmem spostrzegają ludzką twarz [w:] http://www.kul.pl/files/1024/Roczniki_Psychologiczne/2011/1/RocznikiPsychologiczne_14_2011_s91-125.pdf [dostęp: 03.04.2013].
[19] Por. T. Attwood,
Zespół Aspergera, dz. cyt., s. 82-85.
[20] Por. J. Cichorz-Sadowska,
Zrozumieć dziecko z zaburzeniami integracji sensorycznej, „Sztuka Leczenia” 2007, t. XIV, nr 1-2, s. 25-26; T. Attwood,
Zespół Aspergera, dz. cyt., s. 113-121.
[21] Por. T. Attwood,
Zespół Aspergera, dz. cyt., s. 113-121; E. Pisula,
Autyzm: przyczyny, symptomy…, dz. cyt., s. 88-89.
[22] Por. H. Olearnik,
Stereotypia [w:]
Słownik psychologiczny, red. W. Szewczuk, Warszawa 1985, s. 296.
[23] Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej,
Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty, DzU z 2004 r., nr 256, poz. 2572 z późn. zm. art. 1 ust. 5.
[24] Por. R. Stefańska-Klar,
Dziecko ze spektrum autyzmu w przedszkolu i szkole ogólnodostępnej [w:] http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:tMrj_yCfnWoJ:www.autyzm-gorzow.org/download/Dziecko%2520ze%2520spektrum%2520autyzmu-R.%2520Stefa%25C5%2584ska-Klar.doc+&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl [dostęp: 06.11.2014].
[25] Por. A. Warrick,
Porozumiewanie się bez słów. Komunikacja wspomagająca i alternatywna na świecie, tłum. M. Dońska-Olszko, Warszawa 1999, s. 4-6.
[26] Por. A. Pilch,
Katecheza, „Biuletyn Stowarzyszenia
Mówić bez Słów” 2013, nr 2, s. 9-10; M. Modelska,
Wybrane zagadnienia terapii dziecka z zaburzeniami rozwoju mowy i komunikacji [w:]
Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Diagnoza – edukacja – terapia, red. B. Winczura, Kraków 2014, s. 305.
[27] Zob. N. Grove, M. Walker,
The Makaton Vocabulary: Using manual signs and graphic symbols to develop interpersonal communication, „Augmentative and Alternative Communication” 1990, Vol. 6, No. 1, s. 15-28; M. Walker,
What is the Makaton Vocabulary? [w:] https://www.makaton.org/Assets/researchPapers/walkerArmfield1981.pdf [dostęp: 02.12.2014].
[28] Por. B. Kaczmarek,
Makaton – język gestów i symboli, „Biuletyn Stowarzyszenia
Mówić bez Słów” 2003, nr 2,
s. 2-3.
[29] Por.
Gesty Makatonu [w:] http://makaton.pl/?gesty-makatonu,20 [dostęp: 30.03.2014];
Symbole Makatonu [w:] http://makaton.pl/?symbole-makatonu,21 [dostęp: 30.03.2014].
[30] B. Kaczmarek,
Podstawowe gesty Makatonu [w:] http://www.makaton.pl/index.php?przykladowe-gesty,60 [dostęp: 28.03.2014].
[31] Taż,
Symbole Makatonu na święta [w:] http://www.makaton.pl [dostęp: 28.03.2014].
[32] Por. A. Lechowicz,
Komputerowe wspomaganie procesu komunikacji niewerbalnej dzieci z wieloraką niepełnosprawnością, Warszawa 2005, s. 41.
[33] Por. tamże, s. 42; A. Kiciński,
Katecheza osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce po Soborze Watykańskim II, Lublin 2011, s. 365-366.
[34] Por. A. Lechowicz,
Komputerowe wspomaganie procesu komunikacji..., dz. cyt., s. 75-77.
[35] Por. D. Crockford,
Lesson One: An Introduction to Blissymbols [w:] http://www.crockford.com/blissym/lesson1.pdf [dostęp: 28.03.2014]. Podpisy pod symbolami w tłum. własnym.
[36] Por. M. Mieszkowicz,
Metoda Charlesa Blissa, część 2. Zastosowanie metody w praktyce. Kto i kiedy może zostać użytkownikiem symboli Blissa? [w:] http://poradnik-logopedyczny.pl/komunikacja-alternatywna/komunikacja-alternatywna/251/metoda-blissa.html [dostęp: 13.10.2014]; M. Grycman,
Czy są wspomagające sposoby porozumiewania się?, „Biuletyn Stowarzyszenia
Mówić bez Słów” 2003, nr 1, s. 2; A. Rogowska-Augustynowicz, AAC w przedszkolu integracyjnym.
Kryteria stosowania tej metody komunikacji u wybranych dzieci oraz efekty pracy, „Biuletyn Stowarzyszenia
Mówić bez Słów” 2009, nr 2, s. 6.
[37] Niepełnosprawność sprzężona – występowanie u dziecka dwóch lub więcej upośledzeń spowodowanych przez jeden lub więcej czynników endo- lub egzogennych, które działają w różnych okresach życia dziecka (w tym również w okresie prenatalnym) łącznie lub kolejno (A. Twardowski,
Wychowanie dzieci o niepełnosprawności sprzężonej, [w:]
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1999, s. 514).
[38] Por. A. Lechowicz,
Komputerowe wspomaganie procesu komunikacji..., dz. cyt., s. 39.
[39] Por. M. Grycman, K. Kaniecka, P. Szczawiński,
PCS, Warszawa 2002, s. 2.
[40] Por. M. Mieszkowicz,
Picture Comunication Symbols (symbole PCS) [w:] http://poradnik-logopedyczny.pl/komunikacja-alternatywna/komunikacja-alternatywna/255/picture-comunication.html [dostęp: 10.09.2014].
[41] Por. A. Lechowicz,
Komputerowe wspomaganie procesu komunikacji..., dz. cyt., s. 74-75.
[42] A. Pilch,
Katecheza, dz. cyt., s. 11.
[44] Por.
The Widgit Symbols Development Project [w:] http://www.widgit.com/widgit_symbols_project/history.htm [dostęp: 13.10.2014].
[45] Por.
Widgit Symbols [w:] http://www.widgit.com/symbols/about_symbols/widgit_symbols.htm [dostęp: 13.10.2014].
[46] A. Pilch,
Katecheza, dz. cyt., s. 11.
[47] Por. Maria Podeszewska-Mateńko,
PIKTOGRAMY – szwedzki system komunikacji znakowo-obrazkowej [w:] http://poradnik-logopedyczny.pl/komunikacja-alternatywna/komunikacja-alternatywna/253/piktogramy.html [dostęp: 13.10.2014].
[48] Por.
Czym są piktogramy? [w:] http://www.piktogramy.com.pl/piktogramy/czym-sa-piktogramy/ [dostęp: 10.11.2014].
[49] Mały katechizm, cz. 1 [w:] htpp://www.katechizmy.pl/art-207.maly-katechizm-z-piktogramami.html [dostęp: 09.09.2014].
[50] Por.
Mały katechizm z piktogramami [w:] http://www.katechizmy.pl/art-207.maly-katechizm-z-piktogramami.html [dostęp: 09.09.2014].
[51] Zob.
ARASAAC Aragones Portal of Augmentative and Alternative Communication [w:] http://www.catedu.es/arasaac/index.php [dostęp: 10.09.2014].
[52] Zob. Pikto4Me [w:] http://www.picto4.me [dostęp: 11.09.2014].
[53] Opracowanie własne – z wykorzystaniem programu ARASAAC umieszczonego na stronie internetowej: http://www.catedu.es/arasaac/index.php [dostęp: 10.09.2014].
[54] Opracowanie własne – z wykorzystaniem aplikacji Pikto4Me dostępnej za pomocą Google Chrome Web Store: http://www.picto4.me [dostęp: 10.10.2014].
[55] Por.
Adaptacje dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi [w:] http://naszelementarz.men.gov.pl/pobierz [dostęp: 10.10.2014].
[56] Por. D. Millar, J. Light, R. Schlosser,
The impact of augmentative and alternative communication intervention on the speech production of individuals with developmental disabilities: A research review, „Journal of Speech, Language, and Hearing Research” 2006, Vol. 49, s. 248-264; M. Romski, R. Sevcik,
Augmentative communication and early intervention: Myths and realities, „Infants & Young Children” 2005, Vol. 18, s. 174-185.
[57] Przesłanie przewodniczącego Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia i Chorych Jego Ekscelencji arcybiskupa Zygmunta Zimowskiego na Światowy Dzień Autyzmu „Nadzieja, której źródłem jest zaufanie i współpraca”, 02.04.2014 [w:] http://www.katechetyka.eu/abp-zygmunt-zimowski-na-swiatowy-dzien-autyzmu,260.html [dostęp: 10.04.2014]