Katecheta 1/2016

Trzeba mocno podkreślić wartość i znaczenie jednoznacznego terminu „pedagogika katolicka” wbrew lansowanym określeniom nieostrym, np. „pedagogika chrześcijańska – pedagogika religii (religijna)”, „pedagogika religii” czy „pedagogika otwarta”. Od początku drugiego stulecia termin katolicki wchodzi do słownika chrześcijan (por. Ignacy Antiocheński). Pedagogika katolicka wskazuje na powszechność, uniwersalizm, czyli na te cechy, które sprawiają, że obejmuje ona i jednoczy ludzi różnych ras, języków i kultur (Lumen gentium 13). Przymiotnik „katolicki” wskazuje na charakter uniwersalny i integralny, i ma różne odcienie znaczeniowe, ponieważ jest to słowo o bardzo bogatej treści. Nie można zatem unikać tego terminu, uważając go za jednoznacznie konfesyjny. Może on jednoczyć pedagogów, którzy uznają, że „wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy. Sam Bóg zaszczepił w ludzkim sercu pragnienie poznania prawdy, którego ostatecznym celem jest poznanie Jego samego, aby człowiek – poznając Go i miłując – mógł dotrzeć także do prawdy o sobie” (Fides et ratio nr 1).

Słusznie Janina Kostkiewicz zalicza „pedagogikę katolicką” do tych teorii i koncepcji pedagogicznych, na których zbudowano podwaliny nowożytnej kultury europejskiej. Wielu pedagogów nie chce tego dostrzec i celowo to kontestuje. Czytając książkę, jednoznacznie przekonujemy się, że „pedagogika katolicka” ma wszelkie znamiona samodzielnej dyscypliny naukowej (humanistycznej). Dowodzi tego zachowany w pracy „bardzo zdrowy dystans zarówno w prezentacji wyników analizy treści materiału badawczego, jak i w próbach spojrzenia na bogaty przecież dorobek refl eksji pedagogicznej badanej epoki” (J. Bagrowicz).

Dzieło jest obszerne, oparte na bardzo rzetelnie zweryfi kowanych źródłach. We wstępie Autorka odpowiada na pytanie o obecny stan badań nad pedagogiką katolicką w okresie międzywojennym. Książka składa się z ośmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy to udana próba poszukiwania istoty katolickości pedagogiki. Janina Kostkiewicz dostrzega dwie płaszczyzny odpowiedzi: katolickość zawarta jest w treści podstawowych pojęć i kategorii pedagogicznych oraz w sensu catholicus jako kategorii zawierającej i scalającej istotę katolickości pedagogiki. Składają się na nie: obiektywizm – uniwersalizm – realizm – transcendencja; intelekt – wola – uczucia; czyn – wychowanie do czynu – harmonia życia i wychowania (s. 35-86). Drugi rozdział dowodzi, że pedagogika okresu międzywojennego była pedagogiką katolicką o orientacji tomistycznej. Autorka książki wykazuje rozwój pedagogiki tomistycznej (wywiedzionej z tomizmu) na podstawie takich autorytetów tego okresu, jak: J. Woroniecki, W. Granat, K. Kowalski, J. Salamucha, P. Chojnacki, K. Michalski, oraz „(neo)tomistycznej paidei”, czyli wkładu tomistów, filozofów i teologów w rozwój pedagogiki katolickiej. W sześciu kolejnych rozdziałach Profesor z Krakowa w sposób twórczy i nowatorski wyróżnia kierunki i koncepcje pedagogiki katolickiej, wskazując także na ich przedstawicieli.

Każdy z rozdziałów zakończony jest wnikliwą, ogólną charakterystyką prowadzonych badań, analizą wiodących publikacji oraz zaakcentowaniem oryginalności wymienionych koncepcji. Ta benedyktyńska praca była możliwa dzięki wcześniejszej kwerendzie źródeł i stworzonej na ten użytek Bibliografii pedagogiki katolickiej w Polsce 1918-1939.

Konkluzja badań Janiny Kostkiewicz jest następująca: „Pedagogika katolicka okresu międzywojennego, zachowując nadrzędność rzeczywistości nadprzyrodzonej i takie ostateczne przeznaczenie człowieka, nie pozostawała obojętna ani na los doczesny, doczesne szczęście człowieka, ani ma losy świata i narodów. Szczególnie była zainteresowana losem narodu polskiego i kwestią jego niepodległości, posiadania własnego suwerennego państwa (…). W pedagogice tej odrzuca się wszelkie formy praktykowania »pobożności ckliwej« – w procesie wychowania religijno-moralnego błędem są wszelakie formy czułostkowości, dewocji czy sentymentalizmu. Pedagogika katolicka zakłada nieodrzucanie sprawdzonych i pozytywnych wniosków badań z obszaru innych pedagogik (mimo ich odmiennej założeniowości), nieignorowanie tego, co tam jest pozytywne, twórcze i prawdziwe – zgodnie ze starą tradycją Kościoła, że wszelka prawda, ktokolwiek by ją odkrył, powinna być uznana” (s. 644-646).

Warto zwrócić uwagę na bardzo wysoki poziom redakcji merytoryczno-naukowej i edytorskiej. Proponowana książka powinna stać się lekturą obowiązkową dla współczesnych wykładowców pedagogiki i katechetyki, dla nauczycieli i wychowawców katolickich. Mimo znacznej objętości może to być także ciekawa inspiracja dla animatorów i liderów grup, wspólnot i stowarzyszeń katolickich.

Ks. Jan Kochel – doktor hab. teologii w zakresie katechetyki, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Opolskiego, rzeczoznawca ds. programów i podręczników Komisji Wychowania Katolickiego przy Konferencji Episkopatu Polski, redaktor strony internetowej „Szkoły Słowa Bożego” (www.ssb24.pl/), członek Europejskiej Ekipy Katechetycznej.