Katecheta 1/2016

Któż z nas nie spotkał się z pogardliwym stwierdzeniem: „to średniowiecze!” na określenie jakiejś praktyki bądź niewiedzy. Czarna legenda urobiona przez fi lozofów oświecenia wciąż przypisuje tysiącu lat, od czasu upadku Cesarstwa Rzymskiego do epoki odrodzenia, najgorsze cechy. „To bardzo dziwne – stwierdza Régine Pernoud (1909-1998), znakomita francuska mediewistka – że przywykliśmy uważać, iż spośród sześciu tysięcy lat, które liczy historia człowieka, jedno tysiąclecie, od piątego do piętnastego wieku, wydało na świat jedynie potwory i ludzi nieokrzesanych, niedożywionych, niedorozwiniętych i ograniczonych umysłowo”. To, że w tym samym okresie powstały takie wspaniałości, jak Mont-Saint-Michel, portal z Reims, poezja trubadurów i romanse rycerskie, nie przeszkadza istnieniu czarnej legendy średniowiecza jako ciemnej plamy w historii ludzkości. Co więcej, legendy starannie podtrzymywanej na wszystkich stopniach edukacji, od szkoły podstawowej do uniwersytetu, który przecież został powołany do życia właśnie w tych ciemnych wiekach!

Średniowiecze może być uznawane za okres ciemnoty tylko przez kompletnych ignorantów. Dowodzi tego także druga część Historii katechezy ks. prof. Romana Murawskiego SDB, obejmująca Katechezę w średniowieczu. Jest ona kontynuacją przedstawionej w tomie pierwszym posługi katechetycznej Kościoła w okresie patrystycznym. Wybitny profesor i świetny erudyta, jakim był ks. Roman Murawski, ukazał w swym najnowszym opracowaniu główne linie rozwoju katechezy w jej kontekście historycznym i duszpasterskim. Jak podkreślił we wstępie, badanie i studiowanie rozwoju katechezy w średniowieczu było dla niego fascynujące, ale rodziło też wiele trudności. Fascynujące, gdyż polemizowanie z czarną legendą średniowiecza pozwala odkryć piękne karty posługi katechetycznej Kościoła i przybliżyć praktyki duszpasterskie, które sięgają swymi początkami tych wieków. Trudne, gdyż wysiłek badacza napotykał także przeszkody wynikające z braku opracowań, utrudnionego dostępu do materiału źródłowego oraz konieczności uporządkowania bogatego i różnorodnego materiału źródłowego, obejmującego prawie tysiąc lat.
 
Trudności te pokonał Ksiądz Profesor z właściwą sobie fi nezją. Rozproszony po różnych źródłach i publikacjach materiał Autor nie tylko zebrał, poddał analizie i tematycznie uporządkował, ale stworzył z niego spójną i wyczerpującą syntezę. W efekcie tego otrzymaliśmy cenną monografi ę, pierwsze tego typu opracowanie w języku polskim, wypełniające poważną lukę w polskiej literaturze katechetycznej.

Wyodrębnione przez Autora trzy wyraźnie zarysowane okresy średniowiecza: wczesne średniowiecze, renesans karoliński i czasy po Soborze Laterańskim, a więc po roku 1215, wyznaczają logicznie kolejne rozdziały opracowania poświęconego kształtowaniu się i rozwojowi ówczesnej posługi katechetycznej Kościoła. Całość zamyka rozdział czwarty, przybliżający tę posługę w średniowiecznej Polsce. Ks. prof. R. Murawski wnikliwie analizuje ewangelizacyjną i katechetyczną działalność Kościoła w każdej z tych epok. Ukazuje rozwój systemu edukacyjnego po upadku Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie Europy i zanikaniu szkolnictwa publicznego. To właśnie wtedy Kościół podjął wysiłek niesienia oświaty: założono pierwsze szkoły klasztorne, biskupie, prezbiterialne i parafialne. Z pieczołowitością przedstawia nasz Autor karoliński program odnowy życia religijnego i umysłowego, zwracając uwagę na kształcenie duchownych, nauczanie chrześcijańskiego ludu i pisma katechetyczne tej epoki. Najwięcej uwagi poświęca ks. Murawski rozwojowi katechezy po Soborze Laterańskim IV. Czas ten to szczytowy okres średniowiecznego chrześcijaństwa, jego apogeum, „południe” – jak nazwie go słynny mediewista Leopold Génicot w swej pracy Powstaje nowy świat. Na zachodzie Europy jest to epoka klasztorów i gotyckich katedr. W ogromnych świątyniach człowiek znajdował w formie wizualnej swoje przeznaczenie, skrót wiedzy o Bogu i o świecie, przykłady świętych bohaterów i ostrzeżenie przed duchowymi niebezpieczeństwami. Katedra, ta „Biblia w kamieniu”, była też po trosze „kazaniem czy katechezą w kamieniu”; opowiadała na nowo wiele z głoszonych w niej treści lub je uzupełniała. Przybliżając tę epokę, ks. R. Murawski analizuje pastoralne dekrety Soboru Laterańskiego IV, przedstawia podręczniki pastoralne i spowiednicze, wskazuje pomoce kaznodziejskie, którymi się posługiwano, elucidaria i septenaria. Wszystkie te narzędzia przyczyniły się do znacznej intensyfikacji nauczania religijnego, głoszenia niedzielnych i świątecznych kazań oraz praktykowania sakramentów, szczególnie wprowadzonego przez ten sobór obowiązku corocznej spowiedzi. W każdym z tych 3 rozdziałów Autor poświęca znaczną uwagę inicjacji chrześcijańskiej dzieci i katechizacji dorosłych. Podkreśla, iż przez całe średniowiecze pouczanie wiernych dokonywało się głównie poprzez kazania. Ich głoszenie było najważniejszą formą katechizacji dorosłych. To oni mieli następnie w swoich rodzinach wprowadzić dzieci w życie chrześcijańskie. Te dwa środowiska: rodzina i parafia, wspierane przez środowisko społeczne, odpowiadały za proces wchodzenia w chrześcijaństwo i rozwój życia religijnego. 

Jako historykowi kaznodziejstwa jest mi ogromnie miło, że ks. prof. R. Murawski wyraźnie podkreślił owo współdziałanie kaznodziejstwa i katechetyki. W książce wiele miejsca poświęcone jest bowiem twórczości kaznodziejskiej i służącym jej pomocom, takim choćby jak homiliarze i exempla. Przybliżając w rozdziale czwartym nauczanie katechetyczne w średniowiecznej Polsce, Autor prezentuje kolekcję kazań Peregryna z Opola i najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego, czyli Kazania świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie.

Nauczanie katechetyczne w średniowieczu zawdzięczamy wielu wspaniałym ludziom Kościoła. Książka zapoznaje z niektórymi z nich. Ks. profesor Roman Murawski przybliża wysiłek ewangelizacyjny Cezarego z Arles, Marcina z Bragi i Grzegorza Wielkiego. Pokazuje troskę wielkich średniowiecznych teologów, takich jak św. Tomasz z Akwinu i Jan Gerson, o rozwój dzieła katechetycznego. À propos tego drugiego uczonego postulowałbym przyjęty w polskiej historiografii prosty zapis jego imienia i nazwiska. Ten wspaniały zastęp biskupów i teologów potrafił oczarować współczesnych pięknem Ewangelii Jezusa Chrystusa. Gorąco polecam tę książkę nie tylko katechetom i kaznodziejom, ale również tym wszystkim, którym bliskie jest dzieło nauczania chrześcijańskiego wpisanego w konkretne realia i czasy światłego średniowiecza.

Ks. Kazimierz Panuś – profesor doktor habilitowany, prezes Polskiego Towarzystwa Teologicznego w Krakowie, kierownik Katedry Homiletyki Wydziału Teologicznego UPJPII. Zajmuje się historią kaznodziejstwa w Polsce i w Kościele powszechnym.