ks. Krzysztof Sosna, Jak przygotować dziecko z niepełnosprawnością intelektualną do I Komunii Świętej?

Kościół uważa za wyjątkowo umiłowane przez Jezusa Chrystusa te osoby, które cierpią upośledzenie fizyczne, umysłowe bądź mają inne braki w rozwoju. Rozwijająca się w ostatnich latach świadomość społeczna i eklezjalna oraz niewątpliwy postęp pedagogiki specjalnej sprawiają, że zarówno rodzina, jak i wspólnota chrześcijańska mogą ofiarować im odpowiednią pomoc w postaci właściwie przeprowadzonej katechezy. Powołując się na wskazania zawarte w „Dyrektorium ogólnym o katechizacji”, trzeba wyraźnie podkreślić, że jako ochrzczeni, czyli powołani do zbawienia, mają oni prawo do katechezy. Miłość Ojca do najsłabszych dzieci i ciągła obecność Jezusa wraz z Duchem Świętym prowadzą do ufności, że każda osoba, jakkolwiek byłaby ograniczona, jest zdolna do wzrostu w świętości. Należy zatem unikać spychania katechezy specjalistycznej, a wraz z nią osób, do których jest ona skierowana, na margines duszpasterstwa wspólnotowego (DOK 189).

Wypada żywić nadzieję, iż bezpowrotnie minęły już czasy, kiedy osoby niepełnosprawne, zwłaszcza te z niepełnosprawnością intelektualną, były niejako „niewidzialne” w naszym społeczeństwie, gdyż zwyczajnie ukrywano je, izolując od szerszej społeczności – także społeczności wierzących. Ich istnienie nie jest już tematem tabu. O osobach z niepełnosprawnością intelektualną wiemy coraz więcej, co sprawia, że stopniowo zmienia się także społeczne nastawienie wobec nich. Warsztaty terapii zajęciowej, działalność ośrodków i wspólnot przyczyniają się do przełamywania barier pomiędzy niepełnosprawnymi a społecznością, pośród której usiłują oni prowadzić życie na miarę własnych możliwości. To wszystko sprawia, że niepełnosprawni „zdobywają” kolejne obszary codziennego życia.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są widoczne także w naszych kościołach podczas Mszy św. i innych nabożeństw. Wypada z bólem przyznać, że jeszcze kilka lat temu ich obecność tutaj wielu osobom przeszkadzała i wielu drażniła. Rodzice natomiast, nie chcąc narażać się na nieuzasadnione przykrości ze strony innych uczestników liturgii, po prostu rezygnowali z przyprowadzania swoich dzieci do kościoła. Dziś z całą pewnością sytuacja uległa poprawie. Można jednak postawić uzasadnione, choć prowokujące pytanie: Czy osoby niepełnosprawne są w naszych społecznościach parafialnych chciane i kochane, czy zaledwie tolerowane?

Wymownym świadectwem wewnętrznego nastawienia do nich, tak ze strony duszpasterzy, katechetów, rodziców, jak i innych wiernych, jest budząca nadal wiele emocji kwestia ich przygotowania do sakramentów świętych. Uczestnicy corocznych, ogólnopolskich spotkań w Brennej – katecheci i nauczyciele szkół specjalnych potwierdzają istnienie wielu problemów. Wśród najistotniejszych do niedawna wymieniano brak odpowiednich pomocy dydaktycznych i materiałów do prowadzenia katechezy sakramentalnej.

Z pewną nutą optymizmu wypada stwierdzić, że ten stan rzeczy ulega powolnej, lecz systematycznej poprawie. Nie do przecenienia na tym polu jest twórczy wkład Aleksandry M. Kielar, autorki serii materiałów dydaktycznych „W ramionach Ojca” (I, II, III, i IV etap edukacyjny) oraz Prymasowskiego Wydawnictwa „Gaudentinum”, które od lat aktywnie wspiera działania katechezy specjalnej. Wymownym tego znakiem było pismo „Oligokatecheza”, które – niestety – pomimo wysiłków ze strony Redakcji, z różnych powodów zawiesiło swoją działalność.

Z tym większą radością należy powitać pojawienie się na rynku wydawniczym kolejnej pozycji poświęconej katechezie specjalnej, autorstwa ks. Krzysztofa Sosny, „Jak przygotować dziecko z niepełnosprawnością intelektualną do I Komunii Świętej?”, opublikowanej właśnie we współpracy ze wspomnianym już wydawnictwem „Gaudentinum”.

W słowie Od Redakcji czytamy: „[Książka] zawiera praktyczne porady i wyznacza pewne rozwiązania, dzięki którym rodzice, duszpasterze, wolontariusze czy rodzeństwo mogą poza katechezą wesprzeć przygotowanie dziecka z niepełnosprawnością intelektualną do I Komunii Świętej. Jednocześnie przedstawia ważne fragmenty dokumentów Kościoła dotyczące przyjęcia przez osoby niepełnosprawne sakramentów świętych. (…) Publikacja ta otwiera serię o przygotowaniu dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do sakramentów świętych. Kolejne pozycje będą traktowały o sakramencie pokuty i pojednania oraz o bierzmowaniu” (s. 5). Już w tym miejscu należy wyrazić uznanie dla Wydawnictwa za podjęcie inicjatywy, która w oczywisty sposób stara się wypełnić wspomniane braki na polu katechezy sakramentalnej osób niepełnosprawnych.

Autor publikacji to doświadczony praktyk, który od lat pracuje z dziećmi niepełnosprawnymi (katecheta, wieloletni wizytator katechetyczny w archidiecezji katowickiej), specjalista w dziedzinie katechetyki (adiunkt Wydziału Teologicznego UŚ) oraz współorganizator corocznych konferencji w Brennej.

Jak zauważa ks. K. Sosna, w powszechnie przyjętym modelu przygotowania do I Komunii mocno akcentuje się sferę intelektualną, natomiast w przypadku dzieci z niepełnosprawnością umysłową, konieczne jest wypracowanie takiego sposobu przygotowania, w którym ważne będą inne sfery osobowości człowieka (np. emocje, uczucia, przeżycia). Kwestią fundamentalną ze strony duszpasterzy, katechetów i rodziców jest najpierw „wiara” w możliwość wychowania religijnego wspomnianych osób. Niski poziom inteligencji i ubogi sposób wyrażania się nie oznaczają bynajmniej niezdolności do rozwoju własnego życia duchowego (s. 8).

W kontekście katechezy sakramentalnej niepełnosprawnych pojawiają się najczęściej pytania typu: Czy osoba z niepełnosprawnością intelektualną może przystąpić do sakramentów? Czy ma poczucie dobra i zła? Czy ma świadomość grzechu? Jak spowiadać takie osoby? Autor publikacji uważa, że pytania te należy postawić nieco inaczej, a mianowicie: Jak przygotować osoby z niepełnosprawnością intelektualną do sakramentów? Jakie podjąć działania, aby umożliwić im korzystanie ze źródła, jakim jest liturgia? Jak sprawić, aby liturgia była dla nich „źródłem i szczytem” (KL 10)? W jaki sposób kształtować życie wiary? Jak kształtować postawy moralne? (s. 8, 9).

Poszukiwanie konkretnych odpowiedzi na powyższe pytania z pewnością motywowało do podjęcia prac nad omawianą książką. Recenzowana praca liczy 70 stron wydruku komputerowego. Składa się z pięciu rozdziałów: Zbawienie przez sakramenty,  Sakramenty w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną, Dydaktyka przygotowania, Metodyka przygotowania, Uroczystość przyjęcia Pierwszej Komunii Świętej. Zamieszczona na końcu książki Bibliografia pozwala dotrzeć do tekstów źródłowych i najważniejszych opracowań tematycznych.

W rozdziale pierwszym autor podejmuje kwestię sakramentów w życiu człowieka. Zwraca szczególną uwagę na Eucharystię jako dopełnienie życia chrześcijańskiego oraz samo przygotowanie do udziału w misterium. Odwołując się do praktyki duszpasterskiej, podkreśla zbyt mocne akcentowanie jedynie sfery intelektualnej, również u dzieci w tzw. normie „(…) poważnym brakiem takiego przygotowania jest pomijanie istoty sakramentu: spotkania z Chrystusem. Efektem takiego podejścia jest lęk u dzieci i stres rodziców, że dziecko może być »niedopuszczone« do Pierwszej Komunii Świętej”. Zdaniem ks. Sosny, przygotowanie powinno mieć charakter wtajemniczenia w życie chrześcijańskie, w misterium spotkania z Chrystusem. Pominięcie tego aspektu byłoby zubożeniem życia religijnego (s. 17, 18).

Rozdział drugi jest poświęcony niezbędnym wymaganiom, związanym z przygotowaniem niepełnosprawnych do sakramentów. Odwołując się do dokumentów Kościoła, takich jak dekret o wcześniejszym dopuszczeniu dzieci do Pierwszej Komunii Świętej „Quam singulari”, „Uchwał I Synodu Diecezji Katowickiej” czy adhortacji „Catechesi  tradendae”, autor zwraca uwagę na wyjątkowość niepełnosprawnych, która pociąga za sobą konieczność odejścia od wzorca, na podstawie którego przygotowuje się dzieci z normą intelektualną. Dotyczy to zwłaszcza kwestii stawiania zbyt wysokich wymagań co do stopnia świadomości niepełnosprawnych. Prezentowane przez autora podejście nie jest jednak niczym rewolucyjnym, gdyż już we wspomnianym dekrecie „Quam singulari” z 1910 roku czytamy, że „Doprawdy, niepodobna dopatrzeć się rozumnej przyczyny, dla której teraz ma się od dzieci wymagać nadzwyczajnych jakichś przygotowań do Pierwszej Komunii Świętej, skoro dawniej ssącym niemowlętom dawano pozostałości świętych postaci. Wydaje się więc za słuszne, tym bardziej te słowa odnosić do dzieci z niepełnosprawnością intelektualną” (s. 25). W dalszej kolejności omówiono zasady przygotowania do Eucharystii.

W rozdziale trzecim przedmiotem opracowania stały się zagadnienia dotyczące dydaktyki przygotowania do Eucharystii. Podjęto kwestie szczegółowe, takie jak konieczność uwzględnienia możliwości grupy katechetycznej, dostosowania języka i współpracy z rodzicami.

Rozdział czwarty dotyczy metodyki przygotowań. Oprócz zwrócenia uwagi na sprawy podstawowe, takie jak poglądowość i aktywizacja, ks. K. Sosna poświęca więcej uwagi zagadnieniom związanym ze sprawowaniem liturgii, gdy uczestniczą w niej osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Szczególną „normą” i pomocą w tym względzie jest „Dyrektorium o Mszach św. z udziałem dzieci”. Dokument ten, choć wydany wiele lat temu, do tej pory nie doczekał się szerszego uznania. Jak słusznie zauważa jednak ks. K. Sosna, wiele ze wskazań szczegółowych, zawartych w nim, może okazać się konkretnym wsparciem w rozwoju katechezy specjalnej (s. 51-57).

Ostatnia część opracowania dotyczy kwestii praktycznych, związanych z organizacją samej uroczystości przyjęcia Komunii Świętej w parafii i w rodzinie. Autor podaje kilka możliwych scenariuszy, które domagają się jednak uwzględnienia konkretnych uwarunkowań pedagogicznych i duszpasterskich.

Krytyczna lektura przygotowanej książki nie pozostawia wątpliwości, że głównym zamiarem ks. K. Sosny było przygotowanie dzieła o nachyleniu praktycznym, które bazując na fundamencie dokumentów Kościoła, osiągnięciach psychologii, pedagogiki specjalnej, katechetyki oraz własnym doświadczeniu, stanie się pomocą w przygotowaniu niepełnosprawnych intelektualnie do Eucharystii. Czy jednak omawiana pozycja odpowiada w istocie na pytanie zawarte w tytule?

Z całą pewnością publikacja jest ważnym przyczynkiem do znalezienia właściwych rozwiązań. Podstawowym zamiarem autora było wskazanie głównych problemów związanych z przygotowaniem do pełnego udziału w Eucharystii dzieci z niepełnosprawnością intelektualną oraz zaproponowanie możliwych rozwiązań (s. 63). Ten cel został rzeczywiście osiągnięty.

Pewna ogólnikowość przedstawionej problematyki, wynikająca z przyjętych założeń, pozostawia jednak poważny niedosyt. Można oczekiwać od autora, że jego bogate doświadczenie w kwestiach katechezy specjalnej zaowocuje wkrótce kolejnymi, szerszymi opracowaniami. Jakimś zobowiązaniem w tej materii jest zapowiedź ze strony wydawnictwa „Gadentinum”. Na wspomniane pozycje oczekują wszyscy, dla których omawiana problematyka nie jest jedynie teoretycznym rozważaniem, lecz – wynikającą z miłości „ku najmniejszym” – praktyką codziennego życia.

 

 

Zamówienia: Prymasowskie Wydawnictwo „Gaudentinum” Sp. z o. o., ul. Jana Łaskiego 11, 62-200 Gniezno, tel. (061) 426 36 51, fax (061) 425 43 21; www.gaudentinum.pl.